نقش قم در توسعه فرهنگی اسلامی و پایه‌گذاری تمدن اسلامی

به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، امروز سالگرد ورود حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به قم در سال ۲۰۱ هجری قمری است. یک سال پس از سفر تبعید گونه حضرت امام علی بن موسی‌الرضا (ع) به خراسان، حضرت‬ فاطمه‬ معصومه، خواهر آن امام، به همراه عده‌ای از برادران خود برای دیدار برادر و تجدید عهد با امام زمان خویش راهی ای ران شد. در مسیر راه به شهر ساوه رسیدند ولی در آنجا عده‌ای از مخالفین اهل بیت با مأموران حکومتی همراهی نموده و با همراهان حضرت به نبرد و جنگ پرداختند که عده‌ای از همراهان حضرت در این حادثه غم‬ غم‌انگیز به شهادت رسیدند. حضرت فاطمه معصومه در حالی که از غم و حُزن این واقعه، بسیار مریض بود با احساس ناامنی در شهر ساوه فرمود: مرا به شهر قم ببرید، زیرا از پدرم شنیدم که فرمود، شهر قم، مرکز شیعیان ما می‌باشد. سپس به طرف قم حرکت نمود. بزرگان قم وقتی از این خبر مسرت بخش مطلع شدند به استقبال آن حضرت شتافتند و حضرت معصومه (س) در حالی وارد شهر گردید که شور و احساسات مردم قم، پذیرای وجود شریف آن عزیز بود.

شهر قم و تمدن نوین اسلامی

شهر قم یکی از مهمترین شهرهایی است که نقش مهمی در زیرساخت‌های فکری تمدن نوین اسلامی دارد چرا که متفکران بزرگی همچون مراجع و اساتید فراوانی در شهر قم به بحث و گفتگوی علمی در حوزه قوانین شرعی اسلامی می‌پردازند. شهر قم قابلیت آن را دارد که در آینده تمدن اسلامی از نظر معرفتی و الهیاتی جوابگوی سوالات گوناگون آیندگان و حتی کسانی باشد که در عصر تمدن نوین اسلامی زندگی می‌کنند.

اکنون از سراسر دنیا برای تحصیل به قم می‌آیند بنابراین مجموعه‌های حوزوی و کسانی که در مراکز علمی قم تحصیل می‌کنند؛ امکان این را دارند که بتوانند در تأسیس تمدن نوین اسلامی را رقم زنند. مجموعه‌های علمی فاخر در این شهر برنامه خود را برای پی‌ریزی و تدارک زیرساخت‌های تمدن نوین اسلامی تدارک دیده‌اند.

از طرفی دیگر قم در تحولات سیاسی ایران نقش مهمی داشته که از جمله نقش ویژه آن در به وجود آمدن نهضت اسلامی و حمایت از بقای آن است، ریشه انقلاب اسلامی در قم است، علت بقای انقلاب اسلامی را نیز می‌توان در قم جست‌وجو کرد. به این دلیل هر کس با انقلاب اسلامی آشنا باشد با شهر قم نیز آشنا است و شهر قم مورد توجه او است.

به مناسبت سالروز ورود حضرت معصومه سلام الله علیها به قم و برای بررسی نقش ویژه این شهر در هندسه تمدن نوین اسلامی، با ناصر باقری بیدهندی از اساتید برجسته و عضو هیأت علمی جامعة ‏المصطفی العالمیة و استاد نمونه مجتمع آموزش عالی امام خمینی (ره)،مؤلف و محقق حوزه دین، به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

*شهر قم در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی چه نقشی داشته و دارد؟

بر پایه منابع گوناگون تاریخی، تراجم، رجال و فهارس به این نتیجه می‌رسیم که شهر قم از بدو تأسیس تا کنون در توسعه فرهنگ اسلامی و پایه‌گذاری تمدن اسلامی نقش اساسی داشته و دارد. مؤلفین کتاب‌های تراجم و رجال نام دانشوران برجسته این شهر را ثبت کردند. نویسندگان تاریخ مدارس به مدارسی اشاره می‌کنند که عالمان بزرگ تأسیس کردند، فهارسی مثل فهرست طوسی، نجاشی، ابن ندیم و از همه مهمتر الذریعة الی تصانیف الشیعة و کتاب‌های رجال قم به کتاب‌های مختلفی که توسط عالمان این شهر در ارتباط با علوم و فنون مختلف تألیف شده پرداختند. کتاب‌های مربوط به وقف و موقوفاتی که توسط مردم خیر و به تشخیص علما برای پیشرفت علوم و بهبود وضع بهداشت در این شهر پرداختند این موارد را ثبت و ضبط کردند.

