صریح و شفاف «از محاسن تا معایب طرح ساماندهی فضای مجازی»

اشاره: ساماندهی و قانون‌گذاری فضای مجازی امری مسلم، قطعی، عقلایی و غیرقابل اجتناب است که مع‌الاسف سال‌های زیادی از تحقق آن گذشته است، این انفعال موجب شده فرصت‌های زیادی در ابعاد ملی و بین‌المللی از دست رود و آسیب‌های گسترده‌ای به لحاظ فرهنگی، امنیتی و تمدنی بر کشور وارد شود و در این راستا، زمینه تأثیرگذاری عملیات‌های شناختی و سایبری دشمن فراهم گردیده و خطر بزرگی آینده انقلاب اسلامی را تهدید می‌کند.

سوءاستفاده دشمنان از رها بودن فضای مجازی و تهدیدات جدی آن موجب‌شده است «مسأله ساماندهی فضای مجازی» بارها مورد تذکر جدی رهبر معظم انقلاب اسلامی قرار گیرد، ایشان در نخستین دیدار وبیناری با مجلس یازدهم از این موضوع به عنوان «مسائل کلیدی کشور» یاد کردند و فرمودند «مدیریت کوتاه مدت و میان مدت فضای مجازی جزو مسائل کلیدی ماست؛ مسأله بلند مدت هم نیست؛ بلکه مسأله نزدیک ماست».

به همین خاطر خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، در گفت و گو با محمدصادق رستمی، کارشناس فضای مجازی به این موضوع پرداخته است.

رسا - تدوین قانون در فضای مجازی چه اهمیتی دارد؟

مسأله قانون‌گذاری در مدیریت فعال فضای مجازی، امری مرسوم و متداول در میان بسیاری از کشورهای جهان است که از این طریق منافع خود را از این فضای آشفته، حداکثری کرده و آسیب‌ها را به حداقل، کاهش می‌دهند.

 امروز تدوین، تصویب و نگارش قانون خوب و متناسب برای مدیریت فضای مجازی، از رسالت‌های پیش روی مجلس انقلابی است و آزمون و امتحانی بزرگ برای آن دسته از نمایندگان مجلس است که برای حفظ و حراست از ارزش‌های ملی و بومی وارد مجلس شده‌اند و خود را در مقابل خدا و خلق خدا، پاسخگو می‌دانند.

رسا - در قانون گذاری فضای مجازی چه اقتضائاتی را باید مورد توجه قرار داد؟

بی‌شک قانون‌مند کردن چنین فضایی دارای اقتضائات ویژه‌ای است که اگر مراعات نشود، بُعد تأثیرگذاری قانون را دچار چالش کرده و در مواردی از بین می‌برد. وقتی یک قانون تصویب می‌شود هم‌زمان باید به این مسأله مهم توجه کرد که مجریان قانون چه کسانی هستند.

اگر مجریان قانون از دقت و حکمت کافی در اجرای قوانین برخوردار نباشند یک قانون خوب و ایده­ آل را دچار چالش‌های جدی کرده و احیاناً به ضد اهداف خود تبدیل می‌کنند، این مسأله در تصویب قوانین راهبردی که سطح گسترده‌ای از مردم را با خود درگیر می‌کند از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است.

همچنین اگر اجرای قانون بخواهد دست دشمنان را از نفوذ در کشور در ابعاد گوناگون قطع و محدود کند؛ اهمیت مجریان قانون از اعتبار بسیار بیشتری برخوردار می‌شود. سؤال اینجاست که آیا این حکمت و فرزانگی و توجه همه‌جانبه به حدود و ثغور فضای مجازی در ابعاد فرهنگی، امنیتی، اجتماعی و اقتصادی در میان مجریان قانون وجود دارد یا خیر ؟!

برای همین دغدغه لازم است در موضوعات حساس و مهمی مانند ساماندهی فضای مجازی، قوانین معین، مشخص و تفسیر‌ناپذیر طراحی شوند که احیاناً مورد سوء‌عملکرد مجریان قانون قرار نگیرند. البته از سوی دیگر تصویب قوانین صریح در کنترل نابسامانی‌ها، منافع عده‌ای را تهدید کرده و زمینه ایجاد اعتراضات عمومی را با میدان‌داری ذی‌نفعان فراهم می‌کند و این چالش برای کشور هزینه آفرین است.

