حوزه و حضوری تاریخی در اندیشه رهبر معظم انقلاب (۵)

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، گذر زمان، تغییر آفرین است و نهادها و نظام های اجتماعی را دگرگون می‌سازد. حوزه نیز از این قاعده مستثنی نیست و در تاریخ خود مکرر طعم این تحولات را چشیده است. در متون درسی، نظام آموزشی، تشکیلات و سازماندهی شیوه ی تبلیغ و ده‌ها مقوله ی مرتبط دیگر، حوزه و روحانیت تحولات گوناگونی متناسب با شرائط زمانه داشته است.

رهبری معظم انقلاب به این نکته اشاره فرموده و از تحول حوزه خصوصا نهاد مرجعیت در روحانیت، یاد کرده اند: «حتی در دوران انزوا هم که شما نگاه کنید، وضع حوزه بر طبق  تحولات گوناگون و درخواستهای مختلف زمانه، تغییر پیدا می‌کرده است. یک روز بود که چون ارتباطات ارتباطات ضعیفی بود، رفت و آمدها کم بود و در هر شهری یک مرجع تقلید وجود داشت. شما به کاشان میرفتید یک مرجع تقلید بود؛ به قم میرفتید یک مرجع تقلید داشت؛ به تبریز میرفتند یک مرجع داشت؛ به اصفهان می رفتید یک مرجع تقلید داشت؛ بلکه به بعضی از دهات میرفتید یک مرجع تقلید نشسته بود.

شاگردان مرحوم آقای بهبهانی (رضوان الله تعالى عليه) – مرحوم بحر العلوم و شیخ جعفر و صاحب ریاض - در نجف نشسته بودند. در کرمانشاه آن روز مرحوم آقا محمد علی - مرجع تقلید - با آن دستگاه عظیمش نشسته بود در قم آن روز مرحوم میرزای قمی با آن دستگاه با عظمت نشسته بود در کاشان آن روز، مرحوم ملامهدی نراقی و بعد پسرش - ملا احمد نراقی - با آن عظمت نشسته بودند. به مشهد که می رفتید میرزا مهدی شهید، با آن عظمت نشسته بود. به اصفهان که می رفتید مرحوم حجة الاسلام نشسته بود. شاگردان ایشان هر کدام مرجع تقليدي بودند که میتوانستند دنیایی را سیراب کنند. نمی شود گفت که در آن زمان نمیشد یک نفر باشد. این طور هم نبود که نشود یک نفر مرجع تقلید باشد؛ اما اقتضای زمانه آن طور بود و چون ارتباطات آسان نبود، هر جایی یک نفر مرجع داشت میخواهیم بگوییم که ضرورت نیست؛ بلکه اقتضای زمانه است.

زمان شیخ مفید را نگاه کنید از «صاغان» که نمی دانیم در کجای خراسان است - به شیخ مفید نامه می‌نوشتند و او جواب سؤال  آنها را در «اجوبة المسائل الصاغانية» می‌داد. این در زمان شیخ مفید است. در زمان سیدمهدی بحرالعلوم که بیشتر ممکن است از نجف پرسند، اما چنین کاری نشده بود. علما در هر جا و در هر شهری، مرجع تقلید بودند یک روز هم نوبت به شیخ انصاری و میرزای شیرازی رسید که همه در خانه هایشان نشستند و گفتند: مرجع یکی است. آن وقت هم اقتضای زمانه این طوری بود. بنابراین، اقتضائات زمانه در حوزه ها تأثیر داشته است و این طور نبوده که حوزه ها از اول تا آخر، بر یک قرار بماند.» (1)

بدین صورت رخدادها و تحولات زمانه، بر حوزه و نهادهای مرتبط با آن اثر گذاشت؛ اما این تأثیرگذاری دو ویژگی کلی داشت؛ اولاً کُند بود و همپای با تحولات زمان پیش نرفت. به ویژه در سده اخیر که تغییرات زمانه سریع بیشتری به خود گرفت و نظام جهانی با تغییرات گوناگونی روبرو شد، این کُندی ظهور بیشتری داشت و آفات آن بیش از پیش نمایان گشت که در آخر منجر به شسکت مشروطه و روی کار آمدن سلسه دیکتاتوری پهلوی شد که بر جامعه ایران آثاری بسیار دردناک بر جای گذاشت.

ثانیاً، تحولاتی که که در حوزه رخ داد، عمدتاً انفعالی بود؛ نه فعالانه و برنامه ریزی شده. این برخورد، عکس العملی در مقابله با تحولات زمان و فاقد نقشی فعالانه بود و همین موجب شد تا ابتکار عمل از دست حوزه خارج شود و حوزه در برنامه ریزی و اقدام مطابق با نیازها و تحولات گوناگون زمان، ناکام باشد. این واقعیت موجب شد که در موارد بسیاری تحولات نهاد روحانیت، همه جانبه نببوده و با نگاهی ناقص و حاشیه ایی صورت یابد.

حال حوزه در شرایط نو و در عصر انقلاب اسلامی که محصول بصیرت، زمان شناسی و اقدام به موقع امام خمینی رحمه الله علیه که موقعیت را از دست استکبار جهانی ربوده و به جامعه اسلام باز گرداند، قرار دارد، بایستی در برخورد با تحولات، با توجه هر دو آفت مذکور آن را از اقدامات خود و از یک سو به تحولات منطبق با زمان، سرعت و شتاب داده و قدر قرصت را بداند و از دیگر سوی، برخوردی فعال و برنامه ریزی شده و کنشگرانه با آن داشته باشد.

مساله ای که رهبری معظم انقلاب بارها بر آن تاکید فرموده و راه حیات سیاسی معنوی جامعه را محصول این امر دانسته اند: «آیا مناسب است که بزرگان و علما و مدرسان و محققان و عناصر اصلی حوزه های علمیه بگویند حالا می نشینیم، بالاخره هر تغییری که زمانه لازم دانست خودش ایجاد خواهد کرد؟ این درست است؟ انفعال بهتر است یا فعل؟ مثبت بودن و ایجاد کردن و آفریدن بهتر است، یا تسلیم قضا و قدر شدن - نه آن قضا و قدر الهی، بلکه قضا و قدر انسانی و شیطانی و بشری که هر طور دست‌های گوناگون می‌خواهند خودشان بیایند درست کنند، یا بر طبق سهل انگاری‌های ما، هر چه می خواهد پیش بیاید؟ کدام بهتر است؟» (2)

امروز انقلاب اسلامی بیش از هر مساله ای، محتاج زمان شناسی، دشمن شناسی و اقدام به موقع و خلاقانه نهاد روحانیت در جامعه است که نقشی بس عمیق در سوگیری تحولات سیاسی اجتماعی ایران و جهان اسلام دارد. اگر چنین دغدغه ای به طلاب و روحانیون از بدو ورود به حوزه منتقل شود، دیگر احتیاجی به انگیزه سازی و جهت دهی اقدامات به سوی آرمان های انقلاب اسلامی و وظایف اساسی روحانیت نخواهد بود و حوزه در تحولات زمانه نقشی محوری خواهد داشت.

(1) بیانات در آغاز درس خارج (1372/6/21)
(2) بیانات در آغاز درس خارج (1372/6/21)