عصر امامت امام باقر، عصر نهضت فرهنگی، اقتصادی

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، در عصر امامت حضرت باقرالعلوم علیه السلام که نوزده سال طول کشید، جهان اسلام به لحاظ گسترش قلمرو حوادث سیاسی و اجتماعی، مبارزات فکری، رونق مباحث کلامی و فقهی و موقعیت جغرافیایی از اهمیت سیاسی و فرهنگی ویژه‌ای برخوردار است، در این عصر مردمان مدینه بر اثر افشاگری اهل‌بیت با امویان سر سازش نداشتند، چنانکه ولید بن عبدالملک به این شهر آمد و در مسجد النبی سخنرانی کرد و مردم مدینه را تهدید نمود و خطاب به آنان گفت شما اهل مخالفت و نافرمانی می باشید.

 مهمترین حرکت علمی در دوران امام باقر علیه السلام که باید آن را یک نهضت فرهنگی ریشه‌دار نامید، دانشگاه مدینه است که در جلسات آن همواره صدها تن از نقاط مختلف برای فراگیری فقه، حدیث، فلسفه، تفسیر، لغت و دیگر علوم حضور می یافتند و صدها نفر از این مکتب دانش آموختند،کوفه بصره و حجاز جوانان خود را به این دانشگاه اهل بیت گسیل می داشتند و علما و محدثین بزرگی در آنجا به شکوفایی فکری و علمی رسیدند.

در عصر امام باقر به دلیل پیامدهایی که نهضت عاشورا پس از خود بر جای گذاشته بود شیعیان فشار و تضییقاتی که قبلاً به خود دیده بود را احساس نمی کرد، کاروان‌های جویای معارف اهل بیت از نقاط دور به مدینه روی می‌آوردند به همین دلیل احادیث باقری در اقصی نقاط جهان اسلام انتشار یافت، تسخیر فضای فرهنگی جامعه عمده‌ترین خطی مشی سیاسی اجتماعی امام پنجم به شمار می رود، این برنامه در زمان امام صادق به اوج خود رسید و نام، پیام و اندیشه ائمه علیهم السلام را برای همیشه در میان امت اسلامی زنده نگاه داشت.

با نگاهی کوتاه به سبک و سیاق حکومتداری خلفاء بنی امیه هم عصر با امام باقر علیه السلام به خوبی فهمیده می‌شود که روش آنان در حکمرانی بر اساس و پایه زورگویی و خفقان سیاسی برای تثبیت پایه های قدرت بنا شده بود، تا با اتخاذ این روش مردم را از اندیشه انقلاب دور کند و نیز از اهل بیت علیه السلام را منزوی کرده و مردم را از اطراف آنان پراکنده کنند، هر چند این دوران تا پایان حکومت اموی مروانی به نسبت دوران معاویه، یزید و مروان، به علت کشورگشایی و منازعات داخلی، ائمه از فضای حداقلی برخوردار بودند.

افسار گسیختگی این حکمرانان باعث شده از آنان درندگان شهوت پرست قدرت طلب و فزون خواهی به وجود بیاورد که به هر جنایتی دست می زدند و از ریختن خون هیچ مظلومی باکی نداشتند آنان با پی بردن به نقش انسان ساز احادیث پیامبر و خاندان او در تربیت انسان ها، بارور کردن اندیشه‌های ظلم ستیز و عدالت خواه و خدا باور برای از بین بردن این کلمات ارزشمند با تمام توان و قوا کوشیدند، پیداست که تمام این تلاش ها تنها برای تحکیم پایه‌های قدرت شان بود.

امام باقر علیه السلام هم عصر با خلفایی نظیر عبدالملک بن مروان، ولید و سلیمان، عمربن عبدالعزیز، یزید و هشام بن عبدالملک بود، وجه مشترک تمام این خلفا به استثناء عمر بن عبدالعزیز، دنیا دوستی و قدرت طلبی است که به دنبال آن از ریختن خون انسان های بی گناه هیچ ابایی نداشتند و در این راه از فرماندهان خونریزی همچون حجاج بن یوسف ثقفی استفاده کرده اند.

به طور کلی در عصر بنی امیه و بنی مروان رسوخ اندیشه های غیر اسلامی به ویژه یهود در حوزه فرهنگ اسلامی تاثیرات سوی در جامعه باقی گذاشت و اندیشه های غیر اسلامی در قالب احادیث جعلی به نام اسرائیلیات فرهنگ ناب اسلامی را مورد تهاجم قرار داد، سیاست کلی خلفا نیز بر دفاع از فعالیت های فرهنگی افرادی با این نوع بینش و تفکر بنا شده بود و نه تنها از آن جلوگیری نکرده بلکه از افکار عقاید آنها برای سرکوب مخالفان و ترویج اندیشه‌های سیاسی خود بهره می بردند، خلفای بنی امیه برای دستیابی به اهداف سیاسی خود انواع بدعت ها را در دین برجای گذاشتند و با جعل احادیث افکار عمومی را از اسلام ناب محمدی بسیار دور کردند، این حرکت در دوره عمر بن عبدالعزیز به مدت کوتاهی متوقف شد اما سیاست کلی و امویان چه شاخه سفیانی و چه مروانی، بر حمایت از جعال حدیث و فرق انحرافی بود.

در روزگار امامت حضرت باقر علیه السلام فتنه انگیزی ها از طرف فردی به نام وهب بن منبه حافظ بود که بیرق عبدالله بن سلام و کعب الاحبار را برافراشت، امام باقر علیه السلام در برابر فرقه های منحرف موضعی تند و سازش ناپذیری اتخاذ می نمود و با این جبهه‌گیری فکری و فرهنگی تلاش می کرد حدود معارف صحیح اهل بیت علیهم السلام را در زمینه‌های گوناگون مشخص و از انحراف سایر فرق تفکیک کند، پیشوای پنجم برآن شد تا آن معارف ژرف را که نیاکانش برای آن فداکاری و خون فشانی کردند بارور کرده و پاسداری کند، حضرت در هر موقعیت و شرایطی که پیش می آمد تلاش می نمود رابطه نامطلوبی که میان مسلمانان و یهود به وجود آمده و راه خطرناکی را که می پیمودند، قطع نماید و این مرداب انحراف را از جامعه اسلامی بزداید و  بخشکاند.

سیاست امویان سیاست سرکوب شیعه و ائمه آنها بود، امویان شیعیان را در تنگنای سه ضلعی خفقان، جعل حدیث و اتهام‌های ناروا قرارداده و بیشترین فشارها و اتهامات متوجه امام باقر علیه السلام سرپرست و پیشوای شیعیان بود در این روزگار سخت امام تنها پشتیبان وفادار شیعه بود که همواره سختی های امت را به جان می خرید تا مبادا به مذهب شیعه و شیعیان از طرف امویان آسیبی برسد چرا که؛ هر روز بر حجم فشارهای اقتصادی سیاسی و اجتماعی خود می افزودند.

امام علیه السلام پیروان خود را سفارش به تلاش اقتصادی، کشاورزی و انفاق می کردند، آنها را از رباخواری گدایی، و احتکار اندوزی برحذر می‌داشتند، احتکار یکی از بیماری های اجتماعی است که رقابت بازار و مبادلات صدمه می‌زند و آنها را از مسیر طبیعی خود منحرف می‌سازد این فزون طلبی باعث می‌شود عده‌ای با پولی که در اختیار دارند کالای مورد نیاز مردم را خریداری و به منظور سود بیشتر آن را عرضه نکنند و در نتیجه بازار را از وضع عادی خارج کرده و قحطی مصنوعی به وجود بیاورند، حکومت اسلامی در نظام دادن به جامعه و جلوگیری از هرج و مرج و مسئولیت دارد، امام باقر به روایت از رسول خدا می فرماید پنج نفر می باشند که من و هر پیامبر مستجاب الدعوه آنان را لعنت کرده ایم کسی که بر کتاب خدا چیزی بیفزاید، آنکه سنت و روش ها را رها کند... و کسی که مال عمومی را به خود منحصر سازد و آن را حلال شمارد و این درس بزرگی برای جامعه امروز جهان اسلام خصوصاً کشورهای شیعه نشین می باشد.

در بین ائمه امام باقر و امام صادق علیهما السلام از بهترین موقعیت در جهت تربیت نیرو و هدایت جامعه بر عهده داشتند چراکه در عصر امام باقر در مدت زمانی بین سلیمان بن عبدالملک و فرماندهان خلفای قبل نزاعی به وجود آمد که تمام هَمّ و غَمّ و قدرت خلیفه در جهت سرکوبی مخالفان خود معطوف گشت پس از آن نیز عمر بن عبدالعزیز بر کرسی خلافت نشست که او نیز با اتخاذ سیاست نوین خود برای مدت زمان کوتاهی عصر جدیدی را پیشروی شیعیان و پیشوای آنان گشود.

بیشترین تلاش امام در دوران امامت خویش صرف تربیت افراد کارآمد و نیروهای متعهد و بیدار گری مردم شد چه بسا امام بر این باور بود که هر گونه پیروزی درسایه تقویت بنیان‌های اعتقادی شیعیان امکان‌پذیر خواهد شد.

امام باقر علیه السلام با تیزبینی و رعایت مصالح اسلام و مسلمانان با خلفای اموی برخورد کردند امام با رهنمودهای روشنگرانه خود شیعیان را از تنش زاییهای بی مورد و حساسیت انگیزی دستگاه اموی باز می داشت، از عصر امام سجاد علیه السلام به بعد شیعه با رویکرد جدیدی به نام تقیه روبه رو شده بود، این راهبرد در عصر امام باقر علیه السلام به دلیل خفقان سیاسی نیز ادامه داشت و این خود بیانگر تیزبینی و اشراف کامل امام به اوضاع حاکم و آگاهی ایشان در استفاده از شیوه‌های مبارزاتی است، از امام باقر علیه السلام در رابطه با تقیه احادیث و سخنان زیادی وارد شده است که هر یک ناظر به مولفه ای از ویژگی های راهبردی تقیه است، امام باقر علیه السلام در جهت حفظ امنیت نیروهای خود، حفظ بنیه اقتصادی نیروها، پاسداری از ارزش ها، پیروان خود را سفارش به تقیه می کردند چنانکه امام به زراره فرمود هرگاه از خطر ستمگران در هراس بودی می توانید در مورد هر آنچه از تو می خواهند سوگند بخوری.

یکی از اتفاقات شاخص در عصر امام باقر علیه السلام قیام زید بن علی است، زید از فرزندان امام سجاد و از مادری شایسته و پاکدامن به نام حوراء بود، از ویژگی‌های برجسته اخلاقی و علاقه بسیار به اصلاح طلبی در امت پیامبر بود او با پیروی از انقلاب بزرگ حسین بن علی به انگیزه امر به معروف و با شعار خونخواهی امام حسین قیام خود را آغاز کرد، پایبندی و احترام بیش از حد زید به پیشوای برحق خویش امام باقر علیه السلام هرگز به او اجازه نمی داد تا بدون مشورت و آگاه کردن امام قیام کند از این رو نزد امام خود رفت و موضوع را با حضرت در میان نهاد ولی امام او را به دلایلی از این حرکت باز داشت با بررسی اخبار و روایاتی که در این راستا وارد شده است به این نتیجه می رسیم که نهی امام هرگز جنبه تحریمی نداشت و به گونه‌ای ارشادی است و امام باقر علیه السلام با اتخاذ این موضع تنها بر آن بود تا زید و یارانش را از کشته شدن بازدارد، امام باقر علیه السلام در ضرورت مبارزه با زید هم رأی بوده اما حرکت نظامی و نهضت مسلحانه را در آن شرایط تنها راه ممکن و ضروری تشخیص نمی‌دادند.

شاید در پایان بتوان گفت مهم ترین درس امام باقر علیه السلام با توجه به فعالیت های فرهنگی و اقتصادی از جمله شیوه ضرب سکه و استقلال مالی جهان اسلام به جامعه امروز، مردم و مسئولین این موضوع باشد که برای آینده بهتر و پیشرفت اسلام و ایجاد تمدن اسلامی علاوه بر فعالیت های فرهنگی و تربیت نیروی کارآمد، باید فعالیت های اقتصادی را نیز مورد توجه قرار داد، چرا که اقتصاد و فرهنگ دو عنصر مهم پیشرفت می باشند که نمی توان یکی را گرفت و دیگری را وا نهاد.