رسا - در چنین شرایطی چه باید کرد؟

دو مسیر پیش‌روی قانون‌گذاران وجود دارد؛ یا از صراحت لهجه در تصویب قوانین خودداری کنند و با عبارات کلی، تاثیرگذاری قوانین را به عملکرد مجریان منوط کنند و از این طریق اعتراضات را کاهش داده و کنترل نمایند و یا صراحت لهجه خود را باقی بگذارند و از طریق جهاد تبیین و پیوست رسانه‌ای مطلوب، فضای فکری و افکار عمومی جامعه را آماده پذیرش قوانین کنند. آنچه در سیر تطوّر طرح ساماندهی فضای مجازی ـ حداقل در بعضی مفاد  ـ  اتفاق افتاده است، گام اول است.

رسا - تغییر نام توانست مخالفت‌ها را کمتر کند؟

قانون‌گذاران به ترتیب از وقتی که این طرح مطرح شد به واسطه برخی اعتراضات و مخالفت‌ها و البته مصلحت‌اندیشی‌ها، از لبه تیز قانون کوتاه آمدند و مدل مفهومی طرح را تغییر دادند؛ اما متأسفانه نه تنها مخالفت‌ها کم نشد بلکه شاهد گسترش آن و ایجاد واهمه عمومی در جامعه بودیم.

رسا - به نظر شما این طرح پیوست رسانه ای و اقناع عمومی لازم نداشت؟

 بر اساس تجربه پیش آمده پر واضح است که تصویب هرگونه طرح فعال در خصوص ساماندهی فضای مجازی، بدون پیوست رسانه‌ای و حضور فعال رسانه ملی، ناشایست بوده و برای کشور هزینه‌آفرین است که باید مد نظر قانون‌گذاران قرار گیرد، متأسفانه در فرصت چندماهه گذشته، فضای روشنگری و تبیین افکار عمومی در مواجهه با ساماندهی فضای مجازی بدون استفاده از دست رفت و دشمن توانست روایت خود را بر افکار و اذهان عمومی قالب کند.

ما برای مواجهه عالمانه با فضای مجازی به يک مثلث معرفتی نیاز داریم؛ مسأله خودشناسی و جامعه‌شناسی، مسأله دشمن شناسی و مسأله شناخت فضای مجازی به معنای واقع کلمه در ابعاد روانشناختی، جامعه‌شناختی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، امنیتی، زیست محیطی، خدماتی و زیرساختی و حکمرانی. مجموع مثلث شناختی، ما را به يک دکترین و استراتژی در مواجهه با فضای سایبر می‌رساندکه این استراتژی دارای اصول و فروع خاص خود است. نقطه ثقل این استراتژی، مسأله بنیادین و محوری استقلال در فضای مجازی است.

مبتنی بر مبانی دینی، استقلال تعبیر دیگری از نفی ولایت طاغوت و زمینه‌ساز پذیرش ولایت الهی است. اساساً فضای سایبر و شبکه ارتباطی کشور، شأنی از شئون امامت و رهبری در جامعه دینی و بلکه خود امام و پیشوای جامعه به معنای عام کلمه است. اینکه عرض شد ما نیازمند يک مثلث معرفتی هستیم اینجا برای ما تعیین‌کننده است. اگر فضای مجازی به امام جامعه تعبیر شد، دیگر در این نگاه نمی‌توان برای ساماندهی این فضا، مردم را فراموش کرد. امام همواره با امت خویش است. بین امام و امت جدایی نیست؛ بنابراین نمی‌توان برای اصلاح این فضا، مردم را در نظر نگرفت و طرحی را مصوب کرد که هرچند دارای منافع بسیاری برای مردم است؛ اما مردم را نسبت به آن توجیه نکرد. آیت الله جوادی آملی در این باره می‌نویسد:

دین دو حرف هماهنگ به ما آموخت: یکی اینکه فرمود نماز ستون دین است تا مسائل عبادی ما در راستای نماز صورت بگیرد که زمزمه الهی و گفتمان با خداست؛ دیگری هم درباره مردم است... ستون دین مردم هستند. ستون مصرف کننده نیست، ستون پیام سنگینی دارد که بار سنگین خیمه دین روی دوش ستون است. بار این مملکت روی دوش مردم است. بار نظام روی دوش مردم است. ما اگر بخواهیم فضای پاک داشته باشیم، جامعه پاک، خانواده پاک، مؤسسات اداری پاک، فضای آموزشی پاک و فضای فرهنگی پاک داشته باشیم باید مردم را باور کنیم که اینها ستون دین و ستون نظام می‌باشند و ستون را نمی‌شود بدون طهارت نگه داشت. ستون باید طیب و طاهر باشد. اگر نماز ستون دین است حضور قلب لازمه آن است و اگر مردم ستون نظام هستند معرفت راستین لازمه آن است.[1]

هرچند پیوست مطلوب رسانه‌ای برای طرح آماده شده بود، اما متأسفانه این فهم استراتژیک در میان برخی قانون‌گذاران کم‌رنگ بود و نسبت به درخواست اعمال پیوست رسانه‌ای توجه و عنایت کافی نشد. این مسأله باعث شد در فضایی که افکار عمومی و حتی بسیاری از نیروهای رسانه‌ای جبهه انقلاب توجیه و آگاه نبودند؛ خط روایت، دست دشمن بیفتد و پروژه انحراف افکار عمومی رقم بخورد.

رسا - با توجه به صحبت های حضرتعالی در ادامه راه چه باید کرد؟

در شرایط پیشِ رو که تفکر استراتژیک در بسیاری از نمایندگان و مدیران بالادستی فضای مجازی وجود ندارد و افکار عمومی آماده تصویب قوانین مدیریت فعال فضای مجازی نیست و رسانه ملی منفعل است و دشمن با قدرت حداکثری می‌تازد و نیروهای رسانه‌ای جبهه انقلاب توجیه نیستند، تصویب این قانون در این ابعاد کلان، یک خطای محاسباتی به نظر می‌رسد. بر این اساس لازم است اصل مسأله قانون‌گذاری در فضای مجازی که طبیعتاً شامل سلب و ایجاب همزمان است، توسط تیم‌های فعال رسانه‌ای و رسانه ملی در بازه زمانی کوتاه مدت و میان مدت ۶ ماهه، تبلیغ، ترویج و منعکس شود تا زمینه تصویب خردمندانه طرح ساماندهی فضای مجازی فراهم گردد.

متأسفانه حتی در ریاست مجلس، نگاه استراتژیک به ساماندهی فضای مجازی وجود ندارد. آقای قالیباف، محور مطالبات مردمی را مسائل اقتصادی می‌داند؛ اما به قول طلبه‌ها، فضای مجازی اگر هم موضوعیت نداشته باشد، قطعا طریقیت دارد. یعنی راه و راهکار اصلاح وضعیت اقتصادی کشور، چیزی جز اصلاح فضای باور و اندیشه عمومی نیست. در این زمینه اشاره می‌کنم به یادداشت استاد گرانقدر جناب علی مهدیان در باب اهمیت مدیریت بر فضای مجازی برای حل مشکلات مردم:

به نظر شما اساساً مهمترین مشکل کشور چیست؟ آب و نان و هوا و برق و تورم و هزار درد و بلا است؟ یا مدیریت و حکمرانی است؟ مدیریت بدون همراهی ذهن و دل مردم آیا شدنی است؟ چرا انتظار دارید مدیریت و حکومت دشمن بر ذهن و دل مردم محکم‌تر شود و مدیران ما در مدیریت موفق باشند؟ چرا باید یک مشت بچه بسیجی را به جهاد تبیین بفرستیم و بعد شبیه شهدای هویزه تنهایشان بگذاریم و پشتیبانی نکنیم تا تانک های شایعه و دروغ، ذهن و دل‌شان را له کند تا بعدها در تاریخ به این حماقت خودمان بخندیم؟^[2]

رسا - پیشنهاد شما برای اقناع سازی جامعه چیست؟

لازم است در این شرایط، برای قانون‌گذاری و ساماندهی فضای مجازی به صورت گام‌به‌گام اقدام کرد و به اندازه آماده‌سازی افکار عمومی، مراحل قانون‌مندی را طی کرد؛ بسیار لازم است کرسی‌های آزاد اندیشی در مراکز علمی کشور راه اندازی شود.

