علامه طباطبایی و همراهی با نهضت اسلامی

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از فارس، علامه سید محمد‌حسین طباطبایی(ره) از تأثیرگذارترین شخصیت‌های تاریخ اندیشه معاصر ایران و جهان اسلام است که سوای از وجوه عرفانی و اخلاقی، مشی فلسفی و تفسیری ویژه‌ای را در حوزه اندیشه دینی پایه‌گذاری کردند. آیت‌الله محمدتقی مصباح‌یزدی(ره) نقل کرده‌اند که علامه طباطبایی در سال ۱۳۲۵ش. وقت ورود به قم، با ارزیابی‌ای از وضع علمی موجود در حوزه متوجه شده‌اند که «نه از فلسفه و معقول» خبری هست و «نه از تفسیر قرآن». احساس ایشان این بوده است که «می‌بایست درس‌هایی در حوزه وجود داشته باشد تا قدرت تعقل و استدلال دانشجویان را بالا ببرد.» و همین امر موجب توجه‌شان به فلسفه و در نهایت پایه‌گذاری سنت فلسفی و تألیف ۲کتاب «بدایه الحکمه» و «نهایته الحکمه» شد. همچنین تفسیر گرانقدر «المیزان»  از مهم‌ترین آثار حضرت علامه(ره) است که نه‌تنها گنجینه‌ای ارزشمند در جهان اسلام شد بلکه شیوه تفسیری ایشان همچنان ساری و جاری است.

علامه طباطبایی(ره) و همراهی با نهضت اسلامی

فارغ از اثرگذاری علامه طباطبایی(ره) در حوزه فلسفی و تفسیری، نگاه ایشان به انقلاب اسلامی و نحوه کنش‌گری ایشان در جریان مبارزات انقلابی همواره محل اختلاف بوده است و برخی حضرت علامه(ره) را به‌دلیل حضور کمرنگ در برخی از مناسک مرسوم دوران مبارزه به رژیم پهلوی، تا سر‌حد مخالفت با نهضت اسلامی برده‌اند.

یکی از وجوه واکاوی این مسئله از حیث تاریخی است. در این رویکرد با بررسی کنش‌های علامه و خاطرات و اطلاعات سیاسی ثبت شده درخصوص فی‌المثل حضور ایشان طی سال‌های 41تا 43در محافل سیاسی متشکل از علمای برجسته قم یا امضای ثبت شده از ایشان در ذیل برخی از اعلامیه‌های سیاسی، مشخص شود کنش‌های حضرت علامه(ره) چگونه بوده و تا چه میزان با نهضت اسلامی همراهی داشته است.

اما وجهی دیگر، با درنظر گرفتن جایگاه واقعی علامه طباطبایی(ره) به‌عنوان یک متفکر اسلامی و اندیشمند برجسته است. در اینجا دیگر صرفاً حضور علامه در نشست‌های سیاسی یا کنش‌های مرسوم انقلابی آن زمان، مورد‌دقت نیست بلکه سؤال از تأثیرگذاری ایشان بر جریان فکری پدیدآورنده انقلاب اسلامی و شعارهای اصلی آن و تکوین نظریه انقلابی و بالاتر از آن شناساندن دین اسلام به‌عنوان دینی همه‌جانبه و دارای ایده و نظر در وجوه مختلف اداره سیاسی، اجتماعی و فرهنگی یک کشور و چگونگی پاسخ به نیازهای روز جامعه از دل اسلام است؛ برای مثال محفل علمی علامه طباطبایی با حضور تعدادی از زبدگان حوزوی مانند استاد شهید مرتضی مطهری(ره)، شهید آیت‌الله سیدمحمد بهشتی(ره) و آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی(حفظه‌الله) ازجمله محافل تربیت‌کننده اصلی‌ترین متفکران نهضت اسلامی بود. در این جلسات نگاه تازه‌ای به دین ایجاد شد که می‌توانست اندیشه‌های نویی از اسلام را در برابر اندیشه‌های مادی و کمونیستی که در آن زمان در حال گسترش در ایران بود، بپروراند که مصادیق این مدعا را می‌توان در آرای استاد شهید مرتضی مطهری(ره) دید. در واقع ماحصل این جلسات اندیشه‌ای بود که می‌توانست نیازهای دنیای جدید را از دل اسلام استخراج کرده و نگاه به اسلام را از دینی صرفاً مسلک‌محور که دربردارنده دستوراتی روتین و متداول برای انجام امور فردی است به دینی همه‌جانبه و دارای برنامه‌ای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی برای انسان و جامعه انسانی تبدیل سازد.

