فقه نظام ساز در نگاه رهبری فرایندی تدریجی و تکاملی دارد

وی افزود: با توجه به این مطالب ما برای فهم اندیشه های رهبری نباید صرفا به بعضی بیانات ایشان در سال های اخیر اکتفا کنیم بلکه باید کل منظومه فکری ایشان از دوران جوانی تا آراء و آثار پیسین ایشان در دوران رهبری را ملاحظه کنیم.

پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه آثار و بیانات رهبری بیانگر مبانی فقهی ایشان است، اظهار داشت: در نگاه رهبری فقه نظام ساز در واقع فرایندی تدریجی و تکاملی است که برایند هم افزایی همه علوم اسلامی است و به تعبیری نظام سازی کار ویژه همه ارکان و علوم و دانش های حوزوی است یعنی هر دانشی در حوزه است باید به نوعی یک پسوند نظام سازی را با خودش حمل کند که از مجموع تلاش و نظریه پردازی در حوزه های علوم عقلی و نقلی نظام سازی اتفاق بیافتد.

وی گفت: فقه به عنوان دانش عملی و دانشی که به استخوان بندی و ستون فقرات زندگی اجتماعی توجه دارد و تبیین نظام زندگی اجتماعی و سیاسی اسلام بر عهده دانش فقه است در این میانه نقش مهمی را دارد و به نوعی پیش قراول و میدان دار نظام سازی است اما به این معنا نیست که بقیه علوم دخل و نقشی در این موضوع ندارند.

حجت الاسلام موسوی ابراز کرد: در نگاه رهبری فقه در همه ادوار تاریخی دانش نظام ساز بوده است یعنی هیچگاه فقه را از حوزه زندگی اجتماعی و نظم اجتماعی نمی توانیم جدا کنیم اما به دلایلی که بعدا می گوییم در دوره هایی این نقش کم شده و در دوره هایی ضرورت پرداختن به این نقش زیاد شده است.

وی افزود: در نگاه مقام معظم رهبری فقه نظام ساز در ادامه تحولی است که حضرت امام خمینی آغاز کردند و همان مسیر صحیح و درستی که امام راحل آغاز کردند باید ادامه پیدا کند و خروج از طرح و مبانی فکری امام خمینی به التقاط و انحراف در حوزه فقه می انجامد زیرا امام یک مسیر صحیح و شاخصه های درست حرکت و آن عناصر لازم اجتهاد پویا را تبیین کردند و در عین حال نسبتش را با فقه سنتی و فقه جواهری روشن کردند.

پژوهشگر حوزوی ادامه داد: آخرین نکته ای که در نظریه رهبری می توان به آن اشاره کرد این است که ایشان معتقدند اگر دانش فقه در یک روابط شبکه دانشی با بقیه علوم یک همگرایی و انسجامی را پیدا کند و دانش فقه ذیل توحید مطرح بشود و حقیقت توحید را آنگونه که است تبیین کنیم، و نظام ارزشی برآمده از توحید و ابعاد اجتماعی توحید را به مثابه دکترین اجتماعی، به درستی تحلیل کردیم آن وقت فقه می تواند به رسالت اصلی خودش که نقش آفرینی در نظام سازی و تنظیم نظام زندگی اجتماعی و سیاسی است به درستی عمل کند اما اگر فقه از آن مبانی فکری و نظام ارزشی جدا شد و آن دکترین اجتماعی اسلام که قائمه حیات اجتماعی انسان است، لحاظ نشد و در فقاهت امتداد ندادیم، فقه نظام ساز نمی تواند تحقق پیدا کند.

حجت الاسلام موسوی با بیان اینکه واژه نظام و نظام سازی از واژگان پرتکرار در بیانات و اندیشه های رهبری است، گفت: ظاهرا واژه فقه نظام ساز از ابداعات و ابتکارات مقام معظم رهبری است هر چند متفکران دیگر نیز با عبارت های دیگری این اصطلاح را به کار برده اند اما این اصطلاح در بیانات رهبری وجود دارد.

