حکمرانی فضای مجازی بدون چارچوب فقهی ممکن نیست

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، نشست علمی «تحلیل فنی و فقهی زیست مجازی ایرانیان» بعد از ظهر روز گذشته در مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی با حضور و ارائه حجت الاسلام میثم غلامی سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی و با نقد حجت الاسلام والمسلمین علی نهاوندی رئیس این مرکز برگزار شد.

سرپرست پژوهشگاه فضای مجازی، پس از بیان نکاتی در خصوص اهمیت نظرسنجی و کمبود اطلاعات افکارسنجی در خصوص زیست مجازی ایرانیان به تشریح نتایج موج نخست پیمایش ملی زیست مجازی مردم ایران پرداخت و گفت: فضای مجازی یکی از مهم‌ترین حوزه‌های تصمیم‌سازی کشور است و این گزارش با جامعه آماری ۲۵۰۰ نفر و در پنج محور اصلی تهیه شده است.

حجت الاسلام غلامی با اشاره به اینکه این پیمایش نخستین تصویر دقیق از الگوهای استفاده مردم از اینترنت ارائه می‌دهد، افزود: حدود ۲۳ درصد مردم همچنان به اینترنت دسترسی کافی ندارند و این مسئله در تصمیم‌گیری‌های ملی خطا ایجاد می‌کند.

وی با بیان اینکه نارضایتی عمومی از کیفیت اینترنت بالاست، توضیح داد: تنها حدود ۲ درصد مردم از وضعیت فعلی رضایت کامل دارند.

سرپرست پژوهشگاه ملی فضای مجازی به استفاده ۶۱ درصد کاربران از فیلترشکن‌های رایگان استفاده اشاره کرد و گفت: تنها ۲.۴ درصد مردم تولیدکننده محتوا هستند و اکثریت مطلق مصرف‌کننده‌اند؛ موضوعی که اثر مستقیمی بر شکل‌گیری گفتمان‌های اجتماعی دارد. نگرش این درصد محدود تولیدکننده محتوا در ایجاد هنجار فضای مجازی تأثیر مستقیم دارد.

حجت الاسلام غلامی همچنین هشدار داد: ۳۰ درصد مردم نشانه‌های اعتیاد اینترنتی دارند و بخش مهمی از زمان روزانه کاربران حتی بیش از برخی فعالیت‌های مهم خانوادگی به شبکه‌های اجتماعی اختصاص یافته و ۸۰ درصد مردم هم هیچ‌گاه خرید روزانه اینترنتی مانند خرید میوه و نان انجام نداده‌اند، اما استفاده از خدمات بانکی آنلاین بسیار گسترده است و در سنین بالاتر نیز دیده می‌شود.

وی همچنین به رشد پرشتاب استفاده از هوش مصنوعی در مکالمات و مشورت‌ها اشاره کرد و گفت: پس از جنگ اخیر، مراجعات به هوش مصنوعی به‌طور قابل ملاحظه‌ای افزایش یافته و حتی تراپی‌های انسانی با هوش مصنوعی جایگزین شده است. 

غلامی با اشاره به تکمیل موج دوم این پیمایش و در دست انجام بودن موج سوم، تأکید کرد: این داده‌ها قرار نیست عمومی‌سازی گسترده شود، اما بخشی از آن برای تصمیم‌سازان، دانشگاه‌ها و نخبگان ارسال خواهد شد تا مبنای سیاست‌گذاری دقیق قرار گیرد.

در ادامه این نشست حجت الاسلام والمسلمین نهاوندی با تشریح بخش‌های فقهیِ مرتبط با نتایج «پیمایش زیست مجازی ایرانیان» تأکید کرد: فضای مجازی امروز بدون چارچوب‌گذاری فقهی و حکمرانی روشن، می‌تواند به بروز بحران‌های اخلاقی، امنیتی و اجتماعی منجر شود.

وی در ادامه گفت: با توجه به اینکه 23 درصد مردم دسترسی مناسب به اینترنت ندارند، حاکمیت در صورت ارائه خدمات الکترونیک، از منظر فقهی موظف به تأمین دسترسی عادلانه است؛ زیرا «محروم‌سازی بخش‌هایی از جامعه از منافع حلال» با عدالت سازگار نیست.

این استاد درس خارج حوزه علمیه قم با بیان اینکه الگوی جهانی حکمرانی دیجیتال 4 رویکرد اساسی دارد، گفت: اول رویکرد رفاهی است یعنی تفرج منش و تفریح گرا؛ دوم حکمرانی لیبرالی مبتنی بر حداقل مداخله دولت و حاکمیت است که ایالات متحده پرچم دار این است؛ سوم نیز بهره برداری گسترده با حفظ اجمالی سنت ها؛ چهارم نیز رویکرد ارزش پایه است که جمهوری اسلامی با زمینه و ظرفیت خود در تولید ادبیات و تولید محتوا به طور جدی عمل کند. پس از جنگ توجه به نوع نگاه ما افزایش پیدا کرده است.

حجت الاسلام والمسلمین نهاوندی استفاده گسترده مردم از فیلترشکن را یکی از چالش‌های اصلی دانست و تصریح کرد: اگر استفاده از ابزارهای دور زدن محدودیت‌ها از نظر قانون «ممنوع» است، حاکمیت باید این ممنوعیت را واقعی و قابل اجرا نگه دارد؛ زیرا «امر خلاف قانون، خلاف شرع است».

وی در ادامه هشدار داد: رها بودن این وضعیت، موجب دسترسی گسترده جامعه به محتواهای حرام و مفسده‌زا می‌شود و با قاعده دفع ضرر، نفی سبیل و مصالح عمومی در تعارض است.

این استاد درس خارج حوزه علمیه همچنین با اشاره به وابستگی کاربران به پلتفرم‌های خارجی، این وضعیت را تهدیدی برای امنیت و اخلاق عمومی دانست و گفت: بر اساس قواعدی مانند «اعانه بر اثم»، «نفی سبیل» و «حفظ حریم خصوصی»، رها کردن این فضا به معنای باز شدن مسیر نفوذ، فتنه و نشر اطلاعات مضر است و حتماً باید مورد چاره‌اندیشی قرار گیرد.

حجت الاسلام و المسلمین نهاوندی در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به گسترش معاملات، بازی‌ها و فعالیت‌های اقتصادی در فضای مجازی، تأکید کرد: هنوز بسیاری از حدود و ضوابط فقهی معاملات اینترنتی روشن نیست و باید از منظر فقه حکمرانی برای مسائلی مانند قمار آنلاین، تبانی اقتصادی، محتوای غیراخلاقی، ضررهای مالی و نقض امانت چارچوب مشخص تعیین شود.

وی در پایان با اشاره به تأثیر فضای مجازی بر «حق‌الله»، «حق‌الناس» و «حق‌النفس» در سبک زندگی خانواده‌ها، بر ضرورت تدوین یک زیست‌بوم مجازی حلال و امن تأکید کرد و گفت: این امر بدون ورود مستقیم فقه حکمرانی و قاعده‌گذاری دقیق ممکن نیست.