 رسانه ملی متأسفانه ورود مثبتی به این مسأله نداشته است. به نظر می‌رسد سطح قانونمند کردن فضای مجازی باید متناسب با سطح ادراک اجتماعی نخبگان جامعه صورت پذیرد.

رسانه ملی به‌منزله دانشگاه عمومی است و هیچ رسانه‌ای در کشور این قدرت و توان را ندارد که بتواند در مدت زمان کوتاهی یک مسأله را به باور اجتماعی تبدیل کند. تجربه گفتمان‌سازی واکسیناسیون در ایام کرونا با وجود اختلاف نظر در میان بدنه کارشناسی کشور، این تجربه را ثابت کرد که صداوسیما اگر بخواهد، مي‌تواند در زمان کوتاهی یک مسأله را به باور اجتماعی تبدیل کند. امیدواریم با رویکرد مثبت رئیس جدید رسانه ملی و مطالبه و بازخواست فراگیر مردمی از صداوسیما، اصل و فرع مسأله ساماندهی فضای مجازی با برگزاری سلسله جلسات مباحثه و مناظره میان موافقان و منتقدان آن، زمینه تصویب قانون جامع و مانع مدیریت فعال فضای مجازی کشور فراهم گردد و دست بدخواهان در روایت‌سازی ناسالم از این ماجرا کوتاه شود.

رسا - چشم انداز شما نسبت به طرح چگونه است؟

فارغ از مباحث مربوط به روش‌شناسی تصویب قانون در ساماندهی فضای مجازی و لزوم پیوست رسانه‌ای آن، باید عرض کنم که جمع‌بندی بنده نسبت به طرح «نظام تنظیم مقررات خدمات فضای مجازی» در کلیت آن مثبت است و تصویب کلیات آن را مبارک می‌دانم. هرچند این مسأله با اعتراض معاونت قوانین و تأیید هیئت رئیسه مجلس، کان‌لم یکن تلقی شده است؛ اما این مسأله نباید موجب آن شود که از محسنات آن چشم بپوشیم.

رسا - محسنات این طرح چیست؟

در بخش محسنات، مزایای بسیاری برای این طرح قابل شمارش است. وجود مفاد گوناگونی در حمایت از حقوق کاربران[3] و ایجاد امنیت روانی برای آنان در کنار صیانت از حریم خصوصی[4] با اجرای اصل 25 قانون اساسی و مسأله بسیار مهم تخصیص حق‌السهم ترافیک برای ارائه دهندگان خدمات و تولیدکنندگان محتوا[5] از ویژگی‌های مثبت این طرح است که منجر به رونق اقتصادی و جهش کسب‌وکارهای مردمی در فضای مجازی مي‌شود. همچنین جلوگیری از انحصار و تقویت فضای رقابتی بازار خدمات فضای مجازی[6]  از دیگر محسنات این طرح است که زمینه «عدالت سایبرنتیک» و ارائه خدمات بهینه به کاربران فضای مجازی را مهیا می‌کند. تأمین امنیت حقوقی فعالیت کاربران در فضای مجازی از طریق ایجاد ناامنی برای کلاه‌برداران فضای مجازی[7]، پیشگیری از وقوع جرم[8] و شناسایی و مقابله با جرائم سایبری[9] از نکات مثبت این طرح است. توجه جدی به صیانت از حقوق کودکان در فضای مجازی[10] و تأمین امنیت روانی والدین نسبت به حضور فرزندانشان در این فضا[11] و افزایش نظارت‌های میدانی مردمی در مسیر صیانت فرهنگی[12] و همچنین تلاش برای گسترش فرهنگ ایرانی ـ اسلامی در فضای مجازی و جلوگیری از هجمه فرهنگی بیگانگان[13] از دیگر ابعاد مثبت و تأمین‌کننده فضای سالم فرهنگی در کشور است که در این طرح به‌خوبی و با درایت کافی گنجانده شده است.