کتاب‌خانه‌های قم

افزون بر این برای استفاده بهتر مردم و طلاب در این شهر، قرائت‌خانه‌ها و کتابخانه‌های فراوانی همچون کتابخانه حضرات آیات بروجردی، گلپایگانی، مرعشی نجفی، خامنه ای، سیستانی، علامه طباطبایی و اخیراً هم آقای خسروشاهی، مشکینی و دیگران کتابخانه‌های عمومی در این شهر دایر کردند. مؤسسات فراوانی نظیر جامعه المصطفی العالمیة، دفتر تبلیغات اسلامی، دارالحدیث و مراکز دیگر هم دارای کتابخانه‌های بسیار فاخری هستند. افزون بر این کتابخانه‌های بسیاری از دانشوران دارای کتاب‌های بسیار غنی است که گاه برای استفاده همسایگان و عزیزان علاقمند در اختیار مردم می‌گذارند.

بر پایه منابع گوناگون تاریخی، تراجم، رجال و فهارس به این نتیجه می‌رسیم که شهر قم از بدو تأسیس تا کنون در توسعه فرهنگ اسلامی و پایه‌گذاری تمدن اسلامی نقش اساسی داشته و دارد

بیمارستان‌ها و درمانگاه‌هایی که توسط علما و مراجع یا علاقمندان آنها تأسیس شده در این شهر فوق‌العاده زیاد است. امروز مراکزی که در ارتباط با بیمارستان و درمانگاه داریم بالغ بر ۲۰ مرکز بهداشتی و درمانی است که برخی از مراکز هم در حال احداث است.

فراوانی مراکز پژوهشی در قم

همچنین مراکز پژوهشی این شهر به حدی زیاد است که در هر منطقه یک یا دو مؤسسه پژوهشی وجود دارد که دانشوران در این مراکز به خدمات علمی مشغول هستند و کارهای فراوانی را انجام دادند و در حال انجام هستند. خدمات مرکز کامپیوتری علوم اسلامی در این شهر قابل توجه است. ضمن اینکه مشاغل فراوانی مانند چاپخانه‌ها، صحافی‌ها و انتشاراتی در این شهر ایجاد شده که فوق‌العاده زیاد هستند. سایر مؤسسات تمدنی واقعاً به حدی در این شهر زیاد هستند که محققان می‌توانند درباره آنها چند جلد کتاب یا چندین پایان نامه بنویسند.

مساجد با کارکرد آموزشی یکی از مواردی است که در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی نقش ایفا کردند و در شهر قم بسیار فراوان هستند. حدود ۴۴۴ امامزاده واجب‌التعظیم در قم و اطراف آن مدفون هستند که در کنار مساجد و مدارس نقش زیادی را در توسعه فرهنگ این شهر مقدس داشتند، اداره اوقاف و مسئولان آن درصدد هستند حرم مطهر این امامزادگان را به قطب‌های فرهنگی تبدیل کنند.

کتاب‌هایی مثل اعیان الشیعه، فواید الرضویه، ریاض العلما، رجال قم، تاریخ قم، انوار المشعشعین، اشعریون قم به معرفی رجال تحول‌آفرین و خاندان‌های علمی این شهر پرداختند؛ بنابراین اگر ادعا کنیم که قم در توسعه فرهنگی اسلامی و پایه‌گذاری تمدن اسلامی نقش اساسی و عمده داشته است و حتی در انقلاب‌ها، مسائل سیاسی و حکومتی هم نقش‌آفرین بوده ادعایی به گزاف نبوده است.

* مواجهه علما، فضلا و شیعیان با شهر قم به عنوان مرکز فرهنگی شیعی و تمدن اسلامی چگونه بوده است؟

مواجهه علما، فضلا و شیعیان در ارتباط با حوزه علیه قم به گونه‌ای است که مجلسی اول پدر علامه مجلسی یعنی ملاّ محمد تقی مجلسی که از علمای برجسته، عارف و وارسته شیعه به حساب می‌آیند در کتابی نوشته بودند که در عصر شیخ صدوق قرن چهارم هجری بالغ بر ۲۰۰ هزار محدث در قم زندگی می‌کرد، به نظر می‌رسد که مرحوم مجلسی این رقم بالا را اینگونه برای خود قابل باور کرده بود که در قم علاوه بر خواص و دانشورانی که برای تحصیل علوم و معارف اسلامی ممحض شده بودند مردم عوام هم علاقه خاصی به فراگیری علم حدیث داشتند و از محضر پرفیض علمای زمان خود بهره می‌گرفتند، این مسئله در قم تا همین اوایل نوجوانی ما مرسوم بود، بسیاری از بازاریان قم می‌آمدند درس مکاسب شرکت می‌کردند و تا ساعت ۹ یا ۱۰ صبح کلاس درس داشتند و پس از آن می‌رفتند بازار و به نام خدا حجره‌های خود را باز می‌کردند و مشغول فعالیت اقتصادی می‌شدند؛ بنابراین مردم قم نسبت به روحانیت، حوزه‌های علمیه و علوم اسلامی علاقه فوق‌العاده‌ای داشتند.

زیارت حضرت معصومه

معروف است که آیت الله کرباسی یکی از مراجع بزرگ روزگار خود هر زمان برای زیارت مضجع شریف حضرت فاطمه معصومه (س) از اصفهان به قم تشریف می‌آوردند چند کیلومتر به حرم مانده نعلین خود را از پا در می‌آورند و پیاده طی طریق می‌کردند، اطرافیان با تعجب می‌پرسیدند تا حرم یک کیلومتر راه مانده است چرا از اینجا شما ادای احترام می‌کنید ایشان می‌فرمودند شما نمی‌دانید در هر نقطه از آرامستان‌های قم که امروز بسیاری از آنها از حالت قبلی خارج شده محدثین و اصحاب ائمه (ع) به خاک سپرده شده‌اند. با مشاهده کتاب‌های رجال تراجم می‌بینید که در شهر قم به حدی عالم زیاد بوده و مکتب‌های کلامی وجود داشته است که پذیرش چنین مطالبی به راحتی ممکن می‌شود.

اما امروز جایگاه حوزه علمیه قم به جهت نقش آن در انقلاب اسلامی و خدماتی که پس از انقلاب ارائه کرد به حدی اهمیت پیدا کرده است که نه تنها از مردم ایران بلکه از بسیاری کشورهای دیگر افرادی برای تحصیل علوم اسلامی به قم مشرف می‌شوند و سالیان متمادی در این شهر محضر مبارک اساتید زانوی ادب به زمین می‌زنند، به گونه‌ای که امروز آمار تحصیل‌کرده‌های طلاب غیر ایرانی جامعةالمصطفی العالمیه بالغ بر ۱۰ هزار نفر اعلام کردند که از ۱۰۳ کشور به ایران آمدند و سالیان زیادی در شهر قم مشغول تحصیل هستند، آنها پس از فارغ التحصیلی به کشورهای خود برمی‌گردند و منشأ خدمات فراوان می‌شوند.

بنده به کشورهایی نظیر بیروت، پاکستان، افغانستان و عراق سفر کردم و از نزدیک شاهد خدمات گسترده این افراد بودم که هر کدام در کشور خود مرجع علمی به حساب می‌آمدند مراکزی نظیر هنرستان یا دانشگاه تأسیس کردند بودند و مبلغان بسیار موفقی بودند. برخی هم کتاب‌های زیادی را ترجمه کرده بودند که می‌توانستند در رسانه‌ها خدمات خود را ارائه کنند.

*آیا قم می‌تواند پاسخگوی مطالبات و سوالات نسل امروز و آینده در مورد تمدن اسلامی باشد؟

رسالت اصلی حوزه‌های علمیه در امتداد خط نبوت و امامت، بازسازی تمدن نوین اسلامی است و حوزه مرکزی قم هم نقش مهمی را در احیای اسلام و گسترش تمدن و معارف اسلامی داشته است. زمانی قم به عنوان مرجع علمی در جهان اسلام شناخته می‌شد.

مرحوم شیخ طوسی در کتابی این گونه نوشته است که یکبار از حسین بن روح سومین نایب خاص امام زمان (عج) درباره یک کتاب فقهی به نام التهدید نظرخواهی کرده بودند که آیا می‌توانند به این کتاب فقه عمل کنند، ایشان گفته بود که بفرستید قم و نظر علمای قم را جویا شوید. این کتاب به قم ارسال و توسط فقها بررسی می‌شود که جز یک مورد همه کتاب را تأیید و برای عمل با آن کتاب خدمت آقای حسین بن روح عودت داده بودند؛ بنابراین قم در گذشته مرجعیت علمی داشته با توجه به اینکه امکانات مثل امروز نبوده است؛ اما خوشبختانه امروز به برکت جمهوری اسلامی حوزه علمیه قم عرصه فعالیت‌های فوق‌العاده زیادی شده است که باید حوزویان با تلاش و کوشش از این فرصت استفاده کرده و از میراث پیشینیان بهره‌گیری کنند که مطالبات نسل جوان را تأمین کنند و این کار شدنی است، ما از نزدیک شاهد فعالیت‌های فراوان فارغ التحصیلان در حوزه علمیه قم هستیم.

امروز شاهد موفقیت‌های چشمگیر مقالات علمی و پژوهشی، نشریات متعدد حوزویان قم در کسب رتبه کتاب سال جمهوری اسلامی و مراکز دیگر هستیم که امیدواریم همچون گذشته و بهتر از گذشته پاسخگوی مطالبات نسل امروز درباره تمدن اسلامی باشند به شرط آنکه تلاش خود را مضاعف کرده و حمایت‌های مسئولان را هم به همراه داشته باشند.