وی با اشاره به معنای لغوی واژه نظام، افزود: نظام به لحاظ لغوی همان نظم، سامان و تنظیم امور است. زندگی فردی و اجتماعی انسان همواره باید بر پایه نظم باشد تا به آن اهداف و مقاصد مدنظر برسد. البته اساس نظم را باید در محیط اجتماعی جستجو کنیم و آن محیط اجتماعی در واقع همان ساخت جامعه است.

مدرس حوزه ابراز داشت: محیط اجتماعی همان ساخت جامعه و بنای نظام اجتماعی است که تابع فلسفه خاصی است. در مجموع بیانات رهبری در تعریف نظم اجتماعی این گونه ذکر شده است که نظم اجتماعی؛ قاعده مستحکم اجتماعی و سیاسی برای فعال سازی و هماهنگ سازی همه ظرفیت های یک جامعه در راستای حرکت عمومی مردم و مسئولین در مسیر رسیدن به اهداف و تحقق آرمان ها است.

وی افزود: در نگاه رهبری یک نظام اجتماعی بر دو نظام پیشینی استوار است؛ یک نظام فکری، اعتقادی و فلسفی و دوم نظام ارزشی. در واقع نظام اجتماعی برای تحقق همان نظام ارزشی است که فقه عهده دار تبیین آن نظام اجتماعی است تا بتواند آن نظام ارزشی پیشینی را محقق کند. و نظام اجتماعی، نظام رفتاری ویژه ای را ایجاد می کند.

حجت الاسلام موسوی بیان کرد: چهارگانه نظام فکری، نظام ارزشی، نظام اجتماعی و نظام رفتاری به نوعی اساس دیدگاه مقام معظم رهبری در تبیین مفهوم نظام است. و عموما هر موقع ایشان واژه نظام سازی را به کار برده اند در کنارش واژه جامعه سازی را هم استفاده کرده اند و به نوعی قرابت ویژه ای بین نظام سازی و جامعه سازی قائلند و این نشانگر آن است که نظام سازی در نگاه رهبری فقط یک تغییر سیاسی حاکمان و افراد جامعه نبوده و تابع افراد و ایدئولوژی های مختلف نیست بلکه در نگاه ایشان اساس نظام سازی عبارت است از جامعه سازی.

وی با بیان اینکه دولت و حکومت از عناصر مهم در نظام سازی است، ادامه داد: حکومت یکی از عناصر زندگی اجتماعی است و فقه ناظر به زندگی اجتماعی به معنای اعم آن است. همچنین ایشان معتقدند انقلاب بدون نظام سازی ابتر خواهد بود زیرا انقلاب ها بدون نظام سازی و جامعه سازی به اهداف خود نخواهد رسید.

این پژوهشگر حوزوی ابراز کرد: مقام معظم رهبری در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی در بیان توحید اسلامی می فرماید «آن توحیدی که اسلام به آن دعوت می کند، توحیدی است بالاتر از حد پاسخ به یک سوال و یک استفهام! توحید اسلامی الهامی است در زمینه حکومت، در زمینه روابط اجتماعی، در زمینه سیر جامعه، در زمینه هدف های جامعه، در زمینه تکالیف مردم، در زمینه مسئولیت هایی که انسان ها در مقابل خدا، در مقابل یکدیگر، در مقابل جامعه و در مقابل پدیده های دیگر عالم دارند و این همان توحید اسلامی است».

وی افزود: در واقع اساس نظام سازی رهبری در این تلقی اجتماعی از توحید است و تاکید دارند که این تلقی را باید در حوزه فلسفه و کلام فعال نموده و تبدیل به یک مفهوم نظام ساز و جامعه ساز کرده و سپس آن نظام ارزشی مبتنی بر این تلقی را اکتشاف کنیم و چنانچه این اتفاق افتاد فقه در روال خود قرار خواهد گرفت و لذا در نگاه رهبری اگر فقه امروز به آن رسالت اصلی خود عمل نکرده است مقصر فقها نیستند زیرا در واقع فلاسفه و متکلمین ما زیر ساخت نظام سازی را فراهم نکرده اند چرا که دانش فقه مثل همه علوم هنجاری دیگر مبتنی بر آن فلسفه و دستگاه کلامی است.