رسا - قطعاً هر طرحی در کنار محسنات، معایب و اشکالاتی نیز دارد، ارزیابی حضرت‌عالی چیست؟

فارغ از محسنات این طرح که تعداد آنها بیش‌از موارد مذکور است، به نظر می‌رسد این طرح دارای اشکالاتی نیز می‌باشد که باید در ادامه روند بحث‌وبررسی‌ها مورد واکاوی و اصلاح قرار گیرد. اولین اشکال وارد بر این طرح، حذف ترکیب اعضای «کمیسیون عالی تنظیم مقرّرات» است. هرچند به ترکیب اعضای «کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی» ایراداتی در نسخه‌های قبلی مطرح بود؛ اما قانون‌گذاران در نسخه جدید به‌جای حل مسأله، صورت مسأله را پاک کرده‌اند و هیچ ضابطه‌ای برای آن تعیین نکرده‌اند. این کمیسیون در حال حاضر، دارای 16 عضو است که 4 نفر آن‌ها دولتی است و 8 نفر هم توسط دبیر شورا (که منتخب رئیس‌جمهور و هماهنگ با او است) انتخاب می‌شوند. یعنی 12 عضو همراه دولت و 4 عضو هم از بخش‌های دیگر. با این مدل اصلاح حکمرانی فضای مجازی و اختیارات ویژه‌ای که به این کمیسیون داده می‌شود، به نظر می‌رسد بعد فرا قوه‌ای شورای عالی به سمت دولتی شدن، سوق پیدا می‌کند و این نوعی اختلال در طرح کلی امام جامعه برای مدیریت فرا قوه‌ای فضای مجازی است.

نکته دیگر، تغییر مدل مفهومی مدیریت فضای مجازی است. در نسخه سابق، عمده تنظیم‌گری‌ها توسط کمیسیون عالی صورت می‌گرفت؛ اما در طرح جدید، کمیسون عالی، تنظیم‌گر تنظیم‌گران قرار گرفته است و عملاً روند تهیه و تصویب ضوابط و مقررات فعالیت در فضای مجازی بر عهده تنظیم‌گران بخشی قرار دارد. این مدل می‌تواند زمینه سوء استفاده را ایجاد کند و برخی شرکت‌های داخلی و خارجیِ خدمات فضای مجازی را به این صرافت بیاندازد که با برخی اقدامات ناشایست، بتوانند مجوزها و حمایت‌های لازم را ازآن خود کنند. آنچه در این نسخه از طرح، بسیار قابل تأمل و شگفت‌انگیز است این است که هیچ سازوکار روشن و واضحی برای اعمال نظارت بر تنظیم‌گران وجود ندارد و جرم‌انگاری‌ها و ضمانت اجراها تنها برای خاطیانی است که به مصوبات نهادهای تنظیم‌گر بی‌توجهی کرده‌اند و این مسأله، پاشنه آشیل این طرح است.

مسأله دیگر، وجود ابهام در ابعاد حمایتی از بخش خصوصی و ارائه دهندگان خدمات فضای مجازی است. در این طرح در راستای استیفای حقوق مردم، مسئولیت‌های مختلفی بر عهده ارائه‌دهندگان خدمات فضای مجازی واگذار شده که در صورت عدم پایبندی آنها به این موارد، جرم‌انگاری صورت گرفته است و این موضوع منجر به ترس و واهمه بخش خصوصی شده است؛ به‌ویژه آنکه در ابعاد حمایتی از آنها ـ فصل پنجم از طرح از ماده 12 الی 14 ـ مفاد قانون، دلالت روشنی ندارد و دچار ابهام است. هرچند تخصیص حق‌السهم ترافیک به ارائه دهندگان خدمات فضای مجازی، تاحدی این مسأله را جبران می‌کند؛ اما لازم است ابعاد حمایتی بخش خصوصی روشن‌تر شود و مطالبه آنها شنیده شده و فضای دلگرمی ارائه دهندگان این نوع از خدمات نیز فراهم گردد.