بسترسازی برای حاکمیت اسلام

کتاب «فرازهایی از اسلام» نیز از بعدی دیگر از نقش علامه طباطبایی(ره) در اشاعه اندیشه‌هایی منتج به انقلاب اسلامی، پرده برمی‌دارد. این اثر که مشتمل بر چندین رساله و مقاله از علامه طباطبایی(ره) است در سال ۱۳۵۵ به چاپ رسید و در برگ‌برگ آن می‌توان مخالفت علامه با شرایط موجود و تلاش ایشان برای تغییر نگاه به دین اسلام و ایجاد زیربنایی جهت بسط نگاه سیاسی– اجتماعی به دین را مشاهده کرد؛ برای مثال ایشان در پی نقد اندیشه‌های غربی که دین را صرفاً مشتمل بر اعمال فردی می‌دانند، آورده‌اند:«دین از نظر منطق قرآن یک روش زندگی اجتماعی است که انسان اجتماعی به‌منظور تأمین سعادت زندگی اتخاذ نموده باشد.» علامه طباطبایی(ره) البته به بیان کلیات بسنده نکرده‌اند و تلاش کرده‌اند تا چارچوب‌های نظری اسلام اجتماعی را نیز گسترش دهند تا هر چه بیشتر زمینه نظری حاکمیت اجتماعی اسلام فراهم ‌آید. از اصلی‌ترین این تلاش شاید بتوان به تفکیک ایجاد شده از سوی علامه میان مقررات ثابت و متغیر اسلام اشاره کرد.

حضرت علامه طی تدوین رساله‌ای با عنوان «آیا اسلام به احتیاجات هر عصری پاسخ می‌دهد؟» با ابراز نگرانی از روش‌های غیراسلامی همچون «دمکراسی اسلامی» و «کمونیستم اسلامی» مفهوم «مقررات ثابت و متغیر» را تشریح می‌کنند تا راهی برای پاسخگویی اسلام به احتیاجات عصر جدید بگشایند. علامه به شکلی خلاصه مقررات اسلام را به ۲قسم متمایز «مقررات ثابت» و «مقررات متغیر» تقسیم می‌کنند و مقررات ثابت را احکام و قوانینی تعبیر می‌کنند که به اقتضای نیازمندی‌های طبیعت یکنواخت و ثابت انسان وضع شده و اسلام این بخش از احکام را که روی اساس آفرینش انسان و مشخصات ویژه او استوار است، به نام دین و شریعت نامیده است.

علامه «مقررات متغیر» را نیز احکام و مقرراتی می‌دانند که جنبه موقتی و محلی داشته و با اختلاف طرز زندگی، تفاوت پیدا می‌کنند. آنطور که علامه می‌فرمایند: این بخش با پیشرفت تدریجی مدنیت و حضارت و تغیر و تبدیل قیافه اجتماعات و به‌وجود‌آمدن و از بین رفتن روش‌های تازه و کهنه، قابل‌تغییر است... و به حسب مصالح مختلف زمان‌ها و مکان‌ها، اختلاف پیدا می‌کند. این مقررات به‌عنوان آثار ولایت عامه، منوط به‌نظر نبی اسلام(ص) و جانشینان و منصوبین از طرف اوست که در شعاع مقررات ثابته دینی و به حسب مصلحت وقت و مکان، آن را تشخیص داده و اجرا می‌کنند.

علامه به روشنی مقررات متغیر را از اختیارات «ولی‌امر مسلمین» می‌دانند و توضیح می‌دهند؛ از این قسم از مقررات، به نام اختیارات والی تعبیر می‌شود و این اصل است که در اسلام به احتیاجات قابل‌تغییر و تبدیل مردم در هر عصر و زمان و هر منطقه و مکانی پاسخ می‌دهد و بدون اینکه مقررات ثابته اسلام، دستخوش نسخ و ابطال شود، نیازمندی‌های جامعه انسانی را نیز رفع می‌کند. ولی‌امر مسلمین، نظر به ولایت عمومی که در منطقه حکومت خود دارد و در حقیقت سررشته‌دار افکار جامعه اسلامی و مورد تمرکز شعور و اراده همگانی است، تصرفی را که یک فرد در محیط زندگی شخصی خود می‌تواند بکند، او در محیط زندگی عمومی انجام می‌دهد. این قبیل اندیشه‌ها که باز هم می‌توان با دقت در آثار علامه سیدمحمد‌حسین طباطبایی(ره) به‌خصوص تفسیر گران‌قدر المیزان به آنها دست یافت، نشان می‌دهد که همراهی حضرت علامه طباطبایی(ره) با نهضت اسلامی را نباید صرفاً با رویکردی تاریخی در نوع حضور علامه در کنش‌های مبارزاتی مرسوم آن زمان جست، بلکه باید این فیلسوف و مفسر بزرگ را به‌عنوان اندیشمندی اصیل و بی‌نظیر در جایگاه خود تحلیل کرد و کنش‌های انقلابی مختص این اندیشمند را به نسبت جایگاه علمی‌اش درنظر گرفت تا از این طریق بتوان به عمق تأثیر علامه بر تحولات معاصر ایران پی برد.

پی‌نوشت: (۱) در نگارش این مطلب از کتاب «جریان‌ها و سازمان‌های مذهبی – سیاسی ایران (۱۳۲۰-۱۳۵۷)» تألیف دکتر رسول جعفریان، کتاب «فرازهایی از اسلام» اثر علامه طباطبایی(ره) و مقاله «ثابت و متغیر در نگاه امام خمینی، علامه طباطبایی و شهید صدر» نوشته حجت‌الاسلام احمد مبلغی، استفاده شده است.