مدرس حوزه با بیان اینکه توحید یک دکترین اجتماعی است، گفت: توحید طرح و ترسیمی از شکل محیط متناسب انسان است، محیطی که انسان می تواند در آن به سهولت و سرعت رشد کند و به تعالی کمال ویژه خود نائل آید زیرا این توحید است که با تعیین خطوط اصلی و اصول بنیادین پیشنهاد قواره و قالب مخصوصی را به جامعه می دهد.

وی با بیان اینکه اساس نظام اجتماعی مردم هستند، گفت: اصل اجرا در جامعه اسلامی متعلق به مردم است که از آن به حکمرانی مردمی تعبیر می شود و در واقع حاکم جامعه و یا ولی فقیه، مجری جامعه نیست بلکه راهبر جامعه است به عبارت دیگر ولایت فقیه جایگاه مهندسی نظام و حفظ خط و جهت نظام و جلوگیری از انحراف به چپ و راست را دارد و این اساسی ترین و محوری ترین مفهوم و معنای ولایت فقیه است.

پژوهشگر حوزوی با بیان اینکه ورود به میدان اجتماع و سیاست و فهم نظامات اجتماعی جدید و توجه به نیازهای انسان معاصر لازمه نظام سازی و فقه تمدن ساز است، گفت: در این شرایط نقش علوم انسانی اسلامی بسیار مهم است زیرا این علوم یکی از لوازم مهم فقه تمدن ساز است. بنا بر این باید نگاه اجتماعی و حکومتی به فقه را از طهارت و دیات مطرح کنیم و متوقف در ابواب فقه نیز نشویم و بسیاری از موضوعات جدید که در این ابواب جای نمی گیرد نیازمند تأسیس ابواب جدید فقهی است تا آن فقه اجتماعی و حکومتی شکل بگیرد.

حجت الاسلام موسوی با بیان اینکه در اندیشه رهبری نظام سازی امری تدریجی است، افزود: این طور نیست که یک دفعه فقه موجود را حذف کنیم! نه! بلکه همین فقه موجود باید به صورت طبیعی و تدریجی رشد کند و آن ظرفیت های نظام سازی نهفته در درون همین فقه موجود را فعال کند به همین دلیل ایشان کاملا با نگاه های تاسیسی در فقه مخالفت دارند.

وی با بیان اینکه در اندیشه رهبری فقه نظام ساز، فقه تکامل پذیر و منعطفی است، خاطرنشان کرد: انعطاف در ذات فقه نظام ساز نهفته است و آن عنصر مطلقه ای که حضرت امام در ولایت فقیه تعبیه کرده اند، ریشه اش در انعطاف پذیری فقه است که باید خود را همواره روزآمد کند و با سنت های انسان و تاریخ بشری آن، به صورت طبیعی هماهنگ کند.

حجت الاسلام موسوی افزود: نکته آخر اینکه رهبری قائلند فقه نظام ساز به معنای دقیق آن همان مسیری است که حضرت امام پیش بردند و همین مسیر باید امتداد یابد، در غیر این صورت فاصله از این مسیر موجب انحرافات فکری خواهد شد.

سخنان ناقد علمی

حجت الاسلام والمسلمین ذبیح الله نعیمیان، مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم، در ششمین پیش نشست همایش ملی فقه نظام ساز با موضوع «فقه نظام ساز از دیدگاه امام خامنه ای»، با اشاره به سخنان حجت الاسلام موسوی در بیان مفاهیم و مولفه های دخیل در نظام و نظام سازی، گفت: مفاهیم دیگری همچون الهیات اجتماعی، بینش نوین، نگرش فلسفی و مباحث نظری در ارائه نظرات بکار گرفته شد اما در خصوص مفهوم فقه نظام ساز می خواهم به این موضوع تاکید کنم که یک موقعی به صورت اضافی دو تعبیر را کنار هم می آوریم و می گوییم فقه دولت، فقه حکومت، فقه نظام، فقه نظامات و… در این حالت مفهوم دوم کمک می کند تا با مضاف الیه قرار گرفتن، بخشی از فقه را مورد اشاره قرار بدهیم.

وی افزود: بنا به تعبیر رهبری لازمه تحقق فقه اداره یا فقه اداره جامعه، این است که در سطح نگاه تمدنی، آن مضاف الیه را در نظر بگیریم و تبدیل به فقه جدید کنیم. مقتضای بیان رهبری این است که باید همه ابواب ناموجود را در نظر بگیریم؛ مثلا در بحث جهاد، فرمودند ما می خواستیم درس جهاد داشته باشیم و بررسی کردیم که خیلی موضوع مرتبط با آن و یا موضوعی که متناسب با نیاز امروز جامعه باشد، در دسترس نیست و لذا ضروری است معاصرین به این موضوع بپردازند.

مدرّس سطوح عالی حوزه علمیه قم ابراز داشت: بحث بعدی موضوع فقه نظام ساز است. مفهوم نظام ساز در اینجا وصف برای فقه است. مثل مفهوم فقه سیاسی است یعنی کل فقه ظرفیت دارد تا سیاست تلقی بشود و یک رویکرد است. لذا وقتی می گوییم فقه حکومتی یعنی کل فقه ظرفیت دارد تا به تناسب موضوعات زاویه دید حکومتی را در کل فقه اشراب کند و اگر اینگونه گفتیم و فقه نظام ساز را به عنوان یک رویکرد حساب کردیم دیگر بخشی از فقه نیست! البته ممکن است موضوعش را در جایی بحث کنیم مثلا در موضوع فلسفه فقه.

وی ادامه داد: پس مفهوم فقه نظام ساز یک رویکرد است و باید لوازم و مولفه های آن، بحث و تبیین شود.

مدیر موسسه آموزش عالی حوزوی امام رضا(ع) با اشاره به جایگاه مبانی کلامی فقه نظام ساز، ابراز داشت: در اینجا نقدهایی به مطالب شما وارد است. رهبری وقتی می خواهند به عنوان یک نظام شناس دینی به میدان بیایند، مبانی برای استنباط نظام دارند پس در اینجا مبانی به مبانی استنباط نظام اختصاص دارد و روش استنباط هر نظام نیز ممکن است متفاوت باشد.

وی گفت: اگر بخواهیم مثلا نظام سیاسی را استنباط کنیم باید ببینیم روش استنباط نظام چیست و بعد طبیعتاً مولفه های آن نظام را هم باید در نظر بگیریم یعنی اگر ما بخواهیم یک نظام را استنباط کنیم باید بوسیله اجزاء و هیئت ترکیبی آن را استنباط کنیم.

مدرس سطوح عالی حوزه علمیه قم ابراز داشت: نظام سازی بر اساس فقه تعبیر امام خمینی است لذا نظام سازی کار ما است و در اینجا می توانیم فلسفه نظام سازی را طرح بحث کنیم. در نظام سازی یکسری مبانی داریم؛ مثلا یک مبنای قریب این است که بیاییم آن ارزش ها و نظام ثابت دینی را مبنای نظام سازی قرار بدهیم.

حجت الاسلام والمسلمین نعیمیان افزود: حجت الاسلام موسوی در سخنان خود تصریح می کند رهبری بینش نوین اسلامی دارند؛ بهتر بود اشاره می کردید که آن بینش غیرنوین چه بود و چه تفاوتی با هم دارند؟ یا در جای دیگر گفتید مباحث نظری را متمایز از نگرش فلسفی می گیرند؛ خب! مقابل مباحث نظری، عملی است که در این مورد هم توضیح بیشتری ارائه نشد.