اشکال دیگر در این طرح که اهمیت بسیار زیادی دارد، توالی زمان برگزاری جلسات کمیسیون عالی است. مطابق تبصره 1 ماده 2، جلسات کمیسون به صورت ماهانه است و در عین حال، حداکثر زمان رسیدگی به مصوبات تنظیم‌گران بخشی، 2 هفته است که بعد از آن به صورت خودکار در صورت عدم اعلام نظر کمیسیون عالی، مصوب می‌شود. این بند منجر می‌شود در میان انبوه مصوبات تنظیم‌گران، بخش قابل توجه‌ای از مصوبات تنظیم‌گران بخشی، بدون نقدوبررسی کمیسیون عالی، مصوب و قانونی شود؟! تنظیم فرصت دو هفته‌ای در شرایطی که جلسات کمیسیون عالی قرار است به‌صورت ماهیانه تشکیل شود، کاملاً تأمل‌برانگیز و غلط فاحش است؟!

مسأله بعدی و بسیار مهم، بحث گیت‌وی است. گیت‌وی، دروازه ورودی وخروجی اطلاعات و مهمترین موقعیت استراتژیک در مدیریت فضای مجازی کشور است. در این طرح، سرپرستی این بخش در یک کارگروه اشتراکی، به ریاست رئیس مرکز ملی فضای مجازی تعیین شده است. تجربه ثابت کرده است که این بخش از نظام حکمرانی فضای مجازی، فاقد نگاه استراتژیک به فضای مجازی است و مطابق احکام بالادستی، سرپرستی گیت‌وی باید در اختیار نهاد دیگری باشد. لذا این بخش از قانون، نیاز به اصلاح و بازنگری جدی وجود دارد.

رسا - سخن پایانی

حالا که با نظر هیئت رئیسه مجلس، رسیدگی به این طرح، به بعد از تعیین تکلیف لایحه بودجه 1401 موکول شده است و یک فرصت یک ماه تا 40 روز تا ازسرگیری مذاکرات مجلس وجود دارد، مجدداً یک فرصت طلایی تبیین و روشنگری به دست آمده است که امیدواریم این فرصت استثنایی مانند سایر فرصت­های گذشته از بین نرود و در جریان عملیات «جهاد تبیین» کنشگران فعال فکری و فرهنگی فضای مجازی، خط روایت از این ماجرا به جبهه خودی برگردد و در این اثناء برای حل اشکالات وارد بر طرح، دوراندیشی وتدبیر لازم صورت پذیرد.

اگر هم‌چنان این فرصت هم ضایع شود و طرح دوباره بخواهد در دستور کار مجلس قرار گیرد، افق روشنی برای تصویب یک طرح خوب در مدیریت فعال فضای مجازی در نظر نیست و این تکلیفی است که امروز هم بر هیئت رئیسه و نمایندگان مجلس مستقر است و هم یکایک جهادگران عرصه تبیین را شامل می‌شود.

رسا - باتشکر از حضرتعالی که این فرصت را در اختیار ما قرار دادید.

[1] پیام آیت الله جوادی آملی به اولین همایش ملی فضای مجازی پاک.

[2] https://eitaa.com/ali_mahdiyan/1158

[3] ماده 15.

[4] بند الف ماده 15 و ماده 11.

[5] ماده 14.

[6] بند ر ماده 2 + ماده 14.

[7] نتیجه بند پ ماده 15 + نتیجه بند ب ماده 17.

[8] بند ت ماده 12 + تبصره بند خ ماده 15.

[9] تبصره بند خ ماده 15.

[10] بند ث ماده 15.

[11] نتیجه بند پ و ث ماده 4+ بند ث ماده  15 + ماده 16.

[12] بند ث ماده 4.

[13] نتیجه بند ب ماده 4 + ماده 16.