حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی:
بیانیه «حوزه پیشرو و سرآمد»، نقشه راه تحول حوزه است/طراحی نظامات اجتماعی؛ مأموریت ذاتی حوزه
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با اشاره به ضرورت مشارکت عمومی در تحقق بیانیه «حوزه پیشرو و سرآمد»، بر لزوم ورود حوزه به طراحی نظامات اجتماعی، آینده‌پژوهی و بازشناسی مأموریت‌های ذاتی خود تأکید کرد.
به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، حجت‌الاسلام والمسلمین حسینعلی سعدی نماینده مجلس خبرگان رهبری و استاد مقطع خارج حوزه علمیه دوشنبه ۵ خرداد ۱۴۰۴ در نشست علمی «الزامات تحقق پیام راهبردی مقام معظم رهبری به حوزه‌های علمیه» در جمع طلاب، استاتید و مدیران مدرسه علمیه حضرت بقیة‌الله(عج) با تحلیل پیام اخیر رهبر معظم انقلاب به مناسبت صدمین سال بازتأسیس حوزه علمیه قم بر ضرورت مشارکت عمومی در تحقق این پیام تأکید کرد.
وی با اشاره به اهمیت این نشست از دو جهت، اظهار داشت: نخست آنکه گفتمان‌سازی پیرامون این پیام باید در فضای عمومی حوزه صورت گیرد تا مسیر حرکت آینده حوزه ترسیم شود؛ دوم آنکه چنین نشست‌هایی می‌تواند به کمک مدیریت حوزه برای اجرای مفاد پیام معظم‌له بیاید. مشارکت و تضارب آرا میان اساتید، طلاب و فضلای حوزه می‌تواند منجر به زایش رأی عملیاتی در راستای تحقق اهداف پیام گردد.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با تشکر از مدیر و معاونان مدرسه علمیه بقیة‌الله(عج) برای برگزاری این جلسه، خاطرنشان کرد: تحلیل پیام رهبری نیازمند نشست‌های متعددی است اما در این فرصت محدود تلاش می‌شود تصویری کلی از ساختار پیام ارائه گردد.
تحلیل ساختار پیام رهبر انقلاب؛ سه‌گانه سرگذشت، سرشت و سرنوشت حوزه
وی در تحلیل ساختار محتوایی پیام آن را شامل سه بخش دانست و گفت: پیام رهبر معظم انقلاب دارای سه ساحت «سرگذشت»، «سرشت» و «سرنوشت» حوزه علمیه است. بخش نخست که به سرگذشت حوزه می‌پردازد، مرور عالمانه‌ای بر نحوه تولد حوزه علمیه قم در شرایط دشوار تاریخی دارد؛ جایی که رهبری معظم با اشاره به فضای اختناق رضاخانی و فشارهای امنیتی از مجاهدت‌های آغازین طلاب و علمای آن دوران سخن گفته‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تأکید بر اینکه این بخش از پیام برای نسل جوان حوزه باید پررنگ شود، اظهار داشت: رهبر معظم انقلاب با بازخوانی فضای پرمخاطره دهه‌های ابتدایی شکل‌گیری حوزه بر روحیه امید، مجاهدت و اثرگذاری طلبه‌ها تأکید دارند؛ این نکته‌ای بسیار مهم است که مدیریت حوزه باید برای ایجاد انگیزه در نسل جوان مورد توجه قرار دهد.
وی افزود: اینکه طلاب نسل نخست حوزه علمیه قم ناچار بودند روزها برای تحصیل از شهر خارج شوند و شب‌ها بازگردند یا نمی‌توانستند جلسات درسی را به‌صورت آشکار برگزار کنند گویای فضای دشوار و پرفشار آن دوران است؛ فضایی که در آن امام خمینی(ره) با تأکید می‌فرمودند: «اینها می‌روند و شما می‌مانید». این تعبیر نشان‌دهنده اعتماد ایشان به استقامت حوزه و پایداری آن در برابر طوفان‌های سیاسی و فرهنگی زمانه است.
عضو مجلس خبرگان رهبری خاطرنشان کرد: بدترین آفت برای یک محیط علمی، یأس از اثرگذاری است. امروز هم اگر طلبه‌ای بپرسد «ما چه می‌توانیم بکنیم؟» باید با بازخوانی همین تاریخ به او پاسخ داد که حوزه در دل ناامیدی‌ها مولد بوده و باید همچنان چنین بماند.
وی پیشنهاد داد که تحلیل ابعاد مختلف این پیام در قالب نشست‌های تخصصی و گفتمان‌های نخبگانی پیگیری شود و تصریح کرد: عبور از مرحله تبیین به مرحله تحقق نیازمند برنامه‌ریزی جامع، مشارکت نخبگانی و بهره‌گیری از ظرفیت‌های علمی و مدیریتی حوزه است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی در ادامه سخنان خود با تحلیل دو بخش دیگر پیام رهبر معظم انقلاب، یعنی «سرشت» و «سرنوشت» حوزه علمیه بر لزوم بازشناسی دقیق مأموریت‌های ذاتی حوزه تأکید کرد.
وی با اشاره به اینکه رهبر معظم انقلاب در این پیام سرشت حوزه‌های علمیه را با تعابیر دقیق و محتوایی عمیق تبیین کرده‌اند، اظهار داشت: تعبیر «این است سرشت حوزه» که از سوی رهبر معظم انقلاب به کار رفته ناظر به ذات، ماهیت و رسالت بنیادین حوزه علمیه است؛ رسالتی که از شرایط تاریخی تولد حوزه قم استنتاج شده و در امتداد آن معنا می‌یابد.
لزوم تفکیک مأموریت‌های ذاتی و عرضی حوزه علمیه
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی تصریح کرد: اگر نتوانیم ماهیت و ذات حوزه را شناسایی کنیم نمی‌توانیم میان مأموریت‌های ذاتی و مأموریت‌های عرضی تفکیک قائل شویم؛ بسیاری از فعالیت‌هایی که امروز در حوزه انجام می‌شود مأموریت اصلی آن نیست و صرفاً ناشی از اقتضائات زمانی و مکانی است. اما برخی مأموریت‌ها ذاتی حوزه‌اند و بدون آنها حوزه ماهیت خود را از دست می‌دهد.
وی افزود: یکی از این رسالت‌های ذاتی، طراحی نظامات اجتماعی است. رهبر معظم انقلاب به‌روشنی تأکید کرده‌اند که حوزه باید در عرصه حکمرانی دینی و طراحی نظامات اجتماعی ورود داشته باشد؛ این امر مأموریت ذاتی حوزه است نه فعالیتی ثانوی یا تحمیلی.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با ابراز نگرانی از شکل‌گیری نوعی نگاه انفعالی در برخی لایه‌های حوزوی، گفت: متأسفانه امروز در حوزه نگاهی در حال ترویج است که طراحی نظامات اجتماعی را صرفاً وظیفه دانشگاه می‌داند و برای حوزه نقش صرفاً مناسکی و عبادی قائل است؛ این نوع نگاه به تعبیر بنده نوعی سکولاریسم ملایم و پنهان است که باید نسبت به آن حساس بود و با آن مواجهه علمی داشت.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی افزود: باید در حوزه این سؤال را جدی طرح کنیم که آیا کنشگری اجتماعی و اثرگذاری در عرصه عمومی جزء ماهیت حوزه هست یا خیر؟ پاسخ این پرسش سرنوشت حوزه را تعیین می‌کند و نمی‌توان از کنار آن به سادگی عبور کرد.
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه به سومین بخش پیام رهبر انقلاب، یعنی «سرنوشت» حوزه پرداخت و اظهار داشت: این بخش از پیام ناظر به آینده حوزه و ضرورت آینده‌پژوهی است. اگر حوزه نتواند آینده را پیش‌بینی و برای آن برنامه‌ریزی کند در اجرای مأموریت‌های خود دچار تأخیر و ناکارآمدی خواهد شد.
وی با انتقاد از نبود نهاد آینده‌پژوهی منسجم در ساختار حوزه‌های علمیه، گفت: ما زمانی که هنوز شبکه‌های اجتماعی فراگیر نشده بودند فقه شبکه‌های اجتماعی را طراحی کردیم اما امروز که به گذشته نگاه می‌کنم تأسف می‌خورم که چرا این کار پخته‌تر و گسترده‌تر دنبال نشد؛ زیرا نداشتن پیش‌بینی دقیق باعث می‌شود وقتی مسئله‌ای پدید می‌آید فرصت پاسخ‌دهی مؤثر از دست برود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی تأکید کرد: طراحی آینده، شرط موفقیت حوزه در انجام مأموریت‌های خود است و حوزه بدون نهاد آینده‌پژوهی مؤثر نمی‌تواند در مواجهه با مسائل نوظهور نقش مؤثر و راهبردی ایفا کند.
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه سخنان خود با تمرکز بر اهمیت آینده‌پژوهی در حوزه علمیه، تأکید کرد که بی‌توجهی به آینده آسیب‌های جبران‌ناپذیری برای رسالت علمی و اجتماعی حوزه در پی خواهد داشت.
تأخیر حوزه در پاسخ به مسائل اجتماعی
وی با بیان اینکه در برخی موضوعات حوزه علمیه در پاسخگویی به مسائل دچار تأخیر مهلک شده، اظهار داشت: گاه تا حوزه بخواهد وارد عمل شود و پاسخی طراحی کند بحران از راه رسیده و خسارات آن محقق شده است؛ این مسئله به‌خاطر فقدان مراکز فعال، علمی و پیشرو در عرصه آینده‌پژوهی است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تصریح به اینکه یکی از الزامات تحقق پیام مقام معظم رهبری، تأسیس و تقویت اندیشکده‌ها و مؤسسات آینده‌پژوهی در حوزه است، گفت: ما هنوز در معنای دقیق آینده‌پژوهی دچار خلط هستیم. گاهی این مفهوم را با مطالعات مهدویت یکی می‌دانند در حالی که آینده‌پژوهی به معنای مطالعه «آینده محتمل» است نه «آینده محتوم». آینده‌پژوهی یعنی تحلیل روندهای در حال شکل‌گیری و طراحی پاسخ‌های پیش‌دستانه.
وی افزود: حوزه باید مؤسساتی با ساختارهای علمی، عمیق، دقیق و فنی در این زمینه ایجاد کند؛ مؤسساتی که بتوانند نیازهای حوزه را در عرصه تحلیل آینده تأمین کنند. بدون آینده‌پژوهی حوزه در متن مسائل غافلگیر می‌شود و فرصت طراحی پاسخ‌های کارآمد را از دست می‌دهد.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به جایگاه پیام رهبر انقلاب به مناسبت صدمین سال بازتأسیس حوزه، گفت: این پیام سند چشم‌انداز حوزه پیشرو است و نقشه راه آینده حوزه را ترسیم کرده است. مقام معظم رهبری با طراحی دقیق وضع موجود، توصیف وضع مطلوب و تعیین الزامات حرکت به سوی آینده بخش زیادی از کار تدوین سند راهبردی را برای مدیران حوزه انجام داده‌اند.
وی تأکید کرد: سند تحول حوزه که پیش از این تدوین شده باید بر اساس پیام اخیر رهبر انقلاب به‌روزرسانی شود؛ زیرا برخی عرصه‌های حیاتی را پوشش نداده یا نیازمند ارتقاء و بازنگری هستند. آینده حوزه با چنین اسنادی شکل می‌گیرد و بی‌توجهی به این پیام راهبردی می‌تواند حوزه را از مسیر خود منحرف سازد.
عضو مجلس خبرگان رهبری با اشاره به بخش‌هایی از پیام مقام معظم رهبری در باب حکمرانی و نظامات اجتماعی، گفت: رهبر انقلاب با بیانی دقیق و قابل تأمل تأکید کرده‌اند که حکمرانی در هیچ جامعه‌ای بدون ساختارهای اجتماعی معنا ندارد. این ساختارها یا بر عادات اجتماعی استوارند یا بر منظومه‌های فکری و فلسفی بومی. بنابراین حوزه علمیه باید در این حوزه‌ها طراحی و نقش‌آفرینی کند. اگر ما در حوزه اقتصاد، سیاست، فرهنگ و جامعه ساختاری نداریم نمی‌توانیم انتظار حکمرانی مبتنی بر دین داشته باشیم.
طراحی نظامات اجتماعی؛ وظیفه‌ای گریزناپذیر برای حوزه
وی خاطرنشان کرد: طراحی ساختارهای اجتماعی از جمله نظام بانکداری اسلامی، نظام عدالت اجتماعی، نظام آموزش، نظام رسانه و دیگر نظامات مرتبط وظیفه‌ای است که حوزه نمی‌تواند از آن شانه خالی کند و باید با نگاه آینده‌پژوهانه برای آن سرمایه‌گذاری علمی کند.
عضو مجلس خبرگان رهبری به نقش حوزه علمیه در طراحی ساختارهای اجتماعی پرداخت و تأکید کرد که غفلت از این عرصه نافی امکان تحقق دین در متن زندگی اجتماعی مردم است.
وی با اشاره به ساختارهای موجود در نظام بانکی کشور گفت: ساختار بانک مبتنی بر یک نظام فکری خاص طراحی شده است. بانک منابع مالی را از مردم جذب می‌کند و با محاسبه سود آن را به متقاضیان تسهیلات می‌دهد؛ مثلاً ۱۵ درصد به سپرده‌گذار سود می‌دهد و از وام‌گیرنده ۲۰ درصد دریافت می‌کند. این طراحی، یک ساختار اجتماعی-اقتصادی است که ریشه در نظام فکری خاصی دارد.
وی با طرح این پرسش که «آیا می‌توان حکمرانی دینی داشت و از طراحی ساختارهای اجتماعی غفلت کرد؟»، ادامه داد: اگر ساختار اقتصادی و فرهنگی جامعه غیردینی یا حتی ضد دینی باشد چگونه می‌توان از مردم انتظار داشت که دیندار بمانند؟
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تصریح به اینکه حوزه علمیه باید موضع خود را نسبت به این مسائل روشن کند، اظهار داشت: اگر حوزه علمیه می‌خواهد بگوید طراحی نظامات اجتماعی جزو مأموریت آن نیست باید صریح و شفاف اعلام کند. اما اگر این وظیفه در سرشت حوزه نهفته است باید برای تحقق آن ساختار و سازوکار تعریف کند.
وی در ادامه گفت: متأسفانه امروز در دل حوزه علمیه قم کسانی هستند که صریحاً می‌گویند طراحی نظامات اجتماعی کار حوزه نیست! می‌گویند حوزه باید فقط به فقه فردی بپردازد و اگر سوالی هم نشد همان را هم نگوید! این در حالی است که مقام معظم رهبری صریحاً در پیام اخیر خود تأکید کردند که حوزه با همکاری دانشگاه‌ها در طراحی نظام‌های اجتماعی نقش‌آفرینی کند.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با اشاره به رویکرد امام خمینی(ره) نیز گفت: امام مأموریت ذاتی حوزه در عرصه ساخت نظام اجتماعی را به فعلیت رساند؛ رسالتی که پیش‌تر معطل مانده بود. این مأموریت در سرشت حوزه بود اما امکان تحقق نداشت. انقلاب اسلامی این امکان را پدید آورد و امروز وظیفه ماست که این ظرفیت را عملیاتی کنیم.
وی افزود: در پیام رهبر معظم انقلاب به‌وضوح آمده که حوزه باید در گفتمان‌سازی برای نظام‌سازی اجتماعی فعال باشد. حتی در باب قضا نیز که حوزه به‌نسبت ورود کرده هنوز ساختارهای اجتماعی مرتبط به‌طور کامل مورد واکاوی و طراحی فقهی قرار نگرفته‌اند.
ضرورت گفتمان‌سازی برای تحقق رسالت اجتماعی حوزه
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تأکید بر لزوم کار جدی گفتمانی در این زمینه، خاطرنشان کرد: امروز باید بحث از رسالت اجتماعی حوزه را از حالت انتزاعی خارج کنیم و آن را در مثال‌ها و ساختارهای عینی نشان دهیم تا مخاطب حوزوی بتواند نسبت خود را با مسائل واقعی جامعه دریابد. این وظیفه ماست که از مسیر گفتمان‌سازی سرشت واقعی حوزه را تبیین کنیم و به سمت تحقق آن گام برداریم.
عضو مجلس خبرگان رهبری با تأکید بر ضرورت بازخوانی نقش حوزه در فقه حکومتی و فقه در مقام اجرا به نقد وضعیت کنونی کتاب القضاء و حدود پرداخت.
وی در تبیین وضعیت فعلی آموزش‌های قضایی در حوزه گفت: در کتاب القضاء که امروز در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود بحث‌ها عمدتاً محدود به این است که اگر کسی مرتکب جرم مشخصی شد، آیا این عمل حرام است یا نه و کیفر آن چیست؟ در حالی که این فقط مقام افتاء است و نه مقام اجرا. امروز فقیه در خانه‌اش نشسته و تنها درباره مجازات‌ها اظهار نظر می‌کند اما مقام اجرای فقه چیز دیگری است.
عضو مجلس خبرگان رهبری ادامه داد: ما تحقیقی در حوزه تفاوت میان «حرام» و «جرم» انجام داده‌ایم و نشان دادیم که هر حرامی الزاماً جرم نیست. در حالی‌که قوه قضاییه وظایف گسترده‌تری دارد، از جمله «پیشگیری از جرم»؛ حوزه باید نسبت خود را با این وظایف مشخص کند.
وی افزود: وقتی فقیه وارد مقام اجرا می‌شود دیگر فقط با بیان حکم شرعی مواجه نیست؛ باید وارد طراحی فرایندهای پیشگیری از جرم شود. اگر فقه بخواهد در این مرحله ورود کند نیازمند دانش و سازوکار متفاوتی است که هنوز در ساختار آموزش حوزه دیده نشده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تأکید بر اینکه پیام اخیر مقام معظم رهبری ناظر به همین ضعف‌ها و خلأهاست، گفت: رهبر معظم انقلاب در این پیام حوزه را متوجه یکی از مهم‌ترین ضعف‌های ساختاری خود کرده‌اند: فقه در مقام اجرا. این یک تحول اساسی است و اقتضائات خاص خود را دارد که حوزه باید درباره آن فکر کند، طراحی کند و برای آن برنامه‌ریزی داشته باشد.
وی با تأکید بر ضرورت بازنگری در «سند تحول راهبردی حوزه» تصریح کرد: این سند باید به‌روزرسانی شود و حوزه‌هایی مثل فقه اجتماعی، پیشگیری از جرم و طراحی نظامات اجتماعی بر اساس معارف اسلامی در آن گنجانده شود. اگر حوزه بخواهد تنها به وظیفه تبیین فردی احکام بسنده کند بدون اینکه نقشی در طراحی ساختارهای اجتماعی داشته باشد نه‌تنها از اثرگذاری اجتماعی بازمی‌ماند بلکه حتی موجودیت خود را از دست خواهد داد.
هشدار درباره واگذاری طراحی نظامات به دانشگاه بدون پشتوانه حوزوی
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با هشدار نسبت به واگذاری طراحی نظامات اجتماعی به دانشگاه بدون پشتوانه معرفتی حوزوی، افزود: بنده سال‌ها در دانشگاه خدمت کرده‌ام و از نزدیک می‌دانم اگر مبانی معارفی و اسلامی توسط حوزه تولید و تزریق نشود دانشگاه‌ها نیز از این معارف فاصله می‌گیرند و خروجی‌شان نظاماتی خواهد بود که با مبانی اسلامی نسبتی ندارند.
وی خاطرنشان کرد: امروز اگر حوزه بخواهد «حیات» خود را حفظ کند نه صرفاً بالندگی، باید به طراحی نظامات اجتماعی و فقه در مقام اجرا ورود جدی کند. این پیام رهبر انقلاب یک هشدار وجودی برای حوزه است؛ اگر حوزه در برابر این پیام سکوت کند به‌تدریج از متن حیات اجتماعی جامعه حذف خواهد شد.
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه با اشاره به جنبه‌های انذاری و هدایتی این پیام، تأکید کرد: یکی از نکات بسیار مهم پیام اخیر رهبر انقلاب که باید به‌شدت مورد توجه قرار گیرد ضرورت ورود حوزه به تبیین و تولید نظامات اجتماعی است.
وی با انتقاد از بی‌توجهی برخی جریان‌های حوزوی به این بُعد از پیام رهبری گفت: متأسفانه برخی به این بخش توجه لازم را نکرده‌اند در حالی که این موضوع نه‌تنها راهبرد است بلکه از ناحیه رهبری راهکار نیز دارد و نشان می‌دهد که ورود حوزه به عرصه طراحی نظامات اجتماعی نه یک پیشنهاد حاشیه‌ای بلکه بخشی از وظیفه ذاتی حوزه علمیه است.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی در تبیین الزامات تحقق این مأموریت یکی از شرایط مهم را «تحول بنیادین در ساختار حوزه» دانست و افزود: سؤال اساسی این است که آیا وضع موجود حوزه توان تولید نرم‌افزار نظامات اجتماعی را دارد؟ پاسخ این است: نه، یا حداقل نه در تراز مطلوب. بنابراین باید تحولی اساسی در بستر علمی و روشی حوزه رخ دهد؛ فقه فردی باید به سمت فقه حکومتی و فقه اجتماعی حرکت کند. اگر این گذار صورت نگیرد فقه فردی به‌تنهایی توان تولید و پشتیبانی از ساختارهای اجتماعی دین‌محور را ندارد.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با اشاره به برخی خطرات احتمالی در مسیر تحول آموزشی حوزه، متذکر شد: یکی از چالش‌های جدی در مسیر تحول نظام آموزشی حوزه خطر آسیب دیدن مبانی علمی است. تحول لازم است اما نباید به قیمت از دست رفتن استحکام مبانی علمی تمام شود.
وی در این زمینه مثالی فقهی ارائه داد و گفت: در بحث فقه العقود به طلبه‌ای که با دقت مباحث فنی را مطالعه نکرده اگر مأمور شود که طراحی ساختار اقتصادی انجام دهد خروجی‌اش نمی‌تواند از استحکام لازم فقهی برخوردار باشد.
تفکیک مسیرهای تربیتی طلاب بر اساس هدف و نقش‌آفرینی
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه با ارائه یک تفکیک مهم در مسیر تربیت طلاب، تصریح کرد: حوزه باید نسبت به اهداف مختلف خود مسیرهای تربیتی متفاوت طراحی کند. یک طلبه که قرار است در سطح محدودی به تبلیغ دین بپردازد الزامی برای طی مسیر اجتهادی ندارد؛ اما کسی که قرار است مولّد نظریه و ساختار باشد باید مسیر اجتهادی دقیق و عمیقی مانند شهید مطهری یا علامه طباطبایی را طی کند.
وی در تبیین این مدل تربیتی گفت: ما در حوزه نیازمند یک شبکه تولید و توزیع علم هستیم. همه طلاب نباید نظریه‌پرداز باشند اما کسانی که وارد شبکه توزیع می‌شوند هم نباید خود را مجتهد و مبتکر فرض کنند. این یک آسیب رایج است. در مقابل نباید بار سنگین نظریه‌پردازی و اجتهاد را نیز به کسانی تحمیل کرد که برای این سطح تربیت نشده‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تأکید بر اینکه راهکار عبور از این بحران، طراحی ساختاری جامع و هدفمند در حوزه علمیه است، خاطرنشان کرد: حوزه علمیه اگر می‌خواهد به وظیفه ذاتی خود در تبیین و تولید نظامات اجتماعی عمل کند باید هم در مسیر تربیت مجتهدان و هم در مسیر توزیع و ترویج معرفت دینی بازنگری اساسی داشته باشد.
وی یادآور شد: پیام اخیر رهبر معظم انقلاب به حوزه‌های علمیه یک پیام صرفاً تحریضی نیست بلکه هشداری عمیق نسبت به جایگاه و نقش حوزه در آینده جامعه اسلامی است. اگر حوزه به موقع به این هشدار پاسخ ندهد نه‌تنها از بالندگی باز می‌ماند بلکه در معرض تهدید برای بقای خود نیز قرار خواهد گرفت.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی در ادامه ضمن اشاره به برخی هشدارهای مکرر درباره مخاطرات تحول، تأکید کرد: درست است که تحول نباید به «ترقیق منابع علمی» منجر شود و از استحکام درونی حوزه بکاهد اما این نباید توجیهی برای «انفعال در برابر تحول» باشد.
وی با بیان اینکه «بی‌مایه فطیر آید» یک قاعده درست است، تصریح کرد: معنای آن این نیست که تمام کارکردهای حوزه در یک مسیر سخت و کند و محدود متمرکز شود و همه ظرفیت‌های بدنه حوزه و اثرگذاری‌های اجتماعی آن معطل بماند. این خود یک آسیب است.
نسبت نظریه ولایت فقیه با حقوق ملت
عضو مجلس خبرگان رهبری در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به ضرورت ورود حوزه به تبیین ابعاد نظریه ولایت فقیه، گفت: مقام معظم رهبری در پیام خود صراحتاً فرمودند که فقه هنوز به تبیین رابطه دولت و مردم ورود نکرده است؛ این موضوع همان مسئله «حقوق ملت» است که در قانون اساسی نیز در قالب یک فصل مستقل آمده است.
وی با تأکید بر اینکه فقه باید به این حوزه‌ها پاسخ دهد، خاطرنشان کرد: نظام ولایت فقیه نظریه‌ای کلان درباره رأس هرم قدرت است؛ اما هزار و یک مسئله ذیل آن وجود دارد. اگر قرار است حقوق ملت را در بستر این نظریه تأمین کنیم فقه باید برای این موضوع نظریه‌پردازی کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با طرح سؤالی تأمل‌برانگیز گفت: ذیل نظریه ولایت فقیه چگونه می‌توان حقوق ملت را تأمین کرد؟ تحزب، بازاریابی سیاسی، فرآیند اعمال قدرت و... همه اینها جزء ساختارهای بعدی قدرت هستند. آیا فقه نباید درباره این نظامات اجتماعی و مسائل سیاسی موضع و نظریه داشته باشد؟
وی با اشاره به برخی اشکالات رایج درباره تعارض فرضی میان ولایت فقیه و حقوق ملت اظهار داشت: بعضی از منتقدان تصور می‌کنند ولایت فقیه با اصل حق تعیین سرنوشت مردم ناسازگار است. در حالی که ام‌الحقوق یعنی حق تعیین سرنوشت، اساساً در نظریه ولایت فقیه تأمین شده و با آن قابل جمع است.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه تأکید کرد: پاسخ به این شبهه در یک جلسه قابل انجام است اما طراحی یک ساختار حکمرانی نیازمند نظریه‌پردازی کلان و دقیق در حوزه است، نه فقط پاسخ به شبهات.
فقه باید نرم‌افزار حکمرانی را تولید کند
وی با اشاره به تجربه سی ساله یکی از فقهای حاکمیتی، گفت: فقیهی که بیش از سه دهه در میدان حکمرانی حضور داشته و با چالش‌ها و نارسایی‌های اتصال فقه با عرصه اجرا آشناست اکنون در قالب این پیام به حوزه هشدار می‌دهد؛ حوزه باید این پیام را به‌مثابه یک «تحفه تجربی» تلقی کند نه صرفاً نصیحت نظری.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی افزود: این پیام دارای یک جوهره اساسی است و آن اینکه اگر فقه نتواند نظام حکمرانی و رابطه قدرت و مردم را طراحی کند میدان را به نظریه‌های غیردینی خواهد سپرد.
وی با تأکید بر لزوم تحول بنیادین در حوزه علمیه برای ایفای نقش در تبیین نظامات اجتماعی، گفت: برخی از افراد حتی آسیب‌ها و نقاط ضعف موجود را نقطه قوت می‌دانند و بر انزوای حوزه از این مباحث اصرار دارند.
عضو مجلس خبرگان رهبری تأکید کرد: ما نیازمند بازتعریف سرشت حوزه و مأموریت ذاتی آن هستیم. حوزه علمیه باید وارد میدان نظریه‌پردازی درباره قدرت، سیاست، اقتصاد و جامعه شود و سهم خود را در تولید «نرم‌افزار حکمرانی اسلامی» ادا کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین حسینعلی سعدی با اشاره به اقتضائات ورود حوزه به عرصه طراحی نظامات اجتماعی تأکید کرد: اگر حوزه بخواهد به مأموریت خود در این حوزه ورود بایسته و مؤثر داشته باشد، این ورود نیازمند اقتضائاتی در سطح آموزشی و ساختاری است.
وی با اشاره به اینکه زمان ورود طلبه‌ها به عرصه مسائل اجتماعی خود یک موضوع مهم است، افزود: آیا طلابی که در حال حاضر مشغول تحصیل دروس پایه همچون لمعه و مکاسب هستند باید اکنون وارد این میدان شوند یا این وظیفه بر عهده سطوح بالاتر و دوره‌های تخصصی است؟ این موضوع نیازمند سیاست‌گذاری دقیق آموزشی در نظام حوزوی است.
مراکز تخصصی برای نظام‌سازی تشکیل شوند
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با اشاره به کارهای خوبی که در سال‌های گذشته در حوزه علمیه انجام شده، تصریح کرد: کارهای قابل توجهی در مسیر تحول صورت گرفته اما هنوز با وضع بایسته‌ای که در مسیر حل نظام مسائل اجتماعی انتظار می‌رود فاصله داریم. به همین دلیل یکی از پیشنهادات مهم این است که مراکز تخصصی حوزه با تمرکز بر کشف و طراحی نظامات اجتماعی شکل بگیرند نه صرفاً با هدف آموزش تخصصی.
وی خاطرنشان کرد: نباید هر مرکز تخصصی‌ای را صرفاً با هدف گسترش کمی ایجاد کنیم بلکه باید تمرکز آن بر طراحی و تدوین نظامات اجتماعی باشد آن هم با نگاه کل‌نگر و ترکیبی از دانش فقه، علوم انسانی و تجربه زیسته حکمرانی اسلامی.
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با اشاره به محدودیت‌های ساختاری حوزه، گفت: همان‌گونه که رهبر انقلاب در پیام خود تصریح کردند ما در حوزه با محدودیت منابع انسانی، علمی و فیزیکی مواجه هستیم، لذا باید در طراحی سند راهبردی تحول اولویت را به نهادهایی داد که مأموریت‌شان حل نظام مسائل اجتماعی کشور است.
حوزه بدون آینده‌پژوهی نمی‌تواند نبض تفکر زمان را در دست گیرد
عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه با تأکید بر ضرورت آینده‌پژوهی راهبردی در حوزه‌های علمیه اظهار داشت: یکی از مهم‌ترین خلأهایی که امروز در حوزه وجود دارد نبود مؤسسات آینده‌پژوهی است. در حالی که در برخی کشورها همچون آمریکا ده‌ها اندیشکده راهبردی فقط در یک موضوع خاص فعال هستند ما در حوزه برای راهبردی‌ترین مسائل جامعه حتی یک مؤسسه آینده‌پژوهی نداریم.
وی افزود: اگر قرار است حوزه نبض تفکر زمان را در دست بگیرد ـ آن‌گونه که امام خمینی(ره) فرمودند ـ و در مدیریت تحولات اجتماعی پیشرو باشد باید از قبل مسیر تحول را بشناسد و برای آن برنامه‌ریزی کند. مدیریت اضطراری در میانه بحران ممکن استاما مدیریت پیش‌دستانه زمانی شکل می‌گیرد که پیش‌بینی علمی دقیق وجود داشته باشد.
سیلاب تحولات فضای مجازی و ضعف حوزه در حکمرانی آن
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با اشاره به مسئله فضای مجازی نیز گفت: ما وقتی مسئله حکمرانی در شبکه‌های اجتماعی را در حوزه مطرح کردیم هم‌زمان با موج گسترده تحولات در این عرصه بود. طبیعی است که وقتی در متن حادثه قرار بگیریم مدیریت ما اضطراری خواهد بود. اما اگر از قبل پیش‌بینی کرده بودیم که سیلابی در راه است قطعاً نوع مدیریت متفاوت بود.
وی با گلایه از اینکه در پیام مقام معظم رهبری نسبت به ضرورت تأسیس اندیشکده‌های آینده‌پژوهی توجه کافی نشده، اظهار داشت: این بُعد مهم از پیام مغفول مانده است. ما باید بدانیم نظام فرهنگی، نظام اقتصادی و فضای اجتماعی کشور به کدام سو می‌رود تا بتوانیم طراحی دقیق و مبتنی بر فقه حکومتی ارائه دهیم.
تحول بله، ولی بدون رقیق شدن معارف اسلامی
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی ضمن تأکید بر ضرورت تحول عالمانه و حساب‌شده در حوزه علمیه گفت: رهبر انقلاب نیز هشدار داده‌اند که تحول نباید به معنای رقیق شدن معارف اسلامی باشد. ما باید حکمرانی را از منظر اسلام طراحی کنیم و این کار اگرچه بسیار سخت است اما تنها مسیر نجات و تحقق تمدن اسلامی خواهد بود.
وی در جمع‌بندی سخنان خود تصریح کرد: این جلسه صرفاً فتح بابی برای ورود تخصصی به پیام حکیمانه رهبر معظم انقلاب بود و لازم است نشست‌های علمی متعددی برای تفسیر، تحلیل و گفتمان‌سازی پیرامون آن برگزار شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با اشاره به برخی نکات مهم که به دلیل ضیق وقت امکان پرداختن به آنها فراهم نشد، اظهار داشت: یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که باید به آن پرداخت امتداد اجتماعی فلسفه اسلامی و نسبت آن با طراحی ساختارهای اجتماعی است؛ موضوعی که همچنان میان اندیشه فلسفی ما و واقعیت‌های نهادسازی در جامعه فاصله دارد.
ضرورت راه‌اندازی مراکز نوآوری در کنار مراکز تخصصی
استاد مقطع خارج حوزه علمیه با اشاره به اهمیت طراحی این مراکز، تأکید کرد: حوزه بدون مراکز نوآوری نمی‌تواند در مأموریت ذاتی خود اثرگذار و مؤثر باشد. در کنار هر مرکز تخصصی حوزوی باید یک مرکز نوآوری فعال باشد تا بتواند فرآیند ترجمه مفاهیم دینی به فناوری‌ها، مدل‌های حکمرانی و ابزارهای نرم فرهنگی و اجتماعی را دنبال کند.
وی افزود: البته این فرایند پیچیدگی‌ها و ظرافت‌های خاص خود را دارد و نیازمند سازوکارهایی دقیق و بین‌رشته‌ای است، اما چنان‌که تجربه نشان داده گام نهادن در این مسیر اگرچه دشوار است اما ممکن و لازم است.
جوانان طلبه مأیوس نشوند؛ امید، رمز حرکت تحولی است
عضو مجلس خبرگان رهبری در بخش پایانی سخنان خود با تأکید بر لزوم امیدآفرینی در میان طلاب جوان، تصریح کرد: دغدغه اصلی ما در این جلسات امید دادن به جوانان حوزه است. اولاً باید بدانند که کار بسیار سنگینی بر دوش آنها نهاده شده است ثانیاً یقین داشته باشند که می‌توانند مؤثر باشند و ثالثاً از فضای یأس و ناامیدی که گاه در میان برخی جریان‌ها رواج می‌یابد پرهیز کنند.
وی افزود: گاهی می‌شنوم که برخی طلاب جوان می‌گویند دیگر نمی‌شود کاری کرد و موج تحولات ما را با خود برده است. اما به یاد بیاورید فرمایش رهبر معظم انقلاب را که فرمودند در همان شرایط سخت و دشوار حوزه علمیه قم حوزه‌ای بالنده و اثرگذار بود که توانست امام خمینی(ره) را تربیت کند؛ شخصیتی که نظامی را بنیان نهاد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سعدی با تأکید بر اینکه همین تجربه تاریخی نشان می‌دهد حوزه امروز نیز می‌تواند تحول‌آفرین باشد، خاطرنشان کرد: شما جوانان طلاب نباید مأیوس باشید بلکه باید با اتکا به پشتوانه معرفتی حوزه و اعتماد به توانمندی‌های علمی و اجتماعی خود در عرصه اثرگذاری اجتماعی حوزه علمیه حضور فعال و پیش‌برنده داشته باشید.
وی در پایان ابراز امیدواری کرد که توفیق برگزاری نشست‌های بیشتر برای تحلیل و تبیین دقیق‌تر پیام رهبر انقلاب فراهم شود و اظهار داشت: این جلسات باید بستری باشند برای گفتمان‌سازی، بررسی الزامات تحقق پیام و طراحی مسیرهای عملیاتی برای اجرای آن در حوزه علمیه.
مهدی الهی
ارسال نظرات