شماره ۵۰ فصلنامه علمی «مطالعات تفسیری» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، پنجاهمین فصلنامه «مطالعات تفسیری» به صاحب امتیازی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها، دانشگاه معارف اسلامی با مدیرمسئولی روح الله شاکری و سردبیری سیدرضا مودب منتشر شد.

این فصلنامه در 12 مقاله و 248 صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

بازخوانی ادبی آیه 61 توبه با تأکید بر فراز «قُل أذُنُ خیرٍ لَکُم» همراه با نقد ترجمه‌ها

عباس مصلایی پور یزدی، مهدی کهکی

چکیده:توجه به روایات تفسیری در ذیل آیات، تشکیل «خانواده حدیث» و نیز دقت در نوع دستوری عبارات و واژگان در زبان عربی و نقش آن­ها در جمله، از جمله راهکارهای فهم دقیق آیات قرآن کریم است. یکی از این موارد، دقت در ترکیبات اضافی (مضاف و مضاف الیه) در زبان عربی است که انواع مختلفی دارد و گاهی ظاهر الفاظ، به دلایل گوناگون از جمله إعراب تقدیری و اضافه موصوف به صفت، مخاطب را در صورت عدم دقت به چنین مواردی، دچار اشتباه ساخته و از فهم مراد دقیق متن باز می­دارد. این مطالعه سعی دارد تا با کاربست این موارد در آیه 61 سوره توبه و با تکیه بر تعبیر «... قل أذن خیر لکم ...» کارآیی آن­ها را در ترجمه و فهم متون دینی روشن­تر سازد. بر این اساس, تعبیر «أذن خیر» نوعی ترکیب اضافی (اضافه موصوف به صفت) است که به معنای خوش‌بین بودن پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌) نسبت به افراد جامعه می‌باشد و مراد از آن با توجه به روایات، ارتباط تنگاتنگ ایشان با امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و توجه ویژه نسبت به آن حضرت است.

 بررسی تفسیری «سراح جمیل» در آیات ۲۸ و ۴۹ أحزاب

اسماعیل ملکوتی خواه

چکیده:طلاق و گسست خانواده در دین اسلام، امری نکوهیده و مورد غضب خداوند است ولی اگر تداوم زندگی مشترک به خاطر ناسازگاری شدید و پایدار، میسر نباشد، جدایی همسران موجه می­نماید. تعبیر قرآنی «سراحا جمیلا» (احزاب/ 28، ۴۹)، بر ضرورت زیبا و اخلاق مدارانه بودن  شیوه تعامل همسران با یکدیگر در فرایند طلاق دلالت دارد تا ضمن رهایی زن، کرامت وی نیز مخدوش نگردد. این پژوهش که با روش توصیفی – تحلیلی سامان یافته، پس از بررسی مفهوم «سراح جمیل»، به بازخوانی و مستندسازی دیدگاه های مفسران در مورد این آموزه قرآنی پرداخته تا شاخصه­های ایجابی و سلبی طلاق زیبا را ارائه نماید. یافته های پژوهش بیان گر آن است که واژه «جمیل» در قرآن کریم در مورد راهبرد شایسته و زیبای انسان­ها در شرایط طاقت­فرسا به کار رفته و انگیزه مثبت، رعایت مقررات طلاق، ایفای­شایسته حقوق مادی و معنوی، یأس از اصلاح و آشتی، خوش­گفتاری و خوش­رفتاری، مشورت و توافق سازنده، پاسداشت حرمت یکدیگر و احترام به حق انتخاب همسر آینده، بخشی از شاخصه­های ایجابی طلاق زیبا است و در مقابل، خشونت های گفتاری و رفتاری، ضرر رسانی و ستم بر یکدیگر، کتمان حقایق، بهتان و رفتارهای گناه­آلود، بخشی از شاخصه­های سلبی طلاق زیبا است.

 تحلیل تفسیری رابطه آیه دحو الأرض با دانش بشری

 سید عیسی مسترحمی

چکیده: ویژگی‌های زمین ازجمله مسائلی است که با اهدافی خاص در قرآن کریم و دانش بشری مورد توجه قرار گرفته است. «دحو الارض» نمونه‌ای از این ویژگی‌هاست که خدای متعال در سی‌امین آیه سوره نازعات با طرح آن، به مرحله‌ای از آفرینش زمین اشاره دارد. مفسران از دیرباز به فراخور دانش خویش یا با توجه به فهم مخاطبان و نیز منابعی که در اختیار داشتند، تفاسیر گوناگونی از دحوالارض ارائه داده‌اند. برخی بر پایه روایات آفرینش زمین، خروج زمین از زیر آب و گسترده شدن آن را تفسیر معتبری برای این آیه شمرده‌اند. گروهی نیز با استناد به معانی واژه دحو و استخدام دانش‌های جدید بشری، آن را اشاره به حرکت و شکل زمین دانسته‌اند. مطالعات میان رشته‌ای قرآن و نجوم و بررسی واژگانی «دحو» و پذیرش قاعده امکان استعمال لفظ در بیشتر از یک‌معنا در قرآن کریم و نیز بهره‌گیری از یافته‌های قطعی علمی در حوزه کیهان‌شناسی و حرکت اجرام آسمانی نتیجه می‌شود که دحوالارض به یک روند بسیار طولانی اشاره دارد که با جداشدن زمین از جرمی دیگر و پرتاب شدنش در فضا آغاز شده و تا به شکل کروی درآمدن و فراهم شدن شرایط اولیه حیات بر آن ادامه می‌یابد.

 بررسی تفسیری آیه اکمال با تکیه بر ارزیابی دیدگاه ناسازگاری سیاقی

محمد کاظم رحمان ستایش، طلعت حسنی بافرانی، فاطمه زهرا آل ابراهیم دهکردی

چکیده: آیه اکمال ـ که از آیات شاخص در موضوع ولایت است ـ در طول تاریخ معرکه آراء مفسران فریقین بوده است. برخلاف دیدگاه اکثر مفسران اهل‌تسنن، دیدگاه اکثر مفسران شیعی حاکی از دلالت آیه بر ولایت امیرمؤمنان علیه السلام است. البته روایات دال بر این معنا محدود در مصادر روایی شیعه نیست و در برخی مصادر روایی اهل‌سنت منعکس شده است. بر این پایه بعید نیست که اختلاف‌ها در مورد دلالت آیه، ریشه در امری غیر از روایات داشته باشد و آن چگونگی فهم ارتباط موجود میان آیه اکمال و آیه محرمات از طعام است. فهم نادرست این ارتباط، زمینه طرح دیدگاه ناسازگاری سیاقی در استدلال به آیه اکمال بر ولایت امیرمؤمنان× را فراهم آورده است. در این راستا نگاهی توصیفی ـ تحلیلی به دیدگاه و خاستگاه آن نشان می‌دهد: آیه اکمال خواه پیوستگی نزولی با آیه محرمات طعام داشته باشد و خواه نداشته باشد، با توجه به متوقف نبودن دلالت آیه محرمات از طعام بر آیه اکمال و تغییر لحن در آیه اکمال، آیه‌ای معترضه است؛ آیه اکمال با دلالت بر ولایت امیرمؤمنان× به حسب معنا با آیه محرمات از طعام مرتبط است؛ روایات صادره از معصومان^ در خصوص آیه اکمال، کوششی هوشمندانه به منظور اثبات نادرستی این دیدگاه بوده است.

 ارزیابی دیدگاه مفسران در زمان وقوع فساد و سرکوبی بنی‏اسرائیل قبل از اسلام

علیرضا شریف، یوسف همتی، سید مجید مطهری نژاد

چکیده: در سوره اسراء اشاره به دو فساد بنی‏اسرائیل شده است. عده‏ای از مفسران وقوع این فسادها را در زمان‏های گذشته دانسته‌اند. از این میان بخش قابل‌توجهی از تفاسیر، وقوع این فساد و سرکوبی آن را در زمان بُختُ‌النـَصَّر می‏دانند. حال آنکه در هیچ‌یک از روایات مصداق «أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ» به افرادی در گذشته اطلاق نشده است و به تبع آن فساد بنی‌اسرائیل و همچنین سرکوبی فساد بنی‏اسرائیل نیز توسط «أُولِی بَأْسٍ شَدِیدٍ» در آخرالزمان تحقق خواهد یافت. صاحب جامع البیان وقوع این فساد و سرکوبی آن را در زمان بُختُ‌نـَّصر می‌داند اما بقیه مفسران در این باره یا نظریه جدیدی را ارائه نکرده‌اند یا بدون هیچ‌گونه اظهارنظری در مورد آن، صرفاً به نقل نظر وی پرداخته‌اند. مقاله حاضر با بررسی و تحلیل متون تفسیری، به نقد و بررسی امکان وقوع فساد مطرح‌شده در آیه چهارم سوره اسراء در قبل از اسلام، می‏پردازد. وقوع فساد و سرکوبی آن در زمان قبل از اسلام به‌ویژه توسط بُختُ‌نـصر، را بر پایه شواهد تاریخی موجود و دلایل روایی و تحلیل منطقی ردّ نموده و امکان وقوع این وعده را اولاً به دوران پس از اسلام و سپس به‌طور دقیق‌تر به حوالی زمانی دوران آخرالزمان و قبل از ظهور موکول می‌نماید.

 قرآن و دعوت اهل کتاب به توحید کلمه؛ با تاکید بر دلالت تفسیری آيه 64 آل‌عمران

محمد هادی یداله پور، اصغر زاهدی تیر

چکیده: آیه 64  آل‌عمران  بعد از تبیین توحید، بیان انحراف، تهدید و قهر در آیه مباهله، با روش مهرورزانه‌ای به تعامل میان خداباوران بر سه اصل توحید، ربوبیت الهی و  پرهیز از شرک در نظر و عمل تأکید دارد. قرآن در مقابل واقعیت‌های تحریف‌شده در تعالیم پیامبران گذشته با استدلال ایستادگی و اعتقاد به تثلیث و تصلیب و فرزندخواندگی حضرت مسی× را نفی نموده است. بررسی آیه فوق نشان می‌دهد پس از جریان مباهله و عقب‌نشینی بزرگان مسیحیت و قبول جزیه، با خطاب «یا أَهْلَ الْکتَابِ تَعَالَوْا إِلَی کلِمَهٍ سَوَاءٍ بَینَنَا وَ بَینَکمْ» آنان را به گوهر مشترک بین ادیان؛ یعنی توحید و نفی شرک و ربوبیت غیرخدا و تسلیم در برابر حق دعوت نموده است. از این‌رو می‌توان با تکیه بر این آیه، روابط و تعامل سازنده با تأکید بر مشترکات را بنا نهاد و هر آنچه که تخاصم و تحقیر در راه دعوت است را به بنیانی استوار از مبانی مشترک در روابط، به کناری نهاد. از سوی دیگر محتوای این آیه شئونات مختلف زندگی فردی و اجتماعی انسان ـ که با وضع قوانین اجتماعی همراه است ـ را نیز شامل است و بر اثبات مالکیت حقیقی و نفی ربوبیت غیرخدا و زدودن شرک از اندیشه و رفتار و تحقق امت واحده اسلامی دلالت دارد.

 نور هدایت در تفسیر «برهان رب»

حسین علوی مهر، صدیقه پروان

چکیده: «برهان رب» از موضوعات مطرح در قصه حضرت ‌یوسف× و یکی از عبارت‌های مورد مناقشه در قرآن کریم است که مفسران، اظهارنظرهای گوناگونی درباره آن ارائه داده‌اند. برخی از مفسران مشاهده ناظر‌ بیرونی را به‌عنوان «برهان رب» دانسته‌اند که برگرفته از روایات ‌مجعول و دور از شأن مقام ‌نبوت و عصمت حضرت‌ یوسف× است. دیگر مفسران امداد غیبی، مشاهده جمال ‌الهی و عصمت را به عنوان «برهان ‌رب» معرفی کرده‌اند. از میان نظرهای ‌متعدد ارائه‌شده، این نظرها پرتکرارترین و قابله ‌عرضه‌ترین آنهاست؛ پژوهش حاضر در صدد است تا «عصمت» ـ به‌عنوان مهمترین نظر مطرح‌شده از سوی اکثر مفسران خاصه ـ را به تفصیل مورد نقد و بررسی قرار دهد. بر این پایه با استفاده از شواهد و قرائن عقلی و نقلی، ادلۀ دیدگاه‌های بالا ناکافی هستند و «برهان رب» نور هدایت و توفیق است.

 مؤلّفه‌هاي تقريب‌گرایی درونی امّت اسلامي در پرتو تفسیر آیه 94 نساء

محمود اکبری، رضا شکرانی

چکیده: درون‌مایه آیه 94 سوره نساء، تمرکز بر مؤلّفه‌های تقریب‌گرایی امّت اسلامی است که همزیستی مومنان را از طریق تقویت دوستی و محبّت قلبی آنان در پی دارد. موضوع محوری آیه نهی از عوامل پدیدآورنده کشتار درونی و اهمیت تبیین رویدادها جهت جلوگیری از تکرار و پیامدهای پشیمان‌گر آن است. مقاله حاضر درصدد آن است تا به بیان مؤلّفه‌های تقریب امّت اسلامی بر پایه تفسیر آیه فوق بپردازد. یافته‌های مقاله بیانگر آن است که توجّه به مقتضیات ایمان ازجمله موضوع ولاء مثبت مؤمنان و ولاء منفی آنان، نسبت به دشمنان، مدنیّت یا همان فهم حدود روابط درونی و کاربست آن بر پایه آموزه‌های دینی، پرهیز از چالش‌های تقریب‌گرایی درصورتی‌که با دید راهبردی مورد توجّه قرار گیرد، بسیاری از اختلاف‌ها و تبعیدها را به تقریب درونی امّت اسلامی سوق خواهد داد.

 تفسیر تطبیقی آیه 54 سوره مائده

محمدجواد اسکندرلو

چکیده: آیه پنجاه و چهارم سوره مائده که به آیه ارتداد نامبردار است، از مهم‌ترین و چالش برانگیزترین آیات میان مفسران فریقین است. درباره تفسیر و تعیین مصداق «قوم» در آیه «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا مَنْ یَرْتَدَّ مِنْکُمْ عَنْ دینِهِ فَسَوْفَ یَأْتِی اللَّهُ بِقَوْمٍ یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَه ...»، مفسران اهل‌سنت غالباً ابوبکر، ابوموسی اشعری و انصار را معرفی کرده و مفسران شیعه، علی×، سلمان فارسی و یارانش و حضرت مهدی# و پیروانش را مصداق آیه شریفه دانسته‌اند. در مقاله پیش‌روی، دلایل هر یک از مفسران مذکور با روش توصیفی ـ تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گرفته و در پایان، حضرت مهدی# و یارانش به عنوان مصداق أتمّ و أکمل آیه، قول مختار و نظریه برتر شناخته شده است. البته از آنجا که این قول از باب تطبیق است، شامل تمام مؤمنان و رزمندگانی که تا زمان ظهور آن حضرت، پدید آیند و واجد اوصاف مذکور در آیه باشند، نیز می‌شود.

 تحلیل مقایسه‌ای تفسیر آیات حجاب در تفاسیر الکشاف و المیزان

علی عسکری یزدی، سید علی محمد موسوی

چکیده: آیات 31 نور، 53 و 59 أحزاب به عنوان آیات حجاب مشهور است. پژوهش حاضر درصدد بررسی روش تفسیر آیات فوق از دیدگاه صاحبان تفاسیر الکشاف و المیزان است. بر پایه ترتیب نزول و ظاهر آیات، خدای متعال ابتدا در آیه 53 احزاب به مردان مؤمن دستور می‌دهد که مواجه‌ آنها با همسران پیامبر| «من وراء حجاب» باشد. سپس در آیه 59 از زنان مؤمنه می‌خواهد خود را با «جلباب» بپوشانند، تا مورد آزار نامحرمان قرار نگیرند. سرانجام در آیه 31  نور با ذکر جزئیات مسئله حجاب، حد و حدود آن را ترسیم می‌فرماید. در این میان زمخشری گاهی با استناد به روایات ضعیف، تفسیر غیر قابل قبولی را از آیه مورد بحث ارائه داده است که در هنگام مقایسه نظرهای ایشان با نظرهای علامه طباطبایی و ارزیابی دلایل و مستندات ایشان، برخی نظرهای زمخشری مانند: «سبب نزول آیه 53 احزاب ناراحتی و غیرت خلیفه دوم از رفت‌وآمد مردان اجنبی به منزل پیامبراکرم| است» به‌طور قطع قابل خدشه است. همچنین هر دو مفسر گاهی بدون دلیل، دست از ظاهر آیه برداشته و تفسیری خلاف ظاهر ارائه کرده‌اند.

 بررسی تفسیری مکلف بودن حیوانات و محشور شدن آنها در آیه 38 أنعام

علی اکبر کلانتری

چکیده: برخلاف تلقی رایج که «حیوانات، از نعمت عقل و فهم و از موهبت اختیار محرومند، بنابراین معقول و متصور نیست آنها مکلّف باشند و در آخرت محشور گردند»، از آیه 38 سوره انعام که حیوانات را امت‌هایی چون انسان‌ها می‌داند و سرانجامِ آنها را حشر الی الله معرفی می‌کند، استفاده می‌شود این موجودات، از برخی مراتب فهم و درک و از حدّی از اختیار برخوردارند، بنابراین می‌توان آنها را مکلّف به تکالیفی متناسب با شرایط و ساختار وجودی آنها دانست و نیز می‌توان گفت سرانجام آنها، حشر الی الله است. این دو امر، به وسیله روایات پرشماری که شاید بتوان آنها را متواتر معنوی دانست، تأیید می‌شود. البته نه در قرآن و نه در روایات، کمّ و کیف تکلیف شدن آنها و چگونگی محشور شدنشان تبیین نشده است.

 بررسی دیدگاه مفسران در تفسیر «فطر / فطرت» با تأکید بر روابط جانشینی و همنشینی

علیرضا نوبری

چکیده: فطرت از واژگان کلیدی قرآن در حوزه انسان‌شناسی به‌طور خاص و هستی‌شناسی به‌طور عام است، ازاین‌رو از گذشته تاکنون مکاتب کلامی، فلسفی، عرفانی، تفسیری و روایی به آن پرداخته‌اند. پژوهش حاضر با بررسی تفاسیر موجود، با رویکرد تفسیری قرآن به قرآن و تأکید بر مباحث جانشینی و همنشینی، مفهوم فطرت را در کاربردهای قرآنی تبیین کرده است. این روش با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی تلاش می‌کند زوایای پنهان یک مفهوم را با فرایندی مشخص بازشناسی کند. با بررسی واژه « فطر / فطرت» در تفاسیر موجود و تحلیل آن، روشن گردید این واژه ضمن همنشینی با صفات ربوبیت، ولایت، توحید و رازقیت و جانشینی واژگان سنت، انشقاق و انفراج از آن، دربرگیرنده مفهومی نزدیک به مفهوم سنت است. از این رو، فطرت در قرآن بیانگر وجود نظم و انتظام در هستی است. چنین انتظام معناداری در درون انسان نیز منطبق بر نظام هستی مفطور شده است؛ نظامی که  در شکل روابط علّی میان پدیده‌ها ظاهر می‌گردد.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره فصلنامه « مطالعات تفسیری» می توانند به نشانی ایران - قم - ابتدای بلوار جمهوری اسلامی - بین کوچه ۴ و ۶ - پلاک ۷۲ - دانشگاه معارف اسلامی تلفن: ۳۲۱۱۰۵۶۵-۰۲۵ تماس گرفته یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرس http://tafsir.maaref.ac.ir/  مراجعه کنند.