مناظره اخلاقی چگونه محقق می شود

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، با هر دین و تفکر و نگرشی رعایت اخلاق یک اصل اولیه در همه امور انسانی است. اما رعایت این اصل در گفت و گوی طرفینی و مناظره دارای اهمیت بیشتری است، چرا که اگر این اصل مهم یعنی رعایت اخلاق فراموش شود آنگاه نتیجه لازم که در واقع کشف حقیقت است، حاصل نخواهد شد.

در طول سالیان اخیر مناظره یکی از با اهمیت ترین راه های شناخت کاندیداهای ریاست جمهوری است. از این جهت لازم است که مناظرات همواره در فضای آرام و به دور از بداخلاقی های سیاسی باشد تا بتوان تقابل دیدگاه ها و نظرات، برنامه ها و اهداف مد نظر کاندیداها را به خوبی شناخت و به انتخاب درست دست یافت.

اما در بعضی از دوره ها شاهد بداخلاقی های سیاسی در مناظرات از ناحیه کاندیداهای ریاست جمهوری بودیم و این خطری بس بزرگ برای یک ملت خواهد بود، چرا که قدرت انتخاب درست در لابلای بد اخلاقی ها و عدم رعایت اخلاق از مردم سلب خواهد شد و ملت ایران متاسفانه چوب این بداخلاقی ها را دوره های پیش خورده است، از این رو شاید بتوان گفت که رعایت اخلاق در مناظرات امری واجب برای کاندیداهای ریاست جمهوری است.

قرآن کریم درباره یکی از شیوه های گفت و گوی طرفینی و مناظره می فرماید: جَادِلْهم بالّتی هِیَ اَحسَنُ (و با آنها به روشی که نیکوتر است، استدلال و مناظره کن!)(سوره مبارکه النحل آیه ۱۲۵)

قرآن کریم می فرماید شیوه شما برای مناظره جدال احسن باشد.

مجادله احسن، کاوشی طرفینی برای یافتن و کشف حق است، نه تلاش برای مچ گیری از طرف مقابل و گیرانداختن او در مخمصه ها! و نه تحمیل عقیده، و نه تحقیر و توهین. در بحث باید طرف، اطمینان یابد بر صداقت تو، تا در دلش آمادگی پذیرش پدید آید.

حبّ ذات در افراد وجود دارد. اگر این تصور در طرف بحث تو باشد که برگشتن از رأی یا پذیرش نظر تو، نوعی عقب نشینی و شکست است، هرگز نخواهد پذیرفت.

در«جدال احسن»، به این علاقه به ذات که در طرف است، باید توجه کنی تا شخصیت خود را خرد شده احساس نکند و هویت خویش را سالم بیابد.

در«جدال احسن» هدف، آشکار شدن«حق» است، نه به کرسی نشستن حرفِ ما و شکست حریف، به هر وسیله که باشد!

تحمیل، حالت عکس العملی پدید مى آورد و طرف مقابل را به موضع‌گیری وا مى دارد.

در جدال احسن، بحث کننده باید از هر چه که حساسیت طرف را بر مى انگیزد و او را خشمگین و عصبی مى سازد و او را در رأی باطلش تثبیت مى کند، پرهیز کند و از حرف‌های زشت و تعبیرات زننده، بپرهیزد و گرنه «جدال بهتر» نخواهد بود.

از امام صادق (ع) فرق جدال به احسن و غیراحسن را پرسیدند. حضرت پاسخ فرمود: «جدال ناپسند، آن است که با پیرو باطلی بحث کنی و او باطلی را باز گوید و تو نتوانی با حجت الهی پاسخ آن را بگویی، آن گاه سخن او را انکار کنی، یا حقی را که آن باطل پرست، به کمک آن مى خواهد باطل خویش را به کرسی بنشاند، انکار کنی، تا مبادا او بر تو غلبه یابد؛ چون نمى دانی چگونه باید پاسخش را بگویی.

این گونه بحث، بر پیروان ما حرام است که وسیله ای برای امتحان و فتنه برادران ضعیف خود و پیروان باطل گردند. پیروان باطل، ضعف شما را در جدل و بحث، دلیل درستی مدعای خودشان قرار مى دهند و ضعیف ایمانان هم سست مى شوند.

اما جدال نیکو و احسن، آن است که خدا به پیامبرش فرمان داده، تا با منکران قیامت و زندگی دوباره پس از مرگ، بحث کند».

حضرت، پس از ذکر آیاتی که در این مورد و در رفع شبهات و اشکالات مشرکان است، مى فرماید:

«پس این است جدال به روش بهتر، چون راه را بر بهانه‌گیرى های کافران مى بندد و شبهه‌های آنان را مى زداید. ولی در جدال به«غیراحسن»، چون نمى توانی میان حق و باطل جدایی بیفکنی و باطل را پاسخگو باشی، حق را منکر مى شوی. این حرام است، چون تو هم مانند او حق را انکار کرده‌ای...».( بحارالانوار، ج2، ص125و ج9، ص255)

در سیره ائمه اطهار نیز به وضوح رعایت اخلاق در گفت و گو طرفینی و مناظره همواره وجود داشته است.

به طور نمونه همیشه امام رضا(ع) در مناظرات علمی خویش به یکی از مهمترین اصول اخلاقی یعنی انصاف توجه داشت، تا جانب انصاف رعایت شود و این نکته را به خصم خود نیز گوشزد می کرد. تأکید امام بر این مسأله حاکی از این است که اصولاً بدون رعایت این نکته، روند مناظره از هدف و مقصود که کشف حقایق و رفع ابهامات و جهالت هاست؛ دور می گردد و جز سردرگمی و جهالت بیشتر نتیجه ای در بر نخواهد داشت. به عنوان مثال حضرت در یکی از مناظرات خویش با شخصی به نام عمران صابی می فرماید: «بپرس ولی انصاف را از دست مده و از سخن باطل و فاسد و منحرف از حقّ بپرهیز» (صدوق، 1378، ج 1: ص 168، همو، 1398: ص430؛ مجلسی، 1403، ج 49: ص 176؛ خسروی، 1379، ج 2: ص 303) و یا در مناظره امام و جاثلیق چنین آمده است که وقتی او از امام می خواهد تا دو شاهد عادل نصرانی بر نبوت پیامبر شهادت دهند، امام رضا(ع) خطاب به وی چنین می فرماید که:

«اکنون انصاف را رعایت کردی ای نصرانی» (صدوق، 1378، ج1: ص 157؛ همو، 1398: ص420؛ خسروی، 1379، ج 2: ص294، مجلسی، 1403، ج 10: ص 302).

امام رضا(ع) در مناظرات و گفت و گوها، علاوه بر اینکه خود جانب انصاف و عدالت را رعایت می نمودکرد، طرف مقابل را نیز به رعایت این فضیلت اخلاقی توصیه و تشویق می کرد. رعایت انصاف و عدالت در هنگام گفت و گو و مناظره علاوه بر این که به ارتقاء سطح مناظره و جذابیت آن کمک می کند، تنش ها و دشمنی ها را می زداید و مناظره را به گفت وگویی ثمربخش و موفق تبدیل می سازد به نحوی که اختلافات و کج فهمی ها را از بین برده و دوستی و محبت و همبستگی را به ارمغان می آورد. چنانچه در روایتی از امیر بیان، امیرمؤمنان علی(ع) چنین آمده است که: «الْإِنْصَافُ یرْفَعُ الْخِلَافَ وَ یوجِبُ الِائْتِلَاف؛ انصاف اختلاف را زایل می کند و باعث الفت و همبستگی می شود.» (تمیمی آمدی، 1366: ص 88)

 در مجموع با توجه به اهمیت و حساسیت این دوره از انتخابات ریاست جمهوری رعایت اخلاق در مناظرات از اهمیت دو چندانی برخوردار است تا بتوان با تقابل نظرات مختلف و کارشناسی در موضوعات مختلف نظرات دقیق تر و درست تر را شناخت؛ و در نهایت منجر به انتخاب صحیح برای مردم شود.