تکریم استاد و شاگرد و قوانین آموزشی آسیب زا

اشاره: 27 مهرماه سالگرد سفر پربرکت رهبر معظم انقلاب به شهر مقدّس قم در سال 1389 است. سفری که ده سال پیش انجام شد و ایشان در خلال دیدارهای متعدد با اقشار مختلف حوزوی مباحث بسیار خاص و نابی مطرح کردند. مباحثی که عمدتا به مسائل درون حوزوی، مطالباتی بنیادین از حوزه و تبیین مفاهیمی انحرافی و خطرناک پرداخته شد.

خبرگزاری رسا، در سلسله یادداشت ها و مطالبی با عنوان #پس_از_ده_سال به بازخوانی و پیگیری این مطالبات خواهد پرداخت.

امام خامنه ای(حفظه الله):

«مسأله‌ بعدى، مسأله‌ نظام رفتارى و اخلاقى حوزه‌هاست؛ كه همين تحول ـ اگر تحولى انجام می‌گيرد ـ بايد ناظر به اين جهت هم باشد. چند تا سرفصل در این خصوص وجود دارد که من اینجا یادداشت کرده‌ام:

تکریم اساتید. نظام رفتاری و اخلاقی ما در حوزه‌ها باید در این جهت حرکت کند؛ تکریم استاد، تکریم عناصر فاضل، به‌خصوص تکریم مراجع تقلید.

مسأله‌ دیگر در نظام رفتاری و اخلاقی حوزه‌ها، فیض بردن از معنویات است، تهذیب است؛ این خیلی مهم است. جوان امروز حوزه بیش از گذشته به مسأله‌ تهذیب نیازمند است.

احترام به استاد هم يک مسأله است. يكى از سنت‌هاى رائج حوزه‌هاى علميه، تواضع شاگرد در مقابل استاد بود؛ احترام به استاد. «آداب المتعلمين» می‌نوشتند، كه متعلم در مقابل معلم چه وظائفى دارد و معلم چه حقوقى بر او دارد؛ همچنان كه متقابلاً متعلم بر معلم حقوقى دارد. اينكه استاد بيايد بگويد و برود، نه؛ حرف شاگرد را می‌شنفتند، گوش می‌كردند. اينها از قديم معمول بوده است. »

بیانات در دیدار با طلاب، فضلاء و اساتید حوزه علمیه قم - 29 مهر 1389

درنگی کوتاه؛

مقام استاد در اخلاق اسلامی و به طور خاص در حوزه های علمیۀ شیعی جایگاهی ویژه می باشد. به طوری که اهل بیت عصمت و طهارت(ع) همواره به تکریم استاد سفارش کرده اند و احترام به استاد را از صفات پسندیده و لازم یک مومن برشمرده اند.

امام سجاد(ع) نیز در رساله حقوق به حق استاد بر شاگرد اشاره می کنند و این چنین می فرمایند:« و اما حق آن‌كه به تو علم آموخت بزرگداشت اوست؛ حفظ احترام مجلس او، نيک گوش دادن به گفتارش، رو كردن به او، يارى دادن به وى به سود خودت است تا بتواند دانشى را كه نياز دارى به تو بياموزد؛ بدين گونه كه ذهن خود را كاملا مصروف او سازى و فهمت را به او پردازى و پاكدلانه به  او دل دهى و چشمت را به روشنى تمام، با ترک لذت ها و كاهش شهوت ها بر او دوزى.

اين‌كه بدانى در هر چه به تو آموزد بايد فرستاده او باشى كه آن را به ناآگاه برسانى و بر توست كه اين رسالت را از جانب او به بهترین گونه‏ به آنان برسانى و در اداى رسالتش به وى خيانت نكنى و چون رسالت را بر عهده گرفتى به نيابت او بپردازى.»

این تکریم و احترام به جایگاه استاد به اندازه است که در روایتی از نبی اکرم(ص) نقل شده است: «مَنْ تَعَلَّمْتَ مِنْهُ حَرْفاً صِرْتَ لَهُ عَبْدا»؛ از هرکس گفته‌اى آموختى، بنده‌اش شده‌اى. اینان گوشه ای از دریای روایات در زمینه احترام و تکریم استاد است.

این صفت پسندیده در حوزه های علمیه روش و سنتی پایدار و نهادینه شده به شمار می‌رود؛ طلاب همواره به اساتید خود به دید احترام نگریسته و خدمت به استاد را وظیفه خود دانسته اند به صورتی که در سیره طلاب شواهد گوناگون و زیبایی برای آن یافت می شود.

این اخلاق نیک به گونه ای در میان طلاب رواج داشته و دارد که وجود و لزوم نگاه نقادانه به درس استاد و بیان اشکال در میان درس که از سنت های بسیار مفید و خاص نظام آموزشی حوزه علمیه است، هرگز موجب نشده تا طلاب از چارچوب اخلاق خارج شوند و احترام به استاد پایمال شود.

ولی درنگی در بیانات رهبر معظم انقلاب، خطر یا بهتر بگوییم آسیبی جدی را نمایان می کند که معاونت تهذیب حوزه های علمیه و تمام دغدغه مندان عرصۀ تربیت اخلاقی طلاب باید به آن توجهی بسیار داشته باشند. از جمله آسیب فرهنگ های جدید وارداتی از دانشگاه و نیز اقتضائات تعامل های مجازی مخصوصا در عصر کرونا.

این عوامل موجب شده سنّت های اخلاقی حوزه و بالخصوص روابط استاد و شاگردی که رکن فرآیند تربیت طلبه به شمار می آید، دچار آسیب ها یا حداقل در معرض آسیب های جدی باشد؛ ارتباط صمیمی استاد و شاگرد و در پی آن تکریم استاد از مواردی است که به نظر می رسد دستخوش آسیب و تغییر شده است.

اجباری شدن حضور در کلاس، بررسی حضور و غیاب توسط استاد و محدود شدن انتخاب آزادانه استاد، مجازی شدن دروس، از دست رفتن فضای معنوی کلاس های درس، جایگزین شدن صوت ها و متن دروس به جای تحصیل حضوری و... همگی از عوامل این تغییرات ناخواسته در رابطۀ بین استاد و شاگرد هستند.

در سنت حوزه علمیه طلاب به جهت حقوق شرعی که خود را بدان موظف می دانستند در کلاس حاضر می شدند و حضور و غیابی انجام نمی شد؛ سنتی که سبب شده بود طلاب به خودی خود مقیّد به حضور در کلاس درس باشند و در صورت غیبت احتمالی، استاد به جهت رابطه صمیمی پیگیر چرایی نیامدن طلبه به کلاس بود.

ارتباطی دو سویه که منجر به این شده بود تا همواره اساتید و طلاب از حال یک دیگر با خبر باشند؛ همچنین استاد و طلاب نیز از طرفی دیگر به جهت حجت شرعی همواره به حضور در درس پایبند باشند. اما با آغاز فرآیند حضور و غیاب این منش شرعی به رفتاری قانونی تنزل یافته و این ارتباط صمیمی کم رنگ شده است.

قانون حضور و غیاب امروز به معضلی تبدیل شده است و این دست قوانین دست و پا گیر موجب دلسردی شده است؛ برای نمونه طلبه ای یک سال در کلاس درس حاضر می شود ولی به دلایلی نمی تواند در امتحان حضور یابد یا نمره لازم را کسب کند، اینجا تصویب قانون حضور الزامی و دوبارۀ طلبه در همان کلاس آیا نتیجه ای جزو دلزدگی و ... برای او به ارمفان خواهد آورد؟

در این صورت چگونه می توان انتظار داشت طلبه از حضور در کلاس لذت برده و ارتباطی صمیمی و اخلاقی با استاد خود برقرار کند؟ 

نمونۀ دیگر اجباری شدن حضور طلاب رشته های تخصصی در همه دروس فقه و اصول است. چالشی دیگر که عملا منافی با تخصصی شدن تحصیل طلبه است و در عمل هم منجر به حضور جسمی و فیزیکی طلبه در درس می شود. و به قول شاعر: آیا حکایت حاضرِ غایب شنیده ای؟ من در میان جمع و دلم جای دیگر است. چون اساساً وقتی طلبه ای تصمیم به تحصیل در رشته ای تخصصی می گیرد یعنی نمی خواهد برای فقه و اصول وقت مجزائی اختصاص دهد که عملا با توجه به کثرت دروس تخصصی هم این تجمیع دروس معقول و ممکن نیست. 

محدود شدن انتخاب استاد نیز از دیگر آسیب های قوانین آموزشی به پیکره حوزه علمیه است؛ هنگامی که طلبه آزادانه و بر اساس سلائق خود استاد را انتخاب نمی کند و به اجبار در کلاس درسی که نمی خواهد و فقط بر مبنای تصمیم و  تشخیص مرکز مدیریت حاضر می شود نمی توان انتظار ارتباط صمیمی و در پی آن تکریم حقیقی را انتظار داشت.

امید است با توجه بیشتر به سنت های اصیل حوزوی از وضع قوانین ناکارآمد جلوگیری شود؛ نباید به اسم به روز آوری سبک و سیاق نظام حوزوی عقب گرد کنیم و داشته های خود را از دست دهیم.

محمدفاضل مبهوتی
حوزه علمیه قم

/1370//ی702/ف