حجت‌الاسلام گرجی مطرح کرد؛
زیارت، پُلی به سوی تمدن نوین اسلامی
استاد حوزه علمیه قم با استناد به اندیشه، بیانات و سیره عملی رهبر معظم انقلاب، مؤلفه‌های کلیدی این زیارت را درک حضور و عظمت امام (عارِفاً بِحَقِّه) و ادب گفتگو با او از طریق سلام و «زیارت‌نامه»، تا «نجوای قلبی» بر شمرد.
اشاره: زیارت، این سنت نورانی و سیره دیرینه اهل ایمان، فرصتی استثنایی برای ارتباط با اولیای الهی و بهره‌گیری از چشمه‌های جوشان معنویت است. اما زیارت واقعی چیست؟ چگونه می‌توان از سطح ظاهری و عادات معمول فراتر رفت و به عمق این سفر معنوی دست یافت؟
رهبر معظم انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، با تبیین ابعاد ناب زیارت، الگویی جامع از «زیارت اصیل» را ترسیم کرده‌اند؛ زیارتی که ترکیبی است از معرفت، ادب، عشق و عمل که می‌تواند زائر را از مرز‌های فردی عبور داده و به حرکت جمعی و تمدن‌سازی متصل کند.
در این راستا خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، گفت‌وگویی با حجت الاسلام علی اصغر گرجی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، انجام داده است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.
رسا: از نگاه رهبر انقلاب زیارت اصیل و کامل دارای چه ویزگی هایی است؟
برای اینکه به عمق نگاه حضرت آقا (مدظله العالی) در مقوله زیارت پی ببریم، باید سه ضلع رو در نظر بگیریم: اول، آشنایی با منظومه فکری و چارچوب اندیشه‌ای ایشان. دوم، بررسی دقیق بیانات ایشان که مشخصاً به زیارت پرداخته‌اند؛ و سوم، توجه به سیره عملی و کیفیت تشرف معظم له به اماکن مقدسه در طول سالیان.
آنچه با مراجعه به بیانات و رهنمود‌های امام خامنه‌ای مد ظله العالی برای ما روشن می‌شود این است که زیارت اصیل و کامل یک مقدمه‌ای لازم دارد که این مقدمه مهم شوق برای زیارت است که قبل از تشرف به زیارت باید در وجود انسان باشد.
"این کتاب مرا باز در شور و حال حسرت‌آلود زیارت خانه خدا و حرم رسول‌الله (ص) فرو برد. شور و حال و اشتیاقی که ... تا به یاد دارم -از سال‌های دور جوانی- هرگز دل خود را از آتش این اشتیاق، رها نیافته‌ام.؛ و این امید، اگرچه با حج ده روزه‌ی سال ۵۸ ... برآورده گشت، اما آتش آن شوق سوزنده‌تر و مشتعل‌تر شد ... " ( تقریظ معظم له بر کتاب سفر به قبله 1370/12/10)
"این کتاب مرا باز در شور و حال حسرت‌آلود زیارت خانه خدا و حرم رسول‌الله (ص) فرو برد. شور و حال و اشتیاقی که ... تا به یاد دارم -از سال‌های دور جوانی- هرگز دل خود را از آتش این اشتیاق، رها نیافته‌ام.؛ و این امید، اگرچه با حج ده روزه‌ی سال ۵۸ ... برآورده گشت، اما آتش آن شوق سوزنده‌تر و مشتعل‌تر شد ... " ( تقریظ معظم له بر کتاب سفر به قبله 1370/12/10)
اولین و شاید مهمترین ویژگی برای توفیق یک زیارت اصیل و کامل توجه به حضور امام است. حضرت آقا تاکید دارند: " شرط اوّل این است که با حضرت «ملاقات» کنید؛ یعنی رفتنِ حرم و آمدن، صِرف رفتن به یک مکان و بیرون آمدن نباشد؛ آنجا یک موجودی و یک روح والایی حضور دارد؛ به این حضور توجّه بکنید. " (بیانات دردیدار جمعی از پاسداران سپاه حفاظت ولی امر در تاریخ 1382/6/1)
ما باید توجه کنیم که در محضر چه کسی هستیم؟ در محضر روح بلند و ملکوتی امام. این توجه به عظمت امام، همون چیزیه که در روایات باب زیارت با تعبیر"عارِفاً بِحَقِّه" آمده است. یعنی بدونیم چه کسی رو داریم زیارت می‌کنیم؛ عظمت علمی‌اش، جایگاه معنوی‌اش نزد خداوند چقدره. ما در ادعیه و زیارت حضرات معصومین را "وَجیهاً عِندَالله" خطاب می‌کنیم، این یعنی من آگاهم به جایگاه رفیع شما در نزد خداوند متعال.
رسا: پس قدم اول، معرفت و توجه به مقام و منزلت امامان معصوم و اولیا الله است.
وقتی این عظمت رو درک کردیم، ویژگی دوم معنا پیدا می‌کنه؛ سخن گفتن با امام. حضرت آقا می‌فرمایند: " به چشم دیدن» لازمه‌ی ملاقات نیست؛ او هست و سخن شما را می‌شنود، حضور شما را میبیند، شخص شما را میبیند، با او حرف بزنید؛ این شد زیارت. زیارت یعنی همین ملاقات. " (همان)
این همان تعبیرزیبای اذن دخول حرم امام رضا (ع) است که: "یَرَوْنَ مَقَامِی وَ یَسْمَعُونَ کَلامِی. "
امام خامنه‌ای مد ظله در این خصوص می‌فرمایند: " انسان وقتی به ملاقات کسی میرود، با او احوالپرسی میکند، به او سلام میکند؛ همین، در ملاقات روح مطهّر ائمّه (علیهم‌السّلام) و اولیاء الهی [هم]لازم است؛ باید رفت، سلام کرد، عرض ادب کرد. " (همان)
بعد از سلام، نکته بسیار کلیدی که حضرت آقا روی آن تاکید دارند، خواندن زیارت‌نامه است: " اگر بخواهیم با یک بیان شیوا و با مضامین خوبی حرف بزنیم، آن همین زیارت‌هایی است مثل زیارت مخصوصه‌ی امام رضا، زیارت امین‌الله یا زیارت جامعه. " (همان)
چرا که بهترین کلمات و عبارات برای سخن گفتن با امام معصوم، همان کلمات نورانی است که از زبان معصوم دیگری صادر شده چرا که آنها بهتر می‌دانند که چطور باید با امام حرف زد؛ لذا ایشان حتی در مورد زیارت جامعه کبیره می‌فرمایند اگر حال خواندن کاملش رو هم ندارید، یک صفحه، دو صفحه‌اش رو بخوانید، اما با این کلام نورانی ارتباط بگیرید. اینطوری مطمئن هستید که هم حق مطلب ادا شده و هم کلامی خارج از شأن امام به زبان نیاوردید.
رسا: پس بنابراین طبق تحلیل شما، باید اینگونه گوییم که زیارت‌نامه، ادب سخن گفتن با معصوم را به ما یاد می‌دهد.
بله، درست است، اما نباید به همین اکتفا کرد. شرط دیگر این است که دل ما متوجه باشد و با زبان «دل» هم حرف بزنیم. یک درد دل، یک نجوا، یک صحبت خودمانی. ممکن است وقتی زیارت‌نامه می‌خوانیم، دلمان جای دیگری باشد، "من در میان جمع و دلم جای دیگر است". اما وقتی با زبان دل حرف می‌زنیم، تمرکز آنجا است و به قول معروف، "هر سخن کز دل برآید، لاجرم بر دل نشیند". اینجا است که اتصال قلبی واقعی شکل می‌گیرد.
"سعی کنید ولو دو دقیقه، ولو پنج دقیقه، دل را فارغ کنید از بقیّه‌ی شاغل‌ها و متّصل کنید به معنویّتی که در آنجا حضور دارد و حرفتان را بزنید"(همان)
اگر این اتصال به درستی برقرار شد، مثل یک جریان آبی که به سرچشمه زلال وصل می‌شود، نورانیت، عصمت و عظمت امام نیز از طریق این اتصال، در وجود زائر، سرازیر می‌شود.
نکته مهم بعدی که در بیانات و سیره مقام معظم رهبری، مشهود است، این است که در محل زیارت، یعنی داخل حرم، کاری انجام دهیم که نزد امام «عزیز» شویم به این شکل که کار‌هایی رو انجام دهیم که آن کار‌ها محبوب امام هستند؛ " در داخل حرم نماز بخوانید، نماز قضا بخوانید، نماز واجب بخوانید، نماز مستحبّی بخوانید، نماز برای پدر و مادر بخوانید، ذکر بگویید -لااله‌الّاالله بگویید، تسبیحات اربعه بگویید- به شرطی که دل وصل باشد. " (همان)
شاید فلسفه این عمل این باشد که قطعاً مشاهده فرزند در حال عبادت یا انجام کار نیک، مایه خوشحالی و آرامش قلبی والدین است شاید به همین تشبیه، امام نیز وقتی میبیند شما در حرم مطهرشان نشسته‌اید و با خدای متعال راز و نیاز می‌کنید، دلشان شاد و مسرور می‌گردد.
وقتی به سیره عملی مقام معظم رهبری هم مراجعه می‌کنیم، دقیقاً همین‌ها رو می‌بینیم. در تشرفات مرتب ایشون به حرم مطهر امام رضا (ع)، حرم حضرت معصومه (س) در قم، مسجد مقدس جمکران، و حتی امامزادگان واجب‌التعظیم، این آداب رو با دقت رعایت می‌کنند.
خاطره‌ای که یکی از بزرگان از زیارت ایشون در دفتر مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی (ره) نقل می‌کردند گویای همین مطلب است؛ ایشان از پنجره‌ای که به سمت ضریح باز می‌شد، با چنان حال و توجهی زیارت‌نامه می‌خواندند که انگار دقیقاً روبروی حضرت ایستاده و دارند با حضرت، گفتگو می‌کنند.
خاطره‌ای که یکی از بزرگان از زیارت ایشون در دفتر مرحوم آیت‌الله واعظ طبسی (ره) نقل می‌کردند گویای همین مطلب است؛ ایشان از پنجره‌ای که به سمت ضریح باز می‌شد، با چنان حال و توجهی زیارت‌نامه می‌خواندند که انگار دقیقاً روبروی حضرت ایستاده و دارند با حضرت، گفتگو می‌کنند.
اینها اجمالاً رئوس مطالبی بود که می‌شد به عنوان ویژگی‌های زیارت کامل از منظر رهبر انقلاب برشمرد.
رسا: چگونه می‌توان زیارت را به نسل جوان به درستی معرفی کرد تا از سطحی‌نگری به سمت معرفت عمیق حرکت کند؟
در مورد نسل جوان، به نظر می‌رسد ما باید چند کار رو همزمان انجام دهیم.
اول؛ تبیین مفهوم و آثار زیارت با تولید و ارائه محتوای جذاب، صحیح و فاخر.
باید نگاه بزرگان، سیره آنها، فلسفه زیارت، آثار و برکاتش را در قالب‌های امروزی و قابل فهم مثل مستند‌های خوش‌ساخت، فیلم‌های کوتاه، پادکست‌ها، کلیپ‌های اثرگذار، یا نوشتار‌های زیبا و عمیق، به جوانان منتقل کنیم.
دوم، که به نظر من خیلی اثرگذاره و خودم تجربه‌های شیرینی از آن دارم، ایجاد فرصت همراهی و الگوی عملی است.
یعنی جوان‌ها بیایند و همراه با بزرگترها، مخصوصاً افراد صاحب نفس، اهل معنا و معنویت، به زیارت بروند. در معیت آنها، در کنار آنها، عملاً زیبایی‌های زیارت رو ببینند و مهمتر از دیدن بچشند.
سوم، تشویق جوانان به «تجربه کردن» زیارت که ما باید زمینه رو فراهم کنیم که خودشان بروند و این فضا معنوی را حس کنند.
حضرات معصومین (ع) یک جاذبه و نورانیت خاصی در حرم مبارکشان دارند که تا کسی نرود، نمی‌تواند درک کند. این سنت زیارت، خوب است که از کودکی و نوجوانی در خانواده‌ها در جریان باشد؛ چه زیارت اربعین، چه مشهد، چه قم، حتی حج و عمره برای کسانی که استطاعت دارند. جوان باید در معرض این تابش معنوی قرار بگیرد.
اگر ما بتونیم این سه مرحله را فراهم کنیم: ۱- جوان بداند (از طریق محتوا) که زیارت چی است و چه اثری دارد. ۲- ببیند که بزرگان و اهل معنا چطور زیارت می‌کنند. ۳- بچشد شیرینی و لذت این ارتباط را در کنار یک الگوی خوب. آن وقت است که زیارت در وجودش نهادینه می‌شود.
من یکی از زیباترین خاطرات زیارتم مربوط به دوران جوانی در مشهد است. در یکی از سفر‌هایی که مشرف شده بودیم، دیدیم مرحوم آیت‌الله العظمی بهجت (رضوان الله علیه) هم مشرف هستند. خدا توفیق داد، یک بار نشستیم و فقط کیفیت زیارت (ادب کردن ایشان نزد حضرت، نحوه زیارت خواندن و زیارت کردن) ایشان را تماشا کردیم.
آن حال و هوا و آن صحنه هیچوقت از ذهن من پاک نمی‌شود و هر بار که به زیارت امام رضا (ع) می‌روم، یاد آن زیارت خاص می‌افتم؛ پس این «چشیدن» در کنار اهلش خیلی مهمه.
رسا: آیا می‌توان گفت زیارت در اندیشه امام خامنه‌ای، یک «گفتمان مقاومت» یا «تمدنی» است؟
حتماً می‌شود این نگاه را داشت. شاید تعبیر «گفتمان تمدنی» جامع‌تر هم باشد که مقاومت را هم در دل خودش دارد. جالب است که این نگاه تمدنی به زیارت، در اندیشه حضرت آقا ریشه دارد و مربوط به امروز و دیروز نیست. من شما رو ارجاع می‌دهم به سخنرانی بسیار مهم ایشون قبل از انقلاب، در مسجد امام حسن مجتبی (ع) مشهد. (1)
در آن سخنرانی، ایشان تحلیل می‌کنند(2) که اصلاً یکی از فلسفه‌های اصلی تشریع زیارت، خصوصاً زیارت اربعین سیدالشهدا (ع)، در صدر اسلام و در شرایطی که شیعیان پراکنده بودند و امکان تجمع و ارتباط و هم‌افزایی نداشتند، آن بوده که ائمه هدی (ع) با تعیین یک زمان خاص (اربعین)، یک مکان خاص (کربلا)، و یک فعل واحد (زیارت)، زمینه‌ای را فراهم کنند که دل‌ها، جانها و حتی بدن‌های شیعیان در یک نقطه جمع شود.
این نگاه عمیق و تمدنی، سال‌ها قبل از اینکه پیاده‌روی اربعین به این شکل امروزی رایج شود، در کلام ایشون وجود داشته و در سال‌های اخیر هم مکرر به این نکته اشاره فرمودند (3) که این اجتماع عظیم اربعین، می‌تواند مقدمه‌ساز ظهور و زمینه‌ساز تمدن نوین اسلامی باشد.
با این مقدمه این نکته را عرض کنم که مقاومت، یک راهبرد یا یک پل هست برای رسیدن به تمدن نوین اسلامی و باید این نکته را به یاد داشته باشیم که مقاومت هدف نهایی نیست بلکه وسیله است.
پس اگر زیارت، به خصوص زیارت‌های جمعی مثل اربعین، که ظرفیت ایجاد همبستگی و حرکت به سمت تمدن‌سازی را دارد، قطعاً در تقویت روحیه مقاومت و جبهه مقاومت در برابر استکبار و کفر نیز نقشی محوری و اساسی ایفا خواهد کرد.
پس اگر زیارت، به خصوص زیارت‌های جمعی مثل اربعین، که ظرفیت ایجاد همبستگی و حرکت به سمت تمدن‌سازی را دارد، قطعاً در تقویت روحیه مقاومت و جبهه مقاومت در برابر استکبار و کفر نیز نقشی محوری و اساسی ایفا خواهد کرد.
(1) چهل و پنج سال پیش، یعنی زمانی که هنوز مراسم اربعین، به شکوه امروز شکل نگرفته بود، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در تاریخ ۵۲/۱۲/۲۴ (روز جمعه ۲۰صفر سال ۱۳۹۴ هجری قمری) در جریان سلسله جلساتی در مسجد امام حسن علیه‌السلام در مشهد مقدس که به شرح و تفسیر خطبه‌های نهج‌البلاغه اختصاص داشت، به‌مناسبت تقارن با شب اربعین حسینی، تحلیلی تاریخی و جامع از چرایی اهمیت زیارت اربعین ارائه دادند.
(2) یک کنگره‌ى جهانى لازم بود براى شیعیانِ روزگار ائمّه (علیهم‌السّلام). این کنگره‌ى جهانى را معیّن کردند، وقتش را هم معیّن کردند؛ گفتند در این موعدِ معیّن، در آن کنگره هرکس بتواند شرکت کند. آن موعد، روز اربعین است؛ و جاى شرکت، سرزمین کربلا است؛ چون روح شیعه روح کربلائى است، روح عاشورائى است؛ در کالبد شیعه تپش روز عاشورا مشهود است؛ شیعه هرجا که هست دنباله‌روِ عاشوراى حسین است. این است که مى‌بینیم همه جا این تپش‌هایى که در شیعه مکشوف شده، از آن مرقد پاک ناشى است؛ اینها شعله‌هایى بوده که از آن روح مقدّس و پاک و از آن تربت عالى‌مقدار سرکشیده؛ به جانها و روحها زده؛ انسانها را به گلوله‌هاى داغى تبدیل کرده و آنها را به قلب دشمن فرو برده.
(3) اگر امروز هم بتوانند شیعیان آن سرزمین پاک و مقدّس را یک چنین میعادى قرار بدهند، البتّه بسیار کار بجا و جالبى خواهد بود و هم دنباله‌گیرى از راهى است که ائمّه‌ى هدیٰ (علیهم‌السّلام) به ما ارائه دادند. ...
ارسال نظرات