«ظرفیت داستانی سیره نبوی و جشنواره ادبی خاتم»
سیره نبوی سرمایه انسانی برای همه نسل‌هاست
استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر گفت: منابع شیعه، به‌ویژه در حوزه اخلاق و سیره، ظرفیت‌های بسیار خوبی دارند که هنوز کمتر موردتوجه نویسندگان قرار گرفته‌اند، از نهج‌البلاغه تا ادعیه امامان، می‌توان خطوط سیره نبوی را بازخوانی کرد؛ اما اینها باید در قالبی هنری و امروزی بازآفرینی شوند.
به گزارش سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا،در نشست خبری که با حضور امین فروغی ادیب، علی‌اکبر اشعری رئیس جشنواره خاتم، دبیر جشنواره ادبی خاتم پژوهشگر و فعال حوزه ادبیات دینی، دکتر علی ارسنجانی نویسنده و استاد دانشگاه، دکتر سعید طاووسی مسرور استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر برگزار شد، موضوع «ظرفیت داستانی سیره نبوی و جشنواره ادبی خاتم» بررسی شد.
امین فروغی در ابتدای این نشست از نقش زیبایی‌شناسی و اخلاق به‌عنوان کلیدی‌ترین راه‌های ورود به معارف اسلامی یاد کرد و گفت: برای درک دقیق‌تر تأثیرگذاری سیره نبوی، باید ابتدا به تاریخ گسترش اسلام و شیعه توجه کنیم. با مرور آثار تاریخی و تحلیلی، درمی‌یابیم که دعوت به اسلام از شش مسیر عمده صورت گرفته است: آیات قرآنی، احادیث نبوی، شواهد تاریخی، براهین عقلی، معجزات و در نهایت، استدلال اخلاقی.
وی افزود: استدلال قرآنی زمانی کارآمد است که مخاطب باور به قرآن داشته باشد. اما کسی که به اسلام یا حتی وحی باور ندارد، از این راه اقناع نمی‌شود. بسیاری از اندیشمندان غیرمسلمان، در آثارشان به ستایش پیامبر و امام علی (ع) پرداخته‌اند، اما مسلمان نشده‌اند. این نشان می‌دهد حقیقتی فراتر از دین رسمی در سیره نبوی نهفته است؛ حقیقتی اخلاقی، انسانی و فطری.
فروغی با اشاره به داستان‌هایی از زندگی پیامبر اسلام و امام علی (ع)، مانند داستان معروف پرندگان در نیزار یا احترام به همسایه‌ای که زباله می‌ریخت، گفت: این نمونه‌ها از کرامت اخلاقی، وقتی در قالب داستان، شعر یا روایت هنری ارائه شوند، جاذبه‌ای بی‌نظیر دارند. این همان نقطه‌ای است که ادبیات می‌تواند به‌عنوان رسانه‌ای مؤثر در انتقال مفاهیم دینی عمل کند.
وی اضافه کرد: ما نباید اسلام و تشیع را فقط ساختاری مذهبی ببینیم. اسلام و علی (ع) یک حالت هستند، نه صرفاً یک نهاد. انسانی که به انصاف، محبت و کرامت پایبند است، در حقیقت شیعه علی (ع) است، حتی اگر ظاهراً از دایره دین رسمی بیرون باشد.
به گفته این پژوهشگر، ورود به معارف اسلامی باید از دروازه اخلاق، فطرت و زیبایی‌شناسی آغاز شود. او تأکید کرد: ادبیات، به‌ویژه داستان و شعر، قدرتی دارد که می‌تواند اخلاق نبوی را به زبان دل‌ها ترجمه کند. سیره را نباید فقط به مستندات تاریخی محدود کرد. آنچه در جذب انسان امروز مؤثر است، تجربه زیسته زیبایی و انسانیت در زندگی پیامبر است.
وی جشنواره ادبی خاتم را بستری برای احیای همین روایت دانست و گفت: جشنواره خاتم می‌تواند با بهره‌گیری از ظرفیت‌های داستانی، مخاطب امروز را با پیامبر دیروز آشنا کند؛ پیامی که امروز از همیشه زنده‌تر است.
امین فروغی در پایان گفت: اسلام، دینی مبتنی بر فطرت و اخلاق است، نه صرفاً مجموعه‌ای از احکام. این دین وقتی از دل هنر و ادبیات عبور کند، جان‌ها را لمس می‌کند. برای ترویج سیره نبوی باید به این زیبایی‌ها تکیه کرد.
در ادامه این نشست، علی‌اکبر اشعری، با مرور ۱۰ سال فعالیت این رویداد، از گسترش افق‌های جشنواره برای ترویج سیره نبوی خبر داد و بر لزوم شکل‌گیری فضای ادبی فعال در برابر تخریب‌ها و انکارهای تاریخی تأکید کرد.
اشعری گفت: ۱۰ سال پیش با دغدغه ترویج سیره پیامبر اسلام (ص)، به فکر راه‌اندازی جشنواره‌ای افتادیم که از ظرفیت ادبیات برای معرفی این سیره نورانی استفاده کند. از آن زمان تاکنون، ۹ دوره جشنواره برگزار شده و ما اکنون در پایان دهمین دوره آن قرار داریم.
وی افزود: در سال‌های آغازین، تمرکز جشنواره بر داستان کوتاه بود. اما امروز، این رویداد به قالب‌ها و مرزهای جغرافیایی مختلف گسترش یافته و مخاطبانی از مناطق گوناگون و با سبک‌های متنوع در آن مشارکت می‌کنند.
دبیر جشنواره ادامه داد: در حال حاضر، بیش از ۱۳۰۰ نفر با جشنواره در ارتباط‌اند؛ از نویسندگانی که آثار خود را ارسال کرده‌اند تا شرکت‌کنندگانی که از دوره‌های آموزشی بهره‌مند شده‌اند. این روند، نه‌تنها باعث تقویت مهارت نویسندگی آنان شده، بلکه انگیزه‌ای برای مطالعه و کتاب‌خوانی در میان مخاطبان فراهم کرده است.
اشعری اظهار کرد: ما در ایران با مشکل عمومی در حوزه مطالعه مواجهیم. اما وقتی کسی برای نوشتن انگیزه پیدا می‌کند، طبیعی است که برای بهتر نوشتن به سراغ مطالعه می‌رود. از این نظر، نویسندگی می‌تواند حلقه‌ای مؤثر در ارتقای فرهنگ کتاب‌خوانی باشد.
وی همچنین از شکل‌گیری فضای گفت‌وگویی مثبت و صمیمی حول محور سیره پیامبر یاد کرد و گفت: در این سال‌ها فرصتی پدید آمد تا علاقه‌مندان به سیره نبوی از نظر تکنیکی و محتوایی تبادل تجربه کنند. این فضا چیزی فراتر از یک رقابت ادبی صرف است؛ نوعی همدلی گفتمانی در خدمت پیام نبوی.
اشعری با اشاره به همکاری با نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور گفت: کتابخانه‌ها پذیرفته‌اند که آثار منتخب جشنواره در سراسرکشور توزیع شود. این یعنی محتوای تولیدشده به دست مخاطب عام می‌رسد و دامنه اثرگذاری جشنواره فراتر از دایره نویسندگان و شرکت‌کنندگان می‌رود.
در پاسخ به پرسشی درباره آینده این رویداد، اشعری تأکید کرد: جشنواره خاتم از هر قالب و رسانه‌ای برای انتقال پیام سیره پیامبر استقبال می‌کند. ما محدودیتی در قالب قائل نیستیم و آمادگی داریم فعالیت‌ها را به حوزه‌هایی چون پادکست، نمایش‌نامه، هنرهای تجسمی و رسانه‌های نوین گسترش دهیم.
وی همچنین با اشاره به فضای تخریب و انکار تاریخ اسلام در برخی محافل جهانی و ادبی گفت: در شرایطی که دشمنان اسلام تلاش می‌کنند تاریخ پیامبر را زیرسؤال ببرند، متأسفانه ما در حوزه ادبیات داخلی، واکنش متناسبی نمی‌بینیم. باید در ساحت ادبی و هنری، یک شور و حرکت فکری شکل بگیرد؛ نه با رویکرد تنش‌آفرین، بلکه با محوریت زیبایی‌ها و واقعیت‌های تاریخی که خود پیامبر اسلام نماینده آن بود.
رئیس جشنواره خاتم تأکید کرد: ما به امداد الهی باور داریم و اگر کار را با اخلاص انجام دهیم، تأثیر آن حتمی است. زیبایی‌های سیره پیامبر آن‌قدر چشم‌گیر است که هر انسان آزاده‌ای را جذب می‌کند. مأموریت ما اشاعه این زیبایی‌هاست، و جشنواره خاتم تنها یکی از ابزارهای تحقق این هدف است.
در ادامه، محمدرضا شرفی خبوشان، دبیر علمی جشنواره ادبی خاتم، ضمن تبیین رویکرد محتوایی جشنواره در دوره دهم، بر نقش بی‌بدیل ادبیات داستانی در تبیین سیره پیامبر اسلام تأکید کرد و از گسترش حوزه‌های مشارکت در این دوره خبر داد.
شرفی گفت: خوشحالیم که از روز نخست این جشنواره با نام پیامبر اکرم آغاز شد. امروز، در آستانه برگزاری دهمین دوره جشنواره خاتم هستیم؛ رویدادی که با محور عشق، ارادت و شناساندن شخصیت پیامبر اسلام در قالب ادبیات داستانی به حیات خود ادامه داده است.
وی افزود: در هر دوره، جشنواره گامی به جلو برداشته و حوزه‌ای تازه به آن اضافه شده است. اکنون شاهد حضور نویسندگانی در قالب‌های متنوع ادبیات داستانی هستیم که نشان‌دهنده رشد کیفی و گسترش مخاطبان این رویداد است.
دبیر علمی جشنواره در پاسخ به این پرسش که چرا قالب داستان انتخاب شده، گفت: داستان با ایجاد فضا، مکان و شخصیت، می‌تواند احساس مخاطب را به شکل ملموس‌تری درگیر کند. داستان‌ها از مسیر علیت و روایت، حقیقت را باورپذیر می‌کنند و از کلی‌گویی و کلیشه‌پردازی فاصله می‌گیرند. به همین دلیل است که قرآن کریم نیز در بیان مفاهیم عمیق، از قالب داستان بهره گرفته است.
وی ادامه داد: داستان‌نویسی دارای دو بعد است؛ هم نویسنده و هم خواننده را درگیر می‌کند. نویسنده در مقام خالق اثر، ارتباطی عمیق با شخصیت‌ها برقرار می‌کند و مخاطب نیز خود را در دل روایت می‌بیند. کدام قالب دیگر می‌تواند این تجربه نزدیک و انسانی را از زندگی پیامبر (ص) ارائه دهد؟
شرفی با اشاره به اقتضائات رسانه‌ای عصر حاضر گفت: مخاطب امروز، مخاطب گذشته نیست؛ او در عصر رسانه و واقعیت‌های متعدد مجازی زندگی می‌کند. بنابراین، قالب داستان می‌تواند در این شرایط، نقش مهمی در بازآفرینی و القای واقعیت اصیل ایفا کند. داستان این ظرفیت را دارد که به کشف زوایای ناپیدای تاریخ کمک کند و نگاه مخاطب را به سمت ابعاد پنهان سیره نبوی سوق دهد.
خاتم؛ فرصتی برای معنا
شرفی جشنواره را فرصتی برای گسترش ادبیات معناگرای دینی دانست و گفت: جشنواره خاتم می‌تواند پلی باشد میان نویسندگان و دنیای عمیق معنای نبوی. جهان داستانی، دریایی است از معنا، و این رویداد تلاش می‌کند نویسندگان را به این اقیانوس معنا متصل کند.
او افزود: در دور اخیر جشنواره، بسیاری از آثار منتشرشده در نمایشگاه کتاب بهانه‌ای شده‌اند برای تولیدات دیگر در عرصه‌های نمایش‌نامه‌نویسی و فیلم‌نامه‌نویسی. این یعنی جشنواره نه‌تنها تولید ادبی می‌کند، بلکه زمینه‌ساز رشد دیگر هنرها نیز هست.
شرفی در پایان بر لزوم تقویت منابع و مرجع‌های ادبی در این حوزه تأکید کرد و گفت: یکی از برکات جشنواره خاتم، افزودن به گنجینه ادبیات داستانی دینی است؛ ادبیاتی که معنای فراموش‌شده را به متن زندگی و هنر بازمی‌گرداند.
در ادامه نشست خبری جشنواره ادبی خاتم، دکتر علی ارسنجانی، نویسنده و استاد دانشگاه، با تمرکز بر اهمیت سیره پیامبر اسلام (ص) در حوزه ادبیات داستانی سخن گفت و بر لزوم روایت‌پردازی مبتنی بر تجربه انسانی تأکید کرد.
دکتر ارسنجانی در سخنان خود اظهار کرد: شناخت ما از پیامبر گرامی اسلام (ص) یک شناخت یک‌خطی، تقویمی، تاریخی و خارج از تجربه بشری است؛ ما پیامبر را با زندگی زیسته خود نمی‌شناسیم. ما بیشتر با معجزه پیامبر آشنا هستیم تا مشقت‌های ایشان؛ بیشتر با جهادهای پیامبر آشنا هستیم تا سکوت‌ها و رنج‌ها و مهربانی‌هایش، در حالی که سیره، تجربه یک زندگی است.
وی افزود: زندگی ما در نسبت با آن سیره و شخصیت معنا می‌یابد. اگر به دنبال کار تربیتی و فرهنگی و داستانی و فکری هستیم، باید از ذهن خود فاصله بگیریم و از زاویه دید خود بنویسیم. از حیث تکنیکی، اگر زبان داستان ما به زبان وجود ما بدل نشود، نتیجه نمی‌گیریم.
ارسنجانی ادامه داد: «دغدغه‌های ما باید در آثارمان دیده شود. داستان و ادبیات، چیزی جز فکر و جان آدمی نیست. اگر تجربه زیسته خود را در نوشتن دخیل نکنیم، به سیره پیامبر نیز نمی‌توانیم جان بدهیم. مهم این است که پیامبر درون ما زنده باشد. او را حس کرده باشیم، زیسته باشیم، لمس کرده باشیم.
وی گفت: وقتی در نسبت با سیره نبوی می‌نویسیم، مسئله تنها یک موضوع صرف نیست؛ بلکه یک مواجهه انسانی است. ما داریم از انسانی می‌نویسیم که راهنمایی برای امروز ماست؛ نه‌فقط متعلق به گذشته، بلکه راهی برای فهم اکنون ما.
ارسنجانی همچنین به دغدغه‌های فرهنگی امروز اشاره کرد و گفت: ما درگیر روایت‌سازی‌های جعلی از پیامبر هستیم. در رسانه‌های غربی، گاه چهره‌ای خشن و غیرواقعی از اسلام و پیامبر ارائه می‌شود. ما در برابر این تصویرسازی، باید با زبان هنر و داستان، پاسخ‌گو باشیم.
وی تأکید کرد: ادبیات داستانی، ظرفیت عظیمی برای بازسازی چهره حقیقی پیامبر دارد. جشنواره خاتم در این مسیر، بستری برای پرورش نویسندگانی فراهم کرده که بتوانند از دل تجربه‌های واقعی، روایتی زنده و انسانی از پیامبر ارائه دهند.
در بخش پایانی این نشست، دکتر سعید طاووسی مسرور، استاد تاریخ اسلام و پژوهشگر، با نگاهی تاریخی به سیره نبوی پرداخت و بر لزوم استفاده از منابع دقیق و مستند تأکید کرد.
وی در آغاز سخنان خود با اشاره به دوران صدر اسلام گفت: باید بپذیریم که در بسیاری از روایت‌های موجود، با پدیده جعل تاریخی مواجهیم. برخی از منابع روایی که در دسترس ما هستند، لزوماً دقیق و موثق نیستند. این مسئله‌ای است که نویسندگان حوزه دینی باید به آن آگاه باشند.
طاووسی افزود: در کتاب‌های حدیثی و تاریخی اهل سنت، بخشی از آنچه در سیره پیامبر مطرح شده، تحت‌تأثیر شرایط زمانه یا جهت‌گیری‌های سیاسی بوده است. ما نیاز به بازخوانی نقادانه این منابع داریم. این بازخوانی، کار تاریخ‌نگاران است، اما نویسندگان هم باید به آن حساس باشند.
وی با اشاره به رویکرد صحیح در مواجهه با سیره پیامبر گفت: باید بدانیم که پیامبر اکرم (ص)، در تاریخ زیسته است؛ در میان مردم، با مشکلات، شادی‌ها، سختی‌ها و پیروزی‌ها. ما نباید چهره‌ای افسانه‌ای و دست‌نیافتنی از ایشان ارائه کنیم. پیامبر، انسانی بود کامل، در دل تاریخ، نه بیرون از آن.
طاووسی ادامه داد: منابع شیعه، به‌ویژه در حوزه اخلاق و سیره، ظرفیت‌های بسیار خوبی دارند که هنوز کمتر موردتوجه نویسندگان قرار گرفته‌اند. از نهج‌البلاغه تا ادعیه امامان، می‌توان خطوط سیره نبوی را بازخوانی کرد؛ اما اینها باید در قالبی هنری و امروزی بازآفرینی شوند.
وی همچنین از لزوم آموزش مبانی تاریخ‌نگاری به نویسندگان داستانی سخن گفت و افزود: اگر نویسنده‌ای تاریخ را نشناسد، ممکن است روایت نادرستی ارائه کند. ما نیاز به نویسندگانی داریم که هم با زبان هنر آشنا باشند و هم با اسناد تاریخی دقیق.
طاووسی در پایان تأکید کرد: سیره نبوی یک سرمایه انسانی برای همه نسل‌هاست. باید با زبان روز آن را روایت کنیم. جشنواره خاتم، اگر در این مسیر حرکت کند، می‌تواند نقش مهمی در ترویج چهره راستین پیامبر در دنیای امروز ایفا کند.
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۴ با شعار «بخوانیم برای ایران» در محل مصلی امام خمینی (ره) در حال برگزاری است. هم‌زمان با برگزاری بخش حضوری نمایشگاه کتاب ۱۴۰۴ تهران، بخش مجازی نمایشگاه نیز در سامانه book.icfi.ir امکان خرید غیرحضوری کتاب را برای علاقه‌مندان مهیا کرده است.
ارسال نظرات