هوش مصنوعی مورد تاکید جامعه نخبگانی حوزوی است

اشاره: هوش مصنوعی (AI) به عنوان یکی از برجسته‌ترین پیشرفت‌های علمی و تکنولوژیکی قرن بیست و یکم تأثیرات عمیقی بر جنبه‌های مختلف زندگی انسان‌ها داشته و با توانایی‌های خود در تحلیل داده‌ها و یادگیری ماشین و تصمیم‌گیری‌های خودکار به سرعت در حال تغییر و تحول در صنایع مختلف از جمله پزشکی، حمل و نقل، امور مالی و حتی هنر است؛ این پیشرفت‌ها چالش‌های جدی فقهی و اخلاقی نیز به همراه خود داشته که نیازمند بررسی و تحلیل دقیق است.

یکی از مهم‌ترین چالش‌های فقهی هوش مصنوعی مسئله مسئولیت‌پذیری و پاسخگویی است و در صورتی که تصمیم نادرستی بگیرد یا خطایی مرتکب شود سوال این است که چه کسی باید پاسخگو باشد؟ آیا مسئولیت بر عهده طراحان و توسعه‌دهندگان سیستم است؟ یا کاربرانی که از آن استفاده می‌کنند؟ یا خود سیستم هوش مصنوعی است؟ و با توجه به اینکه هوش مصنوعی نیازمند دسترسی به حجم زیادی از داده‌های شخصی است مسئله حفظ حریم خصوصی و امنیت داده‌ها یکی دیگر از چالش‌های فقهی مهمی است که چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد داده‌های شخصی افراد به درستی محافظت می‌شود و مورد سوء استفاده قرار نمی‌گیرد؟

هوش مصنوعی به طور فزاینده‌ای در تصمیم‌گیری‌های پیچیده و حساس انسانی مورد استفاده قرار می‌گیرد و چگونه می‌توان اطمینان حاصل کرد که تصمیمات گرفته شده توسط سیستم‌های هوش مصنوعی از نظر اخلاقی صحیح هستند؟ آیا می‌توان به هوش مصنوعی آموزش داد که اصول اخلاقی را در تصمیم‌گیری‌های خود رعایت کند؟ یکی دیگر از چالش‌های فقهی هوش مصنوعی مسئله تبعیض و بی‌عدالتی است که الگوریتم‌های هوش مصنوعی ممکن است به طور ناخودآگاه تبعیض‌هایی را بر اساس جنسیت، نژاد، مذهب و سایر ویژگی‌های فردی ایجاد کنند؛ از این رو هوش مصنوعی با تمام مزایا و ظرفیت های خود چالش‌های فقهی و اخلاقی جدی را به همراه دارد و برای مقابله با این چالش‌ها، نیازمند توسعه چارچوب‌های قانونی و اخلاقی مناسب هستیم که بتوانند به طور جامع و دقیق به مسائل مطرح شده پاسخ دهند و همچنین همکاری بین‌رشته‌ای متخصصان فقه، اخلاق، حقوق و تکنولوژی نیز برای بدست آوردن راه‌حل‌های جامع و کارآمد ضروری است.

در این راستا حجت الاسلام امیرحسین ایمانی مقدم مسئول میز پژوهش هوش مصنوعی موسسه عالی فقه و علوم اسلامی در گفت‌وگویی با خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، به تبیین اهداف و برنامه های دوره آموزشی "موضوع شناسی و چالش‌های فقه هوش مصنوعی" پرداخته است که در ادامه خواهد آمد:

رسا ـ در رابطه با ضرورت، برنامه و اهداف دوره آموزشی "موضوع شناسی و چالش‌های فقه هوش مصنوعی" توضیح دهید؟

امروز یکی از مهمترین دغدغه های بشر و شاید مهمترین دغدغه بشر و پدیده‌ای که ایجاد شده، مسئله هوش مصنوعی است که شبیه سازی تفکر و رفتار انسانی است البته باید بدانیم که تمام قدرت‌های حاکم بر جهان امروز در مسئله هوش مصنوعی سرمایه گذاری عظیمی انجام داده اند؛ یک روز مسئله نفت، برق، هسته‌ای و انرژی هسته‌ای ملاک قدرت و برتری بود؛ اما امروز تمام مرزهای دانش، قدرت و ملاک‌های برتری به مسئله هوش مصنوعی مربوط می شود؛ لذا رهبر معظم انقلاب در فرمایشات متعدد و در دیدار با نخبگان، مسئولین و دولتمردان در مورد مسئله هوش مصنوعی و پیشرفت همه جانبه در این زمینه تاکید و سفارش فراوان داشتند.

اینکه ارتباط هوش مصنوعی با فقه چطور قابل تبیین است؛ هدف هوش مصنوعی شبیه سازی تفکر و رفتار انسانی است و به‌ویژه کارکردش در رفتار انسانی موضوع علم فقه است که فعل و افعال مکلف است و فقیه در مورد افعال مکلف اجتهاد می‌کند و تمام افعال مکلف موضوعی برای یکی از احکام خمسه است؛ پس در واقع هوش مصنوعی با همه ابعادش می‌تواند موضوعی برای فقه و فقیه باشد و تمام  ۵۲ باب فقهی از عبادات تا عقود و احکام شرعی به نحوی می‌تواند در هوش مصنوعی ورود پیدا کند و طبیعتاً فقیه باید پاسخ قوی برای مسائل هوش مصنوعی داشته باشد.

امروز شاهد معاملات و قضاوت هوش مصنوعی هستیم و مسئله حکمرانی هوش مصنوعی همه ابعاد زندگی بشر را در بر می گیرد، در آینده نه چندان دور شاهد سیل عظیمی از این پرسش‌ها و مسائلی هستیم که فقیه باید با یک نگاه جامع، کامل و مبتنی بر آشنایی بر این موضوع یعنی موضوع شناسی دقیق، به این مسائل توجه کند؛ لذا باید فقهاء و نیروی انسانی ماهر در زمینه موضوع شناسی و در زمینه مباحث فقهی هوش مصنوعی تربیت شوند.

در راستای سند ملی هوش مصنوعی که اخیرا در سال جاری تصویب شد بعد از بحث‌های متعدد اولین هدف کلان این سند تربیت نیروی انسانی ماهر در زمین هوش مصنوعی شناخته شد؛ بخشی از مباحث هوش مصنوعی مباحث اجرایی، تکنیکال و مباحث عملیاتی است؛ اما پیش از این مباحث، مباحث مبنایی هوش مصنوعی مانند مباحث اعتقادی، اخلاقی و فقهی هوش مصنوعی وجود دارد که در سبک زندگی و در جهت دهی حرکت انسان بسیار موثر است.

مدرسه تابستانه موضوع شناسی و چالش‌های فقه هوش مصنوعی که به همت میز پژوهشی فقه هوش مصنوعی در موسسه عالی فقه و علوم اسلامی برگزار شده در راستای تحقق گفتمان سازی هوش مصنوعی و فقه هوش مصنوعی در بین نخبگان، طلاب، اساتید و دانشجویان است و هدف اساسی این است که ما بتوانیم نیروی انسانی قوی در این زمینه تربیت کنیم.

نکته مهم در این دوره تعامل بین حوزه و دانشگاه است در این دوره هم اساتید و متخصصین دانشگاهی و اساتید و متخصصین فقهی و اجتهادی حضور دارند و شاهد تحقق پیوند بین حوزه و دانشگاه به معنای واقعی کلمه هستیم.

درس‌های خارجی را با موضوع فقه هوش مصنوعی در آینده نه چندان دور خواهیم داشت و اساتید این دوره نیز از متخصصین و متبحرین در این زمینه هستند؛ ده محور در حوزه چالش‌های فقه هوش مصنوعی را بنده ارائه داده ام و چالش‌های سیاسی و حکمرانی هوش مصنوعی توسط حضرت حجت الاسلام والمسلمین خسرو پناه دبیر شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه شده است.

رسا ـ آیا تاکنون اقدامات موثری از سوی حوزه علمیه در رابطه با هوش مصنوعی صورت گرفته است؟

هوش مصنوعی بسیار مورد تاکید علما، اساتید و جامعه نخبگانی حوزوی بوده است و حضرت آیت الله اعرافی اقدامات موثری داشته اند اما احساس می شد که در رابطه با مباحث علمی و مباحث عمیق علمی و فقهی کاری انجام نشده است البته بعضاً درس‌های در این زمینه در حوزه علمیه وجود دارد اما نیاز است که این بحث ها، پرورش پیدا کند و در یک سازمانی سازماندهی شود.

رویکرد موسسه عالی فقه و علوم اسلامی تمرکز و توجه ویژه به مباحث و مسائل روز دنیا است؛ یعنی فقهی که مبتنی بر فقه جواهری اما پویا و ناظر به مباحث روز است؛ لذا در این مجموعه میزهای پژوهشی مختلفی در مورد مباحث روز در حوزه اقتصاد، محیط زیست و مباحث این چنینی از جمله هوش مصنوعی ایجاد شده و تا کنون چندین نشست و برنامه برگزار شده است و نشست‌هایی نیز خدمت حضرت آیت الله اراکی تشکیل شده است.

یک دوره در مورد سواد هوش مصنوعی به صورت مختصر و فشرده برای پژوهشگرهای موسسه برگزار شده و این دوره تابستان برای عموم طلاب و دانشجوهایان آقا و خانم برگزار شد و نه فقط برای طلاب مشغول در این مجموعه بلکه برای عموم حوزه و دانشگاه این دوره برگزار شده است همچنین بیش از ۱۵۰ نفر ثبت نام به صورت حضوری و مجازی در این دوره داشته ایم و گواهی حضور در دوره با مشارکت موسسه عالی فقه و علوم اسلامی و شورای عالی انقلاب فرهنگی به کسانی که شرکت ‌کنند اعطا خواهد شد.