«ابوحامد محمد غزالی» شخصیتی تاثیرگذار و اندیشمند

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، شخصیت و اعتقادات غزالی همیشه مورد اختلاف آراء بوده و نظریات مختلف و متفاوتی پیرامون او وجود دارد، گاهی به اغراق در مورد او صحبت شده و گاه چنان هجومی به او شده که حقیقت را نیز پایمال کرده است. فارغ از بحث در مورد شخصیت او می‌توان گفت که او شخصیتی اثرگذار و بسیار اندیشمند بوده و نظریاتش چه درست و چه نادرست، تحوّل بسیاری بر مسلمانان عادی و دانشمندان داشت، این اثرگذاری به حدی بوده که امروزه نیز گفتارهای بسیاری پیرامون او و کتاب‌هایش می‌شود.

ولادت و تحصیل و تدریس

“ابو حامد محمد بن محمد غزالی شافعی طوسی” در سال ۴۵۰ یا ۴۵۱ هـ در «طابران» (یکی از شهرهای طوس) به دنیا آمد. پدرش شغل پشم فروشی در بازار داشت و شاید به همین خاطر او را "غزّالی" نامیدند.

"غزالی" تحصیلات مقدماتی خود را در زادگاهش نزد "احمد راذکانی" آغاز کرد. او در سال ۴۷۰ قمری به نیشابور رفت و در آنجا به ابوالمعالی عبدالملک، معروف به امام الحرمین جوینی پیوست و تا پایان عمر او، همواره ملازمش بود.

سپس از نیشابور به محضر "خواجه نظام الملک" وزیر سلجوقی عازم و مورد استقبال و احترام او واقع شد. در مجالس مناظره که در حضور خواجه تشکیل می‌یافت، به طور فعالانه شرکت و به منازعه با بزرگان می‌پرداخت، به طوری که مشهور و سرشناس گشت و "نظام الملک" تدریس مدرسه نظامیه بغداد را به او واگذار کرد. آنگاه به جرجان نزد امام ابونصر اسماعیلی رفت و خدمت او تعلیقه نوشت. دوباره به زادگاه خود، طوس برگشت و مدت ۳ سال در طوس به مطالعه و تکرار دروس پرداخت.

از جمله اساتید بر جسته ابوحامد غزالی، علاوه بر "جوینی" می‌توان به "قاضی ابوالفتح" حاکم طوسی، "محمد بن احمد خواری" و "ابوسهیل محمد بن عبیدالله حفصی" اشاره کرد.

تحصیلات محمد غزالی تنها فقه نبود، او در علم اختلاف مذاهب و جدل و منطق و فلسفه هم دانش اندوخت؛ تا آنجا که بر همه اقران تفوق یافت.

غزالی در سال ۴۸۳ قمری وارد بغداد شد و با موفقیت زیاد به کار پرداخت و سخت مورد توجه و اقبال دانش پژوهان گردید. حلقه درس او هر روز گسترش بیشتر یافت و فتواهای شرعی او مشهورتر شد. وی در سال ۴۸۸ از خراسان راهی شام شد و در آنجا نزدیک به دو سال ماند. غزالی مدتی در مسجد دمشق اعتکاف کرد، آنگاه از شام به بیت المقدس رفت. سپس شوق دیدار وطن او را به طوس بازگرداند. این مدت، ده سال بطول انجامید و غزالی در این مدت مشهورترین کتاب‌های خود و به ویژه «احیاء علوم الدین» را تألیف کرد. در سال ۴۹۹، از عزلت بیرون آمد و به نیشابور رفت و در نظامیه این شهر به تدریس مشغول شد. از شاگردانش می‌توان به "ابوالخطاب" و "ابن عقیل" که از بزرگان اهل حنابله بودند اشاره کرد.

برخی از آثار تاثیرگذار

از غزالی آثار مکتوب بسیاری بر جا مانده است که میتوان برخی از این آثار را به عنوان آثار بسیار تأثیرگذار در عالم اسلام نام برد:

تهافت (تهافة) الفلاسفه

این کتاب از اثرگذارترین کتاب‌های غزالی بوده که بر علیه فلاسفه و اعتقادات و روش‌های فلسفی نگاشته شده است. این کتاب شامل چهار مقدمه، بیست گفتار و یک خاتمه است. با وجود این‌که در رد فلاسفه، کتاب‌های مختلفی نگارش شده است، اما هیچ‌کدام به اندازه این کتاب اثرگذار نبوده‌اند. غزالی در این کتاب صریحاً گفته است که انگیزه‌اش در نوشتن تهافت الفلاسفة، انگیزه دینی بوده است. (تهافت الفلاسفة، محقق: دنیا، سلیمان، خطبه کتاب، ص 59 – 61)

 اثر این کتاب غزالی و محبوبیتش در جهان اسلام، بسیار زیاد بوده است و حتی ریشه فلسفه اسلامی را در بسیاری از کشورهای اسلامی خشکاند. البته این کتاب و منش و روش موجود در آن، نتوانست در ایران، زادگاه غزالی، چندان محبوبیت بیابد اما اثر او در کشورهای اسلامی بسیار زیاد بود.

نقدهایی بر این کتاب نوشته شده است اما هنوز هم برخی از شبهات مطرح شده توسط این کتاب به بحث و بررسی گذاشته می‌شود.

احیاء علوم الدین

غزالی بعد از سال‌ها تدریس، اندک اندک بدین نکته رهنمون شد که آنچه وی و دیگران می‌آموزند و می‌آموزانند، اسلام نیست بلکه تعلیماتی منسوب به اسلام است. وی از همه مناصب و شغل‌های خود دست کشید ... و به پی افکندن افکار احیاء کننده و پیرایشگر خود همت گماشت و محصول این تلاش را در کتابی بزرگ به نام «احیاء علوم الدین» گرد آورد.

این کتاب نیز به مانند کتاب تهافت الفلاسفه، بسیار اثرگذار و معروف بوده و موافقان و مخالفانی داشته است و در باب تصوف و اخلاق نگارش یافته است.

غزالی در مقدمه کتابش می‌گوید: «کار بدانجا رسیده که علوم دین، مندرس و متروک است و منار هدایت، محو و نامعلوم. اینان برای مردم چنین جلوه‌گر کرده‌اند که علمی نیست جز علم فتوای قضاوت که به وسیله آن قاضیان بتوانند فصل خصومت کنند و یا جدل که فخر فروشان با آن بر دشمن خود پیروزی یابند و یا سخنانی موزون و دل فریب که واعظان عوام را با آن دلخوش کنند ...». (إحیاء علوم الدین، ج 1، ص 2)

احیاء علوم الدین، شامل چهار بخش می‌باشد: عبادات، عادات، مهلکات و منجیات. این کتاب در طول تاریخ مورد توجه بسیاری بوده است و حتی بزرگانی از عالم تشیع چون فیض کاشانی، شرحی بر این کتاب نوشته و در بسیاری از موارد احادیث ائمه را در تأیید مطالب کتاب نقل کرده است و برخی از موارد که مورد قبول نبوده‌اند را حذف کرده و در برخی موارد با مطالب دیگر جایگرین کرده است. فیض کاشانی نام کتاب خود را «المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء» و یا المحجة البیضاء فی إحیاء الإحیاء» نام نهاده است. البته خود غزالی نیز این کتاب را در اواخر عمر خود تلخیص کرد که با نام «کیمیای سعادت» معروف است.

لازم به ذکر است که اهمیت و ارزش این کتاب، به معنای تأیید تمام مندرجات آن نیست بلکه مواردی در آن وجود دارد که حتی مورد تأیید بسیاری از موافقان آن کتاب نیز نیست و در این مختصر مجالی برای بیان بیشتر نیست.

المنقذ من الضلال

این کتاب در حجمی بسیار کوچک‌تر از کتاب‌های دیگر است و غزالی در اواخر عمر این کتاب را نگارش کرده است. او در این کتاب تلاش کرده تجربه‌های نفسی و عقلی خود در راه رسیدن به حقی که عمر خود را در راه رسیدن به آن گذرانده بود، بنویسد. امروزه ترجمه فارسی این کتاب نیز وجود دارد.

برخی از آثار دیگر در اخلاق و سبک زندگی توحیدی

رساله ایها الولد

ابوحامد محمد غزالی، رساله ایها الولد را در پاسخ به پرسش های یکی از شاگردانش، که غزالی او را در این رساله (فرزند) خطاب می کند، نگاشته است. شاگرد از استادش می خواهد که مسیر الی الله را به او نشان دهد، به گونه ای که اخرت او اباد گردد. از این رو، از غزالی می خواهد متنی برای او بنویسد که ان را همیشه همراه داشته باشد و بتواند به ان عمل کند. استاد نیز سخاوتمندانه، درس ها و پندهای اخلاقی و عرفانی مشحون با کلام وحی را به او ارزانی می دارد.

ای فرزند! از اعمال صالح و احوال معنوی تهی مباش و یقین بدان که علمِ تنها، تو را دستگیری نکند. اگر کسی شمشیرها و سلاح های نیکو فراهم کند و خود نیز شجاع و مرد میدان باشد، ان گاه شیر درنده ای به او حمله کند، تو فکر می کنی چه خواهد شد؟ ایا سلاح های او بدون اینکه از انها استفاده کند، می تواند به خودی خود شرّ ان شیر را از سر این مرد کوتاه کند؟ مسلّم است که بدون اینکه ان مرد انها را به کار ببندد، ان سلاح ها اثری نخواهد داشت. این گونه است وضع مردی که هزاران مسیله علمی را به خوبی یاد بگیرد، ولی تا هنگامی که به انها عمل نکرده، ان علوم هیچ فایده ای نخواهد داشت. اگر صد سال درس بخوانی و هزار کتاب جمع اوری کنی، سزاوار رحمت خدا نمی گردی، مگر با عمل به اموخته هایت.

ای فرزند! تا کاری انجام ندهی، مزد نیابی. اورده اند که مردی از بنی اسراییل هفتاد سال خدا را عبادت کرد. پس خداوند خواست که مرتبه خلوص او را بر فرشتگان جلوه گر سازد. فرشته ای به سوی او فرستاد تا به او بگوید که این عبادات، او را شایسته ورود به بهشت نمی گرداند. زمانی که ان فرشته، پیغام را به ان مرد عابد رسانید، عابد گفت: ما برای عبادت و بندگی خدا افریده شده ایم و بر ما سزاوار است که او را عبادت کنیم. وقتی فرشته بازگشت، به حضرت حق عرض کرد: خداوندا! تو به انچه او گفت داناتری. خداوند متعالی فرمود: وقتی او از بندگی و عبادت ما ـ با علم به اینکه وارد بهشت نمی شود ـ روی گردان نمی شود، بر ما با وجود فضل و کرم، زیبنده نیست که از او روی برگردانیم. ای فرشتگان من! گواه باشید که او را امرزیدم.

ای فرزند! چه بسیار شب ها را که به خاطر تکرار علم و مطالعه کتب مختلف زنده داشته ای و خواب نوشین را بر خویش حرام کردی، نمی دانم که علت این بیدار بودن چه بوده است؟ اگر غرض از این کار، رسیدن به اهداف مادی و کسب مال و منال دنیا و به دست اوردن مقام و منصب و مباهات بر همگنان و هم ردیفان باشد، پس وای بر تو که سخت در خسرانی؛ و اما اگر منظورت از این کار، احیای شریعت نبوی و تهذیب خلق وخو و سرشت خویشتن و شکستن نفس اماره باشد که انسان را به بدی ها سوق می دهد، پس مبارک و گوارا باد بر تو که خوش بختی قرین توست.

ای فرزند! ان گونه که می پسندی زندگی کن، ولی بدان که عاقبت مرگ در انتظار توست. هر انچه را خواهی دوست داشته باش، ولی بدان که از ان جدا خواهی شد.

روضة الطالبین و عمدة السالکین

امام غزالی، این رساله را در قالب یک مقدمه، ۴۳ باب و چندین فصل برای استفاده طالبان و سالکان راه حق به نگارش درآورده است و از موضوعات متنوعی، همچون علت انقطاع خلق از حق، ارکان دین (معرفت ذات خدا، معرفت صفات خدا، معرفت افعال خدا، سمعیات با محوریت اصولی مانند حشر و نشر، عذاب قبر ، سؤال منکر و نکیر، میزان... و احکام امامت )، ادب (تادیب ظاهر و باطن)، معنای سلوک و تصوف (تهذیب اعمال و اخلاق و معارف، نفس را در عبودیت افکندن و دل را به ربوبیت درآویختن)، معنای وصول و وصال (زیبایی حق برای بنده آشکار شدن و بنده غرق تماشای آن گردیدن، در دنیا با چشم دل و در آخرت با چشم سر دیدن)

خلاصة التصانیف فی التصوف

این رساله، رساله‌ای فارسی بوده که به عربی ترجمه شده است. ابوحامد غزالی، این رساله را در جواب نامه یکی از شاگردانش که عمری را در راه تحصیل علوم مختلف گذرانده و از هر فنی، بهره‌ای وافر برده، ولی در تشخیص علم نافع از غیر نافع درمانده و در نامه‌ای، از استاد، خواسته که او را یاری نماید و نصیحت و دعای خیر بفرماید، نوشته است. این رساله را فردی به نام محمدامین، به عربی ترجمه کرده است.

غزالی، در این رساله، می‌فرماید: «تمام نصایح اولین و آخرین، در کلمات سید المرسلین جمع شده است و...» ، آن گاه احادیثی ارزش مند را از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نقل می‌کند و با کمک گرفتن از آنها و در پرتو آیات قرآنی به نصیحت و ارشاد می‌پردازد.

تعداد تالیفات

رساله های زیادی منسوب به ابوحامد محمد غزالی است وبه عنوان تألیفات وی ذکر شده است اما خود وی تعداد این تألیفات را دو سال پیش از مرگش ۷۰ مورد بیان کرده است آنجا که در نامه‌ای به سنجر یادآور شده‌است: «بدان که این داعی در علوم دینی هفتاد کتاب کرد…»

درگذشت

سرانجام ابو حامد محمد غزالی در جمادی‌الاخره سال ۵۰۵ هجری قمری، و در سن ۵۵ سالگی در شهر طوس بدرود زندگی گفت و در طابران طوس به خاک سپرده شد.