گزارشی از نشست علمی خودگروی اخلاقی

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، یکی از مسائل مورد اختلاف در میان مکاتب اخلاقی خودگروی یا دیگرگروی در اخلاق است.
 
منظور از خودگروی اخلاقی این است که آدمی تمامی صفات و رفتارهای خود و نیز هنجارهای حاکم بر آنها را بر اساس توجه به منافع شخصی و فردی تنظیم نماید. در این صورت از نظر چنین شخصی فعل اخلاقی فعلی خواهد بود که در نهایت به نفع او تمام بشود. 

نکتة قابل توجه در خودگروی اخلاقی آن است که منافع مورد نظر در این دیدگاه، اعم از منافع مادی و معنوی است و مصلحت­جویی­های دینی را نیز شامل می­گردد. بر همین اساس یکی از اشکالاتی که برخی از قائلان اخلاق سکولار بر طرفداران اخلاق دینی و ارد می­دانند همین خودگروانه و مصلحت­جویانه بودن اخلاق دینی است. به اعتقاد ایشان اخلاق دقیقاً از جایی شروع می­شود که انسان مصلحت­جویی را کنار گذاشته و تنها به خاطر خوبی خود فعل آن را انجام دهد. به عبارت دیگر مغز اخلاق «عدم تعلق خاطر به نفع خود» است. در حالی که اخلاق دینی هدف از رفتارهای اخلاقی را سود و نتیجة دنیوی و اخروی حاصل از آن  می­داند. از نظر ایشان چنین رفتاری واقعاً اخلاقی نیست و بیشتر شبیه تجارت است. به اعتقاد آنها عمل اخلاقی باید از روی ایثار باشد و هیچ نفعی در آن مد نظر نباشد. و الا از حالت عمل اخلاقی خارج خواهد شد.

به دلیل اهمیت موضوع خودگروی ، نشست نظریه خودگروی به همت گروه فلسفه و کلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه و با همکاری پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در سالن نشست های علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

با کمبود منابع در زمینه فلسفه اخلاق روبرو هستیم

ابراهیم علی‌پور عضو هیئت علمی گروه فلسفه پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و دبیر نشست علمی خودگروی اخلاقی در ابتدای این نشست بیان داشت: امروز بحث از فلسفه اخلاق بسیار مهم است از این رو شاهد هستیم که مطبوعات و نشریات جهان تا چه اندازه به این موضوع می پردازند.

وی ادامه داد: وقتی می خواستیم اهمیت این موضوع را در آکادمی های علمی دنیا بدانیم جستجویی در فضای مجازی ترتیب دادیم و چهارصد جلد کتاب مدون شده در این موضوع یافتیم.

این محقق علوم عقلی با اظهار تاسف از غریب بودن فلسفه اخلاق در کشور گفت: چرا باید در کشوری که مهد اخلاق بوده است امروز با کمبود منابع در مورد فلسفه اخلاق مواجه باشیم.

وی اظهار امیدواری کرد که با راه اندازی رشته فلسفه اخلاق در مقطع دکتری، مباحث فلسفه اخلاق از غنای مطلوب برخوردار شود.

این پژوهشگر علوم اسلامی گفت: امروز اخلاق در شاخه های گوناگون غوغا به پا کرده است و در زیر شاخه هایی همچون اخلاق اقتصاد، اخلاق تجرات، اخلاق سیاست، اخلاق خانواده و... موجی از مقالات به رشته تحریر درآمده است.

وی بیان داشت: بحث خودگروی از مباحث مهمی است که با مباحق مختلفی از جمله اخلاق هنجاری که یک مکتب پر طرفدار است نسبت پیددا می کند.

علی پور اظهار داشت: باید با بررسی های عمیف مشخص کنیم که نظریه خودگروی اخلاقی تا چه اندازه با مباحث دینی قرابت دارد.

نظریه خودگروی را می توان به حکمای جهان اسلام نسبت داد

حجت‌الاسلام علی شیروانی، عضو هیات علمی گروه فلسفه و کلام پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به عنوان نظریه پرداز در این نشست گفت: در این نشست اخلاقی می خواهیم نظریه خودگروی اخلاقی را با توجه به ماحث دینی مقایسه و سنجش کنیم.

وی بیان داشت: مدعای ما این است که می توان با تغیرات و اصلاحاتی نظریه خودگروی اخلاقی را در علوم اسلامی شناسایی کرد و حتی می توان آن را به حکمای اسلامی نسب داد.

وی بیان داشت: نظریه خودگروی اخلاقی ریشه در نظریه های فارابی و ابن سینا دارد و می توان گفت که در باب مکاتب اخلاقی می توان دیدگاه های حکمای اسلامی را جای داد.

این محقق علوم عقلی بیان داشت: ما در فلسفه اخلاق با سه پرسش اساسی روبرو هستیم که معنای خوب و بد چیست و حسن و قبح به چه معنا است؟

وی ادامه داد: پرسش دوم این است که معیار خوب و بد چیست؟ و سوم اینکه چرا باید کار خوب را انجام داد؟

حجت الاسلام شیروانی با اشاره به اینکه خودگروی اخلاقی را می توان در پاسخ به هر سه سوال مطرح کرد، ادامه داد: خودگروی عینی اینکه من نگاه می کنم به خیر و شر خود و در مقام تعریف می گویم خوب آن چیزی است که برای من خوب است.

این محقق علوم عقلی اظهار داشت: می توان خودگروی را در پاسخ به سوال سوم هم مطرح کرد و خودگروی اخلاقی با حسن و قبح عقلی که امامیه پذیرفته است منافات ندارد.


وی بیان داشت: اگر خودگروی در حیطه پاسخ به سوال دوم مورد نظر قرار گیرد ملاک و معیار خیر و شر در حوزه فاعل است.

این محقق علوم اسلامی، بیان داشت: خودگروی به این معنا را نمی توان به متکلمین نسبت داد اما شادی بتوان به حکما نسبت داد.

حجت الاسلام شیروانی با اشاره به سوال سوم بیان داشت: در جواب به این سوال که چرا باید کار خوب را انجام داد کانت این مساله را مطرح کرده است که شما در صورتی فاعل اخلاقی هستید که فعل هیچ ثمره ای برای شما نداشته باشد و داعی تنها الزام عقلی باشد و هیچ منفعتی مطرح نباشد.

وی ادامه داد: از دیدگاه اسلامی می توان به طور کامل گفت که پاسخ به این سوال خودگروی اخلاقی است یعنی اگر بپرسند که چرا باید کار خوب انجام شود می توان گفت از نظر اسلالم باید این کار را انجام داد چون به نفع شما است.

این محقق حوزه علمیه قم بیان داشت: همه دایره الزام ها که شامل احکام و تکالیف است بخاطر خیری است که برای شخص ما دارد.

وی بیان داشت: البته در اینجا بحث هایی مطرح شده است که خیر و شر مصداقش چیست که بحث و گفتگوی زیادی صورت گرفته است و مصادیقی همچون کمال، قرب الی الله، لذت، قدرت، سعادت مطرح شده است.

دلایل عقلی و نقلی نظریه خودگروی اخلاقی

این محقق حوزه و دانشگاه، بیان داشت: بر این نظریه می توان ادله عقلی و نقلی متعددی اقامه کرد.

وی در بیان دلیل عقلی اظهار داشت: حکما بیان داشته اند که فاعل یا فاعل کامل است یا فاعل مستکمل که ما فاعل مستکمل هستیم که با اراده، عقل، اختیار عمل م کنیم و در کار خود غرض داریم و غرض نتیجه ای است که از فعل به دست می آوریم.

این محقق علوم عقلی گفت: از نظر حکماء به طور کلی هر کاری که ما انجام می دهیم به قصد این است که کمالی را برای خودمان به دست بیاوریم و این یک امر دستوری نیست بلکه تکوینی بوده و غیر این امر نمی تواند باشد.

وی در بیان دلایل نقلی گفت: اگر به قرآن مراجعه کنیم این پیام را منتقل می کند که دین آمده است تا شما را به وضعیت مطلوب برای خودتان برساند و خداوند و پیامبر اکرم(ص) هرگز نخواسته اند که از خودتان برای دیگران هزینه کنید و اگر هم جایی وارد شده است سود آن کار به عالمل برمی گردد.

این محقق علوم اسلامی گفت: آیاتی همچون (کل نفس بما کسبت رهینه) و ( لها ما کسبت و علیها ما اکتسبت) موید نظریه خودگرایی اