فضای مجازی؛ راوی یا تأثیرگذار بر سبک زندگی؟

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا نشست علمی «فضای مجازی و سبک زندگی اخلاقی؛ دوگانه روایت و عاملیت» با ارائه حجج الاسلام حسینعلی رحمتی و محمد کاویانی به دبیری سبحان نقدی پور برگزار شد.

این نشست که پنجمین نشست از سلسله پیش نشست های همایش «دین، فرهنگ و رسانه های نوین» بوده به مبحث تأثیر فضای مجازی بر سبک زندگی پرداخته شد.

در این نشست همچنین مطالعات سبک زندگی نیز مورد آسیب شناسی قرار گرفت. 

در ابتدای این نشست نقدی پور گفت: تقریبا همه افراد جامعه مشغول زندگی سایبری در فضای مجازی هستند. دگرگونی های فرهنگی و اجتماعی در حوزه های مختلفی از جمله فضای سایبر رخ داده است؛ مطابق آمارهای جهانی در دی ماه 1400 حدود 72 میلیون ایرانی کاربر فضای مجازی بوده اند که به نظر می رسد در دو سال گذشته بیشتر شده است. 48 میلیون نفر از این افراد در شبکه اجتماعی اینستاگرام فعال هستند.

وی با بیان اینکه فضای مجازی بدون شک تأثیر خود را در سبک زندگی کاربران می گذارد که این اثرات اعم از مثبت و منفی است، تصریح کرد: اگر بخواهیم بین نظرات اخلاق پژوهان، جامعه شناسان و دغدغه مندان اخلاق جمع کنیم باید گفت که بسیاری معتقدند فضای مجازی شمارش معکوس انفجار بمبی است که میان ارزش ها منفجر می شود و از طرفی برخی دیگر معتقدند فضای مجازی زمینه رشد فضایل اخلاقی را فراهم می کند. برای مثال یک خواننده معروف در صفحه خود برای نجات یک زندانی فراخوان می دهد که همان شب مبلغ مورد نظر جمع می شود.

فضای مجازی عامل یا راوی!؟

در ادامه این حجت الاسلام رحمتی به عنوان اولین ارائه دهنده سخنان خود را آغاز کرد که مشروح سخنان وی به شرح ذیل است:

هدف از بحث امروز آشناکردن مرتبطان با فضای مجازی با کارکردهای فناوری های نوین ارتباطی در خصوص سبک زندگی با تأکید بر اینکه این کارکردها هنگام بهره گیری و سیاست گذاری باید در نظر گرفته شود. مخاطبان سخنان ما افراد و نهادهایی هستند که در صدد تبلیغ دین و اخلاق از یک سو و سیاست گذاری درباره فضای مجازی از سویی دیگر هستند.

سبک زندگی اخلاقی طی چند سالی وارد جامعه شده که ارائه تعریف های مختلف از آن ضرورتی ندارد؛ منظور ما از سبک زندگی شکل‌دهی به اخلاق ها و گفتار ها در فضای مجازی و فیزیکی است به گونه ای که تطابق را با آموزه های اخلاقی و اخلاق اسلامی داشته باشد. شاید منظور همان حیات طیبه ای باشد که در ادبیات دینی ما از آن نام برده شده باشد.

نسبت فضای مجازی با زندگی و اخلاق اسلامی ما چیست؟ با نگاه و ارزیابی هایی که مسؤولان و افراد صاحب نظر گفته اند می توان دو گونه نگاه را در این باره بیان کرد: دسته ای از دیدگاه ها عامل گرا هستند به این صورت که در هنگام سنجش نسبت تأثیر فضای مجازی و سبک زندگی به تأثیر فضای مجازی بر سبک زندگی می پردازند و در سخنرانی هایشان نیز معلوم است که بسیاری از عملکردهای نسل جدید را متأثر از فضای مجازی می دانند. دیدگاهی دیگری که متأسفانه تعداد کمتری به آن قائل هستند، فضای مجازی را روایتگر و یک پنجره ای برای روایت اخلاق و سبک زندگی نسل جدید، می داند. برآورد من غالب بودن دیدگاه اول است.

مدعای بنده تأیید هر دو نگاه است زیرا فضای مجازی بر زیست و اخلاق جامعه امروز ایران و نسل جدید تأثیر دارد و از سویی دیگر پنجره ای است که می توانیم سبکی از زندگی را از طریق آن شناسایی کنیم. باید به هر دوی این دیدگاه ها توجه کنیم و نباید از هیچکدام غافل شویم. به این دلیل که بتوانیم مسؤولیت اخلاقی و دینی خود را نسبت به جامعه امروز ایران ایفا کنیم زیرا اگر شناخت ما درست نباشد نمی توانیم از فرصت های فضای مجازی استفاده کرده و چالش ها را به طور دقیق شناسایی کنیم. اگر خواهان اصلاح سبک زندگی جامعه امروز ایران هستیم باید از هر دو منظر این نسل را بشناسیم؛ باید به علائق و تحولات نسلی توجه کنیم که یکی از این تحولات فضای مجازی است.

یکی از عوامل تأثیرگذار بر سبک زندگی، فضای مجازی است؛ نه تنها عامل

بر روایت گری تأکید دارم زیرا بخشی از تأثیرپذیری جامعه و سنخی از ارزش ها وجود دارد که متأثر از رسانه های رسمی نیست؛ ممکن است جامعه ما در فضایی زندگی کند که توسط نهادهای رسمی نمایش داده نمی شود که فضای مجازی می تواند پنجره خوبی برای شناسایی آن باشد. غفلت از هر کدام از این دو نگاه سبب می شود از عوامل تأثیرگذار بر سبک زندگی انسان غفلت شود. مسائل زیادی اعم از سیاسی، اقتصادی و... بر سبک زندگی تأثیر می گذارند اما اگر ما همه گناه را گردن فضای مجازی بیاندازیم سبب می شود از عوامل دیگر غفلت کنیم و اگر از پنجره بودن آن هم غافل شویم میزان تأثیر فضای مجازی را نیز به خوبی درک نمی کنیم.

به غفلت از روایتگر بودن فضای مجازی یا عاملیت آن، نه تنها نمی توانیم وضعیت حال را درک کنیم بلکه آینده پژوهی فضای مجازی نیز با مشکل مواجه خواهد شد زیرا برای سیاستگذاران و مسؤولین باید مهم باشد که 20 سال آینده چه تغییراتی رخ می دهد و فضای مجازی چه تأثیری دارد؟ علاوه بر آن غفلت از این دو دیدگاه سبب می شود که از مزیت های فضای مجازی در دوران امروز نیز استفاده نکنیم.

وقتی در فضای خودم تصور هیولایی از فضای مجازی داشته باشم نمی توانم با نسل جدید ارتباط بگیرم زیرا نسل فعلی از این فضا می آموزد و شغل راه اندازی می کند؛ من به عنوان معلم اخلاق در فضایی زندگی می کنم که نسل جدیدی از آن بیگانه است و در نتیجه نسل جدید از برنامه ها و سیاستگذاری های ما استقبال نمی کند.

غفلت از روایتگری و عاملیت فضای مجازی سبب غافلگیری می شود

پیامد دیگر غفلت، نیز غافلگیری است زیرا در حالی که یک مسؤول و صاحب نظر به هیچ وجه نباید غافلگیر شود. نگاه به مسائل روز و پیگیری تحولات دوران در روایات ما مورد تأکید قرار گرفته است. امروز معضلاتی را در فضای مجازی شاهد هستیم که باید از گذشته پیش بینی آن را تا حدی می کردیم و اگر از آن غفلت کردیم، پیامدها را نیز خواهیم دید؛ برای مثال می بینیم که تعداد فروشگاه های اقلام روز ولنتاین زیاد شده و این از چند سال قبل معلوم بود و کسی که تعجب کند معلوم می شود که نگاه رصدگر نداشته است. باید نقاط قوت و ضعف را شناسایی کنیم و تا مشغول امروز بشویم.

آمدن فضای جدید و هوش مصنوعی و فناوری های مرتبط با آن دنیای جدیدی را شروع می کند که ما هنوز از مسائل آن خبری نداریم و این فناوری های جدید به هیچ وجه منتظر ما نمی مانند که برای آن برنامه ریزی و سیاستگذاری کنیم. اگر شناخت واقع بینانه، روایت گری و عاملیت به خوبی مورد توجه قرار نگیرد تبعات زیادی دارد. از آنجا که حکومت ما و نهادهای حاکمیت به دنبال حاکمیت دین هستند و حوزه علمیه و سازمان هایی برای تبلیغ و حاکم شدن دین فعالیت می کنند، غفلت از فضای مجازی و مسائل آینده آن سبب خواهد شد، حکومت نتواند الگوی تعاملی برای آن و بر اساس دین ارائه دهد که در نتیجه مبلغان دین و حکومت متهم به ناتوانی در اداره جامعه می شوند.

فضای مجازی از نظر بینشی نمایانگر یک نوع پلورالیسم اخلاقی در جامعه است

فضای مجازی یکی از عواملی است که بر روی شیوه گفتار و رفتار و سبک زندگی تأثیر می گذارد؛ این تأثیر تحت عنوان کارکرد دوگانه بررسی می شود. فضای مجازی زمینه ای خوب برای آموزش، فراگیری دانش، صله رحم و بسیاری از نقاط مثبت دارد و همچنین از طرفی سبب می شود روابط ناسالم شکل گرفته، بدن نمایی و... افزایش پیدا کند. باید به هر دو کارکرد توجه کرد زیرا انکار هر کدام از این دو کارکرد نگاه ناقصی به فضای مجازی است.

در خصوص روایتگری نیز باید گفت فضای مجازی می تواند بازتاب دهنده سبک زندگی جامعه ایران به خصوص نسل جدید باشد؛ روایتگری دو جهت دارد: فضای مجازی از یک طرف می تواند نشانگر سویه درونی سبک زندگی باشد که بینش و منش کابران فضای مجازی را تا اندازه ای به ما نشان دارد؛ بینش به معنای دیدگاه ها و منش به معنای شخصیت است که در بیرون از فضای مجازی به خوبی نمی توان آن را درک کرد. هر کنش و رفتاری، مرتبط و متأثر از بینش ها و نگرش ها است؛ منش در رفتار بیرونی تأثیر می گذارد.

فضای مجازی از نظر بینشی نمایانگر یک نوع پلورالیسم اخلاقی در جامعه است؛ در کتب اخلاقی ما از مطلق گرایی اخلاقی دفاع می شود اما فضای مجازی یک نوع تکثرگرایی را به نسل جدید منتقل کرده است که طی آن به این نتیجه رسیده، ممکن است دیدگاه دیگران نیز درست باشد؛ هیچ وقت چنین دیدگاهی در رسانه های رسمی بیان نمی شود اما در فضای مجازی نمود دارد.

دیدگاه های زیادی از نسل امروز در رسانه رسمی نمود ندارد اما در فضای مجازی پر است

از نظر بینشی نیز یک نوع بی نیازی نسبت به نسل بزرگ تر در نسل امروز وجود دارد؛ در فلان فیلم دختری به صورت پدرش سیلی می زند اما شاید تحولاتی ایجاد شده که نسل امروز چنین چیزی را بد نمی داند. دیدگاهی که تأکید دارد «بدن من مال خودم هست» در رسانه رسمی نمود ندارد و این تغییر منش در فضای مجازی رخ داده است. چاره ای نیست که این بینش ها و منش ها را در فضای مجازی بشناسیم. ناظر دوم روایتگری، ناحیه کنشی و رفتار است زیرا وقتی بینش تغییر کند بر رفتار نیز تأثیر می گذارد؛ افزایش رستوران ها و کافه ها تعجب ندارد و نتیجه تحولی است که در گرایشات اتفاق افتاده است

مراودات نسل امروز با حاکمیت کنشی است بنابراین با لحاظ اینکه همه بینش، منش و کنش نسل امروز قابل دفاع نیست اما نباید پنجره فضای مجازی را برای شناخت نسل امروز ببندیم. به نظر من باید ریشه موفقیت و عدم موفقیت در ارتباط با نسل جوان و همچنین عدم استقبال آن ها از برنامه های سیاستگذاران را از این زاویه ببینیم که فضا را به درستی تشخیص داده نشده و راهکارها واقع بینانه نبوده است.

چالش های روایتگری و عاملیت فضای مجازی

عاملیت فضای مجازی چالش هایی را ایجاد کرده است که به چند عدد آن ها اشاره می شود. در ناحیه تأثیر گذاری اتفاقی رخ داد که بسیاری از افراد ناصالح به یک الگوی عملی برای نسل جوان تبدیل شدند و این یکی از مشکلات بزرگ سبک زندگی نسل امروز است؛ افرادی خود را الگو نشان می دهند که صلاحیت ندارند و «مشهوران بی دلیل»ی در بسیاری از امور نمودی دارند در حالی که بسیاری از شخصیت های دینی و ملی این نمود را ندارند. نوجوانی با گفتن جمله ای خاص و «واقعی و کیک» مشهور می شود و یا فردی با خوانش موسیقی محلی مشهور می شود.

فردی هر روز از زندگی خود گزارش ارائه می دهد که کم کم روی نگاه دیگران تأثیر می گذارد و وقتی من به عوان مخاطب می بینم که این فرد، بدون دانش و فقط با حرف و دلبری افزایش درآمد می گیرد، من نیز ترغیب می شوم اینگونه زندگی کنم و زندگی خود را نیز ارائه بدهم. راهنما شدن افرادی که صلاحیت ندارند از طریق فضای مجازی رخ داده است که نمونه های زیادی نیز مشاهده می شود و این مسأله معضلی است که باید بررسی شود. وقتی فضای مجازی بر عمل تأثیر می گذارد باید به این مسائل نیز توجه کنیم.

درست است که فضای مجازی می تواند راوی بخشی از جامعه ما باشد اما باید حواسمان باشد که همین روایتگری می تواند معضل و چالش برای ما ایجاد کند. در اولین مرحله باید گفت فضای مجازی «حقیقت سازی» می کند؛ فضای مجازی مستعد این است که چیزی به عنوان حقیقت نمایان شود که واقعیتی نداشته باشد. وقتی می خواهیم به فضای مجازی استناد کنیم باید مواظبت کنیم زیرا ممکن است با هوش مصنوعی یا دیگر ابزارها جعل، تحریف و تقطیع صورت گیرد.

چالش دیگر نیز مغالطه تعمیم است: اینستا یک اکسپلور دارد که طبق ذائقه من و دنبال شونده های من، صفحاتی را معرفی می کنم که من با ملاحظه این صفحات به این عقیده می رسم که همه فضای مجازی فاسد و یا همه آن مفید است در حالی که با وجود پهنه گسترده ای که اکلسپلور دارد اما به هر حال بخشی از این فضا را به من نشان می دهد؛ در نتیجه تعمیمی که می دهیم دقیق نیست. ما فکر می کنیم که همه در جامعه ما در فضای مجازی زندگی می کنند و یا متأثر از فضای مجازی هستند. طیفی از افراد در همه جوامع کاری به گوشی و سبک زندگی بر اساس ابزارهای دیجیتال ندارند.

حجت الاسلام کاویانی در ادامه به عنوان ارائه دهنده دوم این نشست «سبک زندگی» را از مباحث مورد علاقه خود معرفی کرد و افزود: عنوان «سبک زندگی» اقتضای وسعت بحث می کند زیرا هر چیزی که مربوط به زندگی باشد در این بحث داخل می شود؛ در اصلاح، آسیب شناسی و نگاه بازنگرانه به سبک زندگی، موضوعات و عوامل متعددی حضور دارند که یکی از موضوعات نسبت آن با فضای مجازی است. بحث امروز من حول «آسیب شناسی مطالعات سبک زندگی» است که مرتبط با مطالعات سبک زندگی و فضای مجازی نیز می شود.

نگاه به سبک زندگی سه رویکرد کلان دارد: نگاه جامعه شناختی؛ نگاه روان شناختی و نگاه دین مدارانه. در نگاه جامعه شناختی رنگ و روی توصیف غلبه دارد که جزء اصطلاحات این علم در کنار طبقه، مصرف و... اصطلاح سبک زندگی نیز قرار می گیرد تا جامعه را توصیف کند. در روان شناسی علاوه بر اینکه نگاه توصیفی وجود دارد، نگاه تجویزی نیز به آن ضمیمه شده است و راهی برای ارزش ها نیز باز می کند در حالی که در جامعه شناسی چنین نگاهی نیست. در نگاه دین مدارانه که توسط رهبری معظم نیز مطرح شده است، علاوه بر توصیف و تجویز اولیه دینی که پیش نیاز ما است اما صرفا نظری نیست و در مرحله علم و نظر نمی ماند. متأسفانه فرمایشات حضرت آقا در جامعه ما به درستی شناخته نشده و مورد توجه قرار نگرفته. با توجه به نگاه رهبری نباید حسرت خورد که چرا در دانشگاه های ما رشته سبک زندگی وجود ندارد یا مقالات نوشته نشده زیرا این ها دغدغه اولیه نیست بلکه دغدغه اولیه نگاه اصلاح گرانه است تا آسیب های جامعه را با توصیف و تجویز شناسایی کنیم و بدانیم راه گریز از این آسیب ها کدام است؛ این رویکرد رویکرد غالب جامعه نیست.

با جستجویی که در عناوین و فهرست کتابهای منتشر شده در خصوص سبک زندگی داشتم متوجه شدم که در یک مقطع زمانی 4 ساله پس از سخنان رهبری، 350 کتاب با عنوان سبک زندگی ثبت شده اما در واقع فعالیت های از پیش انجام گرفته یا در حال انجامی بوده، تحت عناوین دیگری بوده که پس از فرمایش رهبری، ترجیح داده شده با عنوان سبک زندگی منتشر شود. همچنین باید گفت تعداد کمی در حد انگشتان یک دست کتاب وجود داشت که به راهکارها و تجویز ها پرداخته باشد.

فضای مجازی علی رغم اینکه سهم قابل توجه و قابل اعتنایی دارد اما قبل از آن کمبودهای اساسی دیگری داریم زیرا سبک زندگی در پازلی باید راه اندازی شود که فثقط دو خانه دارد. یک پازل قابل دفاع به صورت مفهومی و نظری برای خود نداریم. سؤالهایی از سوی نهادهای مختلف از ما پرسیده می شوند که چون نظریه نداریم پاسخی نیز نداریم؛ اگر از ما بپرسند در خصوص اداره مهد کودک بر اساس آموزه های اسلام چه چیزی را پیشنهاد می کنید باید بگویم که نظریه ای در این خصوص به ما کمک نمی کند. جامعه سازی و تمدنی چه راهبردهای کلانی باید داشته باشیم؟ نهادها سؤالات زیادی دارد اما پاسخ ها شکل نگرفته است.

آیا حوزه علمیه راهکارهای اجرایی قابل دفاع را فراهم کرده است زیرا سؤال فراهم است؛ در واقع یک هماهنگی شبیه به یک پازل برای پاسخگویی وجود ندارد. دغدغه رهبری نگاه به میدان و نگاه آسیب شناسی و آسیب زدایی است که برای آن به نظریه پردازی نیاز داریم که ناظر به مسأله سبک زندگی و مسائل جزء در زندگی روزمره حرف بزند. در هر روز زندگی مسائل مرتبط به سبک زندگی فراوان است از ترافیک گرفته تا مسائل اقتصادی تحت عنوان سبک زندگی قرار می گیرد. پازلی که بخواهد کلیت، جزئیت و رده های میانی را لحاظ کرده باشد و در نهایت یک جدول زیبایی، سازگار با آیات و روایات ما و متناسب با زندگی امروزی که رنگ و روی ارتباطات و فضای فناوری را داشته باشد در حال حاضر موجود نیست. حضرت امام می فرمایند کاری نکنید که اسلام متهم شود به اینکه توان اداره زندگی های امروز را ندارد؛ برای چنین کاری نیاز داریم نگاه کلان را به دست آورده باشیم.

دانشگاه های ما در رشته های علوم رفتاری، علوم تربیتی، مدیریت و همچنین مجموعه های پژوهشی ما، با مسأله گزینی واقعی فاصله دارند زیرا جامعه و مسأله عینی امروز ما مظلوم واقع شده است؛ درصد بسیار کمی از مقالات روان شناسی ناظر به حل مسائل درون جامعه ما نوشته می شود. جامعه شناسی قوانینی دارد که شاید برخی از آن ها ناظر به جامعه و مسائل آن نباشد. اگر از علوم انسانی هم فراتر برویم می بینیم جایگاهی که علوم در سبک زندگی می تواند داشته باشد خیلی مورد توجه قرار نگرفته است.

به کسانی که دغدغه سبک زندگی اسلامی را دارند باید گفت که این دغدغه در جایگاه واقعی خود قرار نگرفته و حل مسأله سبک زندگی بر سر جای خود نیست. با استفاده از عبارات رهبری به تنهایی، پازل سبک زندگی را در بعد تجویز و حتی راهکار ارائه می دهند اما مشکل این جا است که به مقام نظر و اجرا توجه نمی کنند. در مقام اجرا و ناظر به عرصه و میدان، به اساتید روانشناسی گله می کنم که چرا به مسائل روز جامعه نمی پردازند و در پاسخ می گویند هر وقت درخواست شد پاسخ می دهند؛ یعنی سازمان و نهادی که نسبت به مسأله ای جهل مرکب دارد باید مسأله خود را طرح کند تا استاد برای آن چاره نظری کند. در رشته های دیگر نیز همین است. مظلومیت فرمایشات رهبری در اینجا است.

در موقعیت فعلی باید سبک زندگی اسلامی به یک مطالبه عمومی و ملی تبدیل بشود که چنین چیزی وجود ندارد؛ در حال حاضر زمان انتخابات مجلس شورای اسلامی است و ببینید کدام مبلغ می گوید که نامزد مذکور من دارای «سبک زندگی اسلامی» بوده و آن را می شناسد و اماده است برای اجرایی شدن این مهم از طریق مجلس اقدام کند؟ کدام نامزد اشکالات گذشته را مربوط به سبک زندگی می داند؟ تا زمانی که رویکردهای فلسفی و اعتقادات و مباحث عرفانی و اخلاقی که در کتاب های اخلاقی خود داریم به لبه اجرایی در میدان نرسیده باشد، فعالیت های پشت صحنه فایده بخش نیست.

همواره باید تلاش داشته باشیم در خصوص سبک زندگی تصویر جامع پازل محور داشته باشیم و حرفی را نزنیم که مثلا اقتصاددان یا استاد اخلاق آن را سریعا نفی کند و مدیر حاضر در میدان از اجرایی نبودن آن سخن بگوید.

یک جامعه شناس، با دغدغه ارزش های اجتماعی اسلامی باید بتواند این ارزش ها را از متون دینی استخراج کرده باشد و سپس بیان کند چگونه این ارزش ها به هنجار اجتماعی تبدیل می شود. سختی این کار در این چند تعبیر خود را نشان می دهد: سبک زندگی و تغییرات آن بین نسلی است؛ در هم تنیدگی علوم مختلف سبب بروز مسائل میان رشته ای شده است؛ نگاه توصیفی و تجویزی باید در کنار هم و متانظر با هم باشند و با تجویز جدید توصیف جدید باید حاصل شود. گاهی ثابت و متغیرهایی که در سبک زندگی داریم رهزن می شوند و بعضی ها را ناامید می کند که چگونه می توان از آیات برای سبک زندگی امروز استفاده کند؛ دستگاه ها و نهادهای مختلف حکومتی باید وارد میدان شوند.

سازمان تبلیغات و یا دیگر نهادها ما ناظر به سبک زندگی اسلامی، به صورت مستقیم مسأله گزینی ندارند؛ وزارت ارشاد یا دفتر تبلیغات همنیطور. نیاز است که سبک زندگی به عزم ملی تبدیل شود مجمعه های دولتی باید حضور در میدان داشته باشند تا عزم ملی شکل بگیرد. سبک زندگی همه ابعاد جامعه را شامل می شود و دایره‌های متحد المرکزی دارد که به ترتیب داخلی ترین آن 1- سبک زندگی فردی؛ 2- سبک زندگی خانوادگی؛ 3- سبک زندگی اجتماعی فارغ از حکومت؛ 4- سبک زندگی اجتماعی با فرض حکومت 5- سبک زندگی اجتماعی با فرض قوانین بین المللی.