شهید اندیشه و جهاد

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبائی متولد ۱۲۹۳ در تبریز و یکی از مجتهدان و مبارزان شیعه، در دوران پهلوی است که پس از انقلاب ۱۳۵۷ ایران اسلامی به عنوان اولین امام جمعه شهر تبریز انتخاب شد شد و پس از یک سال امامت جمعه این شهر، ترور شده و به شهادت رسید.

ولادت و خاندان

سید محمد­علی قاضی طباطبایی در سال ۱۲۹۳ هـ­.ش مصادف با ۱۳۳۱ هـ.­ق در تبریز متولد شد. پدرش حاج سیدباقر مشهور به میرزا باقر از شاگردان میرزای شیرازی در سامرا بود که سپس به تبریز بازگشت و به تهذیب نفس پرداخت. وی علاوه بر تفسیر مختصری بر قرآن، تفسیری بر سوره فاتحه و تفسیری ناتمام بر سوره انعام نوشته بود.

پدر مادر سید علی، میرزا محسن قاضی تبریزی (متوفی ۱۳۰۶) نیز از عالمان و عابدان بود و با ملا هادی سبزواری مصاحبت داشت.[۱] و عمویش میرزا اسدالله از علمای بنام تبریز بود و ایشان تحصیلات مقدماتی علوم دینی را در مدرسه طالبیه نزد آن عمو و پدر بزرگوارش فراگرفت. خاندان وی از سادات طباطبائی و مشهور به فضل و تقوا و اغلب در کسوت روحانیت بودند و نسبشان به ابراهیم طباطبا، نواده امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسید.[۲]

تحصیلات و استادان

پدر سید محمدعلی در نوجوانی تعلیم و تربیت او را به میرزا محمدحسین و برادر ارجمند خود حاج میرزا اسدالله قاضی که هر دو از عالمان وارسته و آگاه بودند سپرد. قاضی طباطبایی در ۱۳۵۹ هـ.ق جهت تحصیل در حوزه علمیه قم به شهر قم مشرف شد تا از محضر اساتید آن حوزه استفاده نماید.

در آن روزگاران اختناق که تاریکی ظلم و ستم سراسر ایران را فراگرفته بود، تنها خورشید حوزه علمیه قم بود که با تابش نور امید، دل‌های پرسوز سلحشوران را به روز روشن نوید می‌داد. طلبه جوان، سید محمدعلی قاضی در پی همچو خورشیدی می‌گشت تا در روشنایی آن با گام‌های پرصلابت به جهاد خود سرعت بیشتری بخشد.

حضرت امام خمینی در آن موقع از برجسته‌ترین اساتید حوزه علمیه قم بود و در رشته فلسفه دو کتاب مهم «شرح منظومه» و «اسفار» را تدریس می‌کرد. تبحر علمی و روش جالب تدریس و همچنین خصوصیات ارزشمند اخلاقی و منش‌های والای روحی امام، باعث شده بود که حوزه تدریس ایشان پرجمعیت‌ترین درس حوزه باشد.

سید محمدعلی طباطبائی با شور و شوق وصف‌ناپذیری در این دو درس امام شرکت جست و از همان زمان رابطه نزدیک و پیوند عمیقی بین او و رهبر کبیر انقلاب برقرار شد. وی ضمن استفاده‌های علمی، با بهره جویی از افکار بلند استادش به تلاش و کوشش جهت دست یابی به آرمان‌های مقدس انقلاب اسلامی پرداخت. اقامت ایشان در شهر مقدس قم که از سال ۱۳۵۹ ق. شروع شده بود به مدت ده سال به طول انجامید. وی در این مدت علاوه بر درس‌های حضرت امام، از محضر آیات عظام: سید محمد حجت کوه‌کمری، سید صدرالدین صدر، سید محمدرضا گلپایگانی و دیگر اساتید زبردست بهره‌های شایانی برد.

سید محمدعلی قاضی در سال ۱۳۶۹ ق. تصمیم بر هجرتی دیگر گرفت و این بار راه نجف را در پیش گرفت. وی قبل از عزیمت به عراق، از وضع درس حوزه‌های علمیه آن سامان اطلاعات کافی بدست آورد و برنامه دقیق و منظمی جهت هر چه بیشتر استفاده نمودن از فرصت‌های گرانبها تنظیم نمود. به همین خاطر یکی دو روز از ورودش به سرزمین ولایت و امامت نگذشته بود که با جدیت تمام در حوزه‌های درسی بزرگمردان علم و فقاهت همچون آیت الله العظمی سید محسن حکیم و آیت الله العظمی سید ابوالقاسم خویی و آیت الله العظمی حاج شیخ عبدالحسین رشتی و آیت الله العظمی شیخ محمدحسین کاشف الغطا و… شرکت جست و مشغول کسب علم و دانش و تحصیل در فنون مختلف فقه و اصول و فلسفه شد.

