انتظار؛ دوره تمدن سازی یا حیرت؟

به گزارش خبرگزاری رسا، حجت الاسلام حیدر همتی مدیر مؤسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا (ع) در یادداشتی که در اختیار خبرگزاری مهر قرار داده است به تبیین وظایف شیعیان در عصر غیبت امام زمان (عج) پرداخته است.

یکی از مؤلفه‌های کلیدی در معرفت دینی شیعه انتظار فرج است. انتظار دوره‌ای است که در آن جامعه مؤمنین از حضور مستقیم امام معصوم محروم گردیده است و منتظر ظهور و فرج است. حال در این دوره چه وظایفی برعهده مؤمنین است وظایف و تکالیف آنها در نسبت فردی و اجتماعی چیست؟

در پاسخ به این امر شاهد مواجه‌های مختلفی هستیم از جمله این که انجام وظایف و تکالیفی که در دوران معصوم بوده و برخورد محتاطانه با مسائل مستحدثه دوران بعد از معصوم، برخی دیگر انجام احکام و تکالیف فردی و تعطیلی احکام سیاسی و اجتماعی. انجام احکام و تکالیف فردی و اجتماعی در حد توان، حلیت و اباحه در امور مستحدثه بر پایه اصل برائت و یا اصل اضطرار و عسر و حرج.

قواعد فقهی و اصولی پر کاربرد در این گفتمان‌ها اصل تقیه، احتیاط، عسر و حرج، اضطرار، صبر منفعلانه، اصل دعا و حالات معنوی فردی و کار فرهنگی و اصلاحی در برابر مبارزه، قیام، امر به معروف و نهی از منکر، صبر مقاومتی و کار سیاسی و حکومتی و انقلابی و عدالت طلبی است. در این گفتمان به دین حداقلی اکتفا می‌شود و در برابر امور مستحدثه یا اصل احتیاط است و یا اصل اباحه و برائت است.

در این گفتمان‌ها نظام سازی و تمدن سازی و عدالت طلبی جایگاهی ندارد و فلسفه تاریخ حاکم بر بیشتر این گفتمان‌ها این است که سیر تاریخ به سمت اضمحلال و قهقرا و فساد است و آنگاه ظهور تحقق می‌یابد که فرایند ظلم و فساد به اوج خود برسد. در این منظر مردم تنها نقشی منفعلانه و پذیرشی امام را دارند نه فعال و زمینه ساز.

در مقابل، گفتمان انتظار برآمده از اندیشه متفکران انقلاب اسلامی، امام و رهبر انقلاب و شهید مطهری و.. است. برخی ابعاد گفتمان انتظار از دیدگاه آیت الله خامنه‌ای بدین صورت است.

از منظر فلسفه تاریخ جریان عالم به سمت حاکمیت حق و صلاح است. باور به وراثت صالحان و مستضعفان در روی زمین، و فلاح و رستگاری آنها در قیامت؛ دو عنصر مبنایی و کلیدی است، که حوزه‌های مختلف معرفت دینی را در بر می‌گیرد و رابطه معنا داری با تمدن سازی نوین اسلامی برقرار می‌کند. آیت الله خامنه‌ای؛ درباره سرانجام حرکت تاریخ و چگونگی جریان حرکت در عالم ونیز نقش انبیا و امامان در این حرکت را این گونه بیان می‌کنند:

«جریان عالم؛ به سمت حاکمیت حق و صلاح است و همه انبیا و اولیا آمده‌اند؛ که انسان را به آن بزرگراه اصلی سوق بدهند، که وقتی وارد آن شد، بدون هیچ مانعی تمام استعدادهایش می‌تواند بروز کند. انبیا و اولیا؛ این مردم گم‌گشته را، مرتب از این کوه و کمر و دشت‌ها و کویرها و جنگل‌ها، به سمت این راه اصلی سوق دادند و هدایت کردند». [۱]

در این دیدگاه همه حرکت انبیا و اولیا در نسبت با تحقق و ظهور انسان کامل است و این تلاش‌ها در نسبت با این نقطه تاریخی معنی پیدا می‌کند.

از همین رو؛ از منظر ایشان؛ نقطه شروع صراط مستقیم انسان، زمان حضرت ولی عصر (ارواحنا له الفداء) است و همه تلاش‌ها و کوشش‌ها، بر پایه این بینش است. نهایت این عالم؛ غلبه صلاحی است که دیر یا زود اتفاق می‌افتد و غلبه صلاح بر فساد و قوای خیر بر شر؛ از امور قطعی بر پایه جهان بینی اسلام است. [۲] در این منظر فلسفه تاریخ و حرکت آن به سمت تکامل است.

معنی و مفهوم انتظار فرج، نیز به معنی نشستن و دست به هیچ کاری و اصلاحی نزدن و صرفاً دل خوش انتظار بودن نیست. بلکه انتظار دست قاهرِ قدرتمندِ الهیِ ملکوتی است که با کمک همین انسان‌ها سیطره‏ی ظلم را از بین برده و حق را غالب و عدل را در زندگی مردم حاکم می‌کند و انسان‌ها را بنده‏ی واقعی خدا می‌کند. آیت الله خامنه‌ای با تفسیر فعالانه از مفهوم انتظار این مفهوم اعتقادی را به یک عمل و کنش اجتماعی اثر بخش اجتماعی تفسیر کرده است. در این منظر توجه به نقش مردم در تحقق ظهور دارد. در این منظر تشکیل نظام جمهوری اسلامی از مقدمات حرکت عظیم تاریخی است و هر اقدامی در جهت استقرار عدالت قدمی به سمت آن هدف والا است. انتظار حرکت در مقابل سکون است به معنی آمادگی و کمر بسته بودن از همه جهت برای آن هدفی که امام زمان (علیه الصّلاة والسّلام) برای آن هدف قیام خواهند کرد [۳] بدیهی است در این نگاه به مفهوم انتظار، گوشه نشینی و قعود جایگاهی ندارد؛ بلکه انتظار، فرا خواندن به تلاش و کوشش و جهاد است. در دوران غیبت، منتظران واقعی نسبت به حوادث و اتفاقات جهان بی‌تفاوت نیستند و خود را در برابر آن‌ها مسئول می‌دانند. با این دید؛ دوران غیبت، دوران آسایش و راحت طلبی نخواهد بود، و در این زمان منتظران واقعی، باید بیشتر از دیگران خود را برای مجاهده و فعالیت آماده نمایند:

«قبل از دوران مهدی موعود، آسایش و راحت طلبی و عافیت نیست… قبل از ظهور مهدی موعود، در میدان‌های مجاهدت، انسان‌های پاک امتحان می‌شوند؛ در کوره‌های آزمایش وارد می‌شوند و سربلند بیرون می‌آیند و جهان به دوران آرمانی و هدفیِ مهدی موعود ارواحنافداه روز به روز نزدیک‌تر می‌شود». [۴]

در این منظر از جمله وظایف منتظران زمینه سازی جامعه جهت اقدام حضرت است چرا که جامعه‌ای می‌تواند پذیرای مهدی موعود ارواحنافداه باشد که در آن آمادگی و قابلیت باشد، و الّا مثل انبیا و اولیای در طول تاریخ می‌شود. [۵]

ایشان دوران قبل از ظهور را، دوران "زمینه سازی" معرفی کرده و معنای انتظار را، عمل کردن به احکام اسلامی و حاکمیت قرآن و اسلام می‌دانند، [۶] به عبارتی؛ حرکت در مسیری، که روزی آخرین امام برای تحقق آن ظهور می‌کنند. بنابراین؛ منتظران باید زندگی امروز را، در راستای تشکیل حکومت امام زمان (عج) در آینده بنا کنند:

«ما کوچک‌تر از آن هستیم که بتوانیم، آن‌گونه بنایی را که اولیای الهی ساختند یا خواهند ساخت، بنا کنیم. اما؛ باید در آن جهت تلاش و کار کنیم». [۷]

در این نگاه؛ انقلاب اسلامی زمینه ساز ظهور است و سعی دارد؛ احکام اسلامی و قرآنی را در جامعه پیاده کرده و در برابر ظلم مستکبران عالم بایستند. لذا؛ اهداف پیش روی نظام جمهوری اسلامی همان اهداف حکومت امام زمان (عج) خواهد بود. با این تفاوت که؛ تحقق این اهداف در زمان حضرت، به معنای واقعی کلمه و به صورت کامل خواهد بود:

«دولت اسلامی کامل، به معنای واقعی کلمه، در زمان انسان کامل تشکیل خواهد شد؛ … ما به قدر توان و تلاشِ خود می‌خواهیم مجموعه کارگزاران حکومت را - که خود مان هم جزو آنها هستیم - به نقطه‌ای برسانیم که با نصاب جمهوری اسلامی تطبیق کند. ما می‌خواهیم؛ خود را به حد نصاب نزدیک کنیم». [۸]

در نتیجه؛ نظام اسلامی، به عنوان یک نظام زمینه ساز ظهور، با همان اهداف حکومت حضرت حجت (عج)؛ هدف و آرمانی جز "ایجاد تمدن اسلامی" [۹] نمی‌تواند داشته باشد و البته، باید متذکر شویم؛ تمدن اسلامی، امری مطلق نبوده و فرایندی طولانی و نسبی است، که اهداف آن نیز به صورت نسبی محقق خواهد شد:

«فرایند تحقق هدف‌های اسلامی، یک فرایند طولانی و البته، دشواری است. به طور نسبی انسان به آن اهداف نزدیک می‌شود، اما؛ تحقق آنها، بسیار طولانی است». [۱۰]

بنابراین؛ تمدن اسلامی دو بخش خواهد داشت: بخش زمینه ساز؛ که قبل از ظهور امکان تحقق دارد. بخش اصلی یا حد اعلای تمدن اسلامی؛ که پس از ظهور محقق می‌شود.

البته؛ فرایند دستیابی به تمدن اسلامی نیز؛ بر اساس دیدگاه رهبر معظم انقلاب در پنج مرحله خلاصه می‌گردد: وقوع انقلاب اسلامی تشکیل نظام اسلامی دولت اسلامی جامعه و کشور اسلامی تمدن اسلامی می‌شود و اکنون؛ ما در دوران ایجاد "دولت اسلامی" قرار داریم. [۱۱]

پس حرکت به سمت خیر و صلاح در فرایند حرکت تاریخی عالم، نگاه فعال و عملی به انتظار و نقش زمینه ساز برای مردم، تشکیل حکومت و تمدن سازی و تلاش در جهت تحقق اهدافی که معصوم به دنبال آن است نقش زمینه ساز برای ظهور دارد منتظران موظف به ایجاد تمدن همسو و زمینه ساز با تمدن آخرالزمانی توسط امام معصوم را دارند.

پی نوشت:

[۱]. بیانات مقام معظم رهبری در دیدار مسؤولان و کارگزاران نظام جمهوری اسلامی ایران ۱۲/۹/۱۳۷۹