شهید قاضی در میان اساتید نجف برای آیت الله العظمی حاج شیخ محمدحسین کاشف الغطاء احترام فوق‌العاده‌ای قایل بود و بیشتر با آن مجاهد نستوه انس و الفت داشت و در واقع شیفته و مرید اخلاق والا و تبحر عمیق علمی و افکار بلند سیاسی، اجتماعی کاشف الغطاء‌ گشته بود.

اقامت در نجف و استفاده‌های علمی و معنوی از حوزه علمیه را می‌توان از بهترین و شاداب‌ترین روزگاران عمر آیت الله قاضی طباطبائی به حساب آورد. چرا که در آن ایام بهاران، با شور و شوق به تحکیم مبانی فکری خود پرداخت و به درجات عالی فقاهت و اجتهاد رسید و از مراجع بزرگی مثل آیت الله العظمی حکیم و آیت الله العظمی کاشف الغطاء و دیگران به اخذ اجازه اجتهاد نایل آمد.[۳]

ایشان بعد از سه سال رحل اقامت در نجف، اواخر سال ۱۳۷۲ ق. (۱۳۳۱ ش) در سن ۴۲ سالگی بنا به علل ناگواری ناگزیر شد حرم جد بزرگوارش را ترک نموده و با کوله‌باری از علم و دانش و معرفت، به سوی زادگاه خود شهر مجاهدپرور تبریز رهسپار شد تا به وظایف بس سنگین خود، در جهت اشاعه فرهنگی غنی و پویای آیین حیات بخش اسلام بپردازد. همان خدمات ارزنده‌ای که نتایج سودمندش در انقلاب شکوهمند اسلامی نمایان گشت، آن طور که استاد بزرگوارش مجاهد نستوه آیت الله العظمی کاشف الغطاء‌ پیش بینی کرده بود. ایشان در یکی از نامه‌های خود، خطاب به آیت الله قاضی چنین می‌نویسد: «ای سید بزرگوار و ای دانشمند والامقام… ما از حالا می‌بینیم که مردم آذربایجان عموما و اهالی تبریز خصوصا از راهنمائی‌ها و ارشادات شما بهره‌مند می‌شوند و چه زود است تأثیر خدمات ارزنده شما در نصرت حق و از بین بردن باطل محسوس و ملموس باشد و در یاری و کمک از حق چه بهتر و مقدم‌تر از شما است؟».

آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبائی از خانواده ای عالم و عابد بود و با ملا هادی سبزواری مصاحبت داشته  و عموی او میرزا اسدالله نیز از علمای بنام تبریز بود و ایشان تحصیلات مقدماتی علوم دینی را در مدرسه طالبیه نزد آن عمو و پدر بزرگوارش فراگرفت. علاوه بر اینکه خاندان وی از سادات طباطبائی و مشهور به فضل و تقوا و اغلب در کسوت روحانیت بودند و نسبشان به ابراهیم طباطبایی، نواده امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) می‌رسید.

آیت الله قاضی در دوران انقلاب اسلامی به دلیل مبارزات سیاسی علیه حکومت شاهنشاهی، سال‌هائی از عمر پربرکت خود را در زندان‌ها و تبعیدگاه‌ها سپری کرد که یکی از محل‌های تبعید وی بافت کرمان بود که وقتی  آیت الله قاضی طباطبائی در نماز عید سعید فطر ۱۳۴۷ بر علیه سردمداران رژیم پهلوی سخنرانی کرد و با گفتار آتشین خود نقاب از چهره کریه رژیم پهلوی برداشته و روابط خفت‌بار دولت با رژیم غاصب و نامشروع صهیونیستی را محکوم کرد، بعد از اتمام ‌نماز مغرب و عشاء‌ همان روز -وقتی هنوز چند قدمی از درب مسجد دور نشده بود- مزدوران وطن‌فروش وی را احاطه کردند و با اجبار سوار ماشین کرده و او را به بافت کرمان تبعید کردند.

عامل موثر انقلاب در آذربایجان و تبریز

شهید آیت الله سید محمدعلی قاضی طباطبائی در دوران پهلوی یکی از عوامل مؤثر انقلاب در شهر آذربایجان و تبریز بود که در قضایای تظاهرات روز ۲۹ بهمن ۱۳۵۶ تبریز از عوامل مؤثر در این قضایا به شمار می رفت. در خاطرات یکی از مبارزان چنین نقل شده است که: «در دوران شاهنشاهی شبی همه ائمه جمعه و ائمه شاخص جماعات در منزل حسنعلی مروارید اجتماع داشتند و این شب نشینی‌ها، در منزل علما مرسوم بود. در آن شب ماموان شهربانی به منزل ایشان ریخته و همه را گرفتند و این خبر به آیت الله سید قاضی طباطبایی رسید. ایشان از تبریز به تهران آمد و صندلی اش را آورد و گذاشت جلوی در شهربانی مرکزی و گفت: «تا یک ساعت دیگر باید همه آزاد شوند و اگر آزاد نشدند؛ تبریز را به خاک و خون می‌کشم» و به دستور رئیس شهربانی در کمتر از یک ساعت همه‌ روحانیان بازداشت شده آزاد شدند.»

خلع شاه از سلطنت

آیت الله شهید قاضی‌طباطبائی محور مبارزه در آذربایجان‌شرقی به حساب می‌آمد و در مبارزه از همه جلوتر بوده و محبوب و مورد احترام مردم بود و به همین دلیل دسیسه های دشمنان و منحرفین از اسلام علیه وی هیچ‌گاه کارساز نمی‌شد.

نفوذ وی به حدی بود که اگر روزی را در آذربایجان تعطیل اعلام می‌کرد بدون شک آن روز همه جا تعطیل می‌شد و آیت‌الله شهید قاضی جزو اولین کسانی بود که در آذربایجان اعلامیه خلع شاه از سلطنت را امضا کرد؛ لذا ساواک با صرف بودجه‌های ویژه، جریانات مخالف وی در تبریز را تقویت می‌کرد تا اثرات فعالیت‌هایش را در زمینه سازی برای انقلاب خنثی کند؛ چراکه آیت الله قاضی طباطبایی همچون سدّ محکمی در مقابل خطوط انحرافی در جریانات ضد انقلابی بود و از اوان پیروزی انقلاب علیه جریانات وابسته و منحرف، نظیر «خلق مسلمان» نیز افشاگری‌های لازم را انجام داد و منحرفان با وجود وی، قدرت و جرأت ابراز وجود پیدا نمی‌کردند.

حامی آرمان های انقلاب و پیرو راستین مکتب امام خمینی(ره)

کنکاش و بررسی تاریخ معاصر ایران آشکار می سازد که همواره احزاب و گروه های مختلفی بوده اند که مبارزه را با انگیزه ها و گرایش های فکری متفاوت شروع کرده اند اما در این رهگذر نهضت امام خمینی(ره) علیه طاغوت زمان، قیامی بود که از طرف تمام طیف های مختلف مردم مورد حمایت قرار گرفت.

در واقع انقلاب اسلامی ایران با رهبری حکیمانه امام(ه) فرصت مناسبی فراهم کرد تا برای نخستین بار مقاومت، ایستادگی، ستیز و تلاش برای دستیابی به یک هدف واحد معنا بگیرد و بدین ترتیب، ملت در مسیر تحقق آرمان های انقلاب اسلامی همسو شوند.

در میان چهره های برجسته سیاسی و دینی انقلاب اسلامی، شخصیت بزرگ، مجاهد، نستوه و عالم آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی بسیار درخشان و برجسته است و نمی توان از نقش وی در سازماندهی تظاهرات مردمی چشم پوشی کرد؛ چراکه او سهم بسزایی در بیداری ملت ایران داشت و با سخنرانی و پخش اعلامیه های ضد رژیم، همگان را به صحنه مبارزه فرا می خواند.

اولین امام جمعه تبریز و شهید محراب

یکی از دستاوردهای مهم انقلاب اسلامی احیای سنت آیین عبادی سیاسی نماز جمعه و اقامه آن بود که بعد از پیروزی انقلاب به دستور امام خمینی(ره) در تهران و چند شهر بزرگ مراسم نماز جمعه برپا گردید و امام راحل در مردادماه 1358 طی حکمی آیت الله قاضی طباطبایی را به عنوان نماینده تام‌الاختیار خود و امام جمعه تبریز منصوب کرد.

آیت الله قاضی طباطبایی سرانجام بعد از عمری مجاهدت و تعلیم و تربیت، در تاریخ ۱۱ آبان ماه ۱۳۵۸ در روز عید قربان و بعد از نماز عشاء‌ در مسجد شعبان آذربایجان توسط گروهک فرقان قربانی دین خدا شد و به شهادت نایل آمد و فردای آن روز مردم مصیب زده آذربایجان، پیکر پاک شهید محراب را تشییع کردند و در آرامگاه خانوادگی واقع در مسجد مقبره به خاک سپردند.

آثار و تألیفات

آیت الله قاضی از جمله قلم بدستانی پرکاری بود که در طول عمر خود با تلاش گسترده و نیتی خالصانه توانست تحقیقات ارزنده‌ای را با بیانی رسا به جهان وسیع فرهنگ اسلامی عرضه کند. کار تحقیقاتی و نویسندگی ایشان از دو جهت حائز اهمیت است، یکی نوشتن کتاب‌های مستقل در رشته‌های مختلف که مورد نیاز بود و در آن باره تألیفی صورت نگرفته بود؛ و دیگری با تعلیقه، تصحیح و مقدمه‌نویسی بر آثار گرانقدر دیگر دانشمندان و چاپ مجدد آن ها، افکار بلند و ارزشمند آنان را احیا کرد.

برخی از ره‌ آورد فکری شهید آیت الله قاضی که به صورت نوشته به یادگار مانده است عبارتند از: الاجتهاد و التقلید (عربی ـ خطی) الفوائد (فقهی ـ تاریخی) خاندان عبدالوهاب (فارسی ـ خطی) کتاب فی علم الکلام (عربی ـ خطی) فصل الخطاب فی تحقیق اهل الکتاب (عربی ـ خطی) السعادت فی الاهتمام علی الزیارت (عربی ـ خطی) اجوبه الشبهات الواهیه (فارسی ـ خطی) رسالت فی اثبات وجود الامام علیه السلام فی کل زمان (عربی ـ خطی) سفرنامه بافت (بافت کرمان)، (فارسی ـ خطی) المباحث الاصولیه (عربی ـ خطی) حاشیه بر کتاب رسائل شیخ انصاری،حاشیه بر کتاب مکاسب شیخ انصاری، حاشیه بر کفایه الاصول آخوند خراسانی.

همچنین تعلیقات بر کتاب الفردوس الاعلی تألیف علامه شیخ محمدحسین کاشف الغطاء (عربی ـ چاپی) تحقیق درباره روز اربعین حضرت سیدالشهداء علیه السلام (فارسی ـ چاپی) تعلیقات بر کتاب انوار نعمانیه (عربی ـ چاپی) مقدمه و تعلیقه بر تفسیر جوامع الجامع طبرسی (عربی ـ چاپی) تعلیقات بر کتاب اسلام صراط مستقیم (فارسی ـ چاپی) تعلیقات بر کتاب کنز العرفان (عربی ـ خطی) مقدمه بر کتاب صحائف الابرار کاشف الغطاء (عربی ـ چاپی) آثار تاریخی آیت الله العظمی حکیم (فارسی ـ چاپی) ... که علاوه بر آثار فکری، آثار اجتماعی و عمرانی بسیاری هم از خود به یادگار گذاشته‌اند.

پيام امام خمينى (ره) در شهادت آيت الله قاضي طباطبائي

با كمال تأسف ضايعة ناگوار شهادت عالم مجاهد، حجت الاسلام و المسلمين آقاي حاج سيد محمد علي قاضي طباطب ا يي رحم ت الله عليه را به عموم مسلمانان متعهد و علماي اعلام مجاهد و مردم غيور و مجاهد آذربايجان و خصوص بازماندگان اين شهيد سعيد تسليت عرض و از خداوند متعال صبر انقلابي براي مجاهدين راه حق و اسلام خواستارم .

ملت عزيز برومند ايران و آذربايجان غيرتمند عزيز بايد در اين مصيبتهاي بزرگ كه نشانه شكست حتمي دشمنان اسلام و كشور و عجز و ناتواني و خودباختگي آنان است، هر چه بيشتر مصمم و در راه هدف اعلاي اسلام و قرآن مجيد بر مجاهدت خود افزوده و از پاي ننشينند تا احقاق حق مستضعفين از جباران زمان بنمايند.

عزيزان من ! در ا نقلابي كه ابرقدرتها را به عقب رانده و راه چپاولگري آنان را از كشور بزرگ بسته است اين ضايعات و ضايعات بالاتر اجتناب ناپذير اس ت . ما بايد ازكنار اين وقايع با تصميم و عزم و خونسردي بگذريم و به راه خود كه راه جهاد ف ي سبيل الله است، ادامه دهيم .

شهادت در راه خدا و ند زندگي افتخار آميز ابدي و چراغ هدايت براي ملتهاست.

روح الله الموسوي الخميني

10/8/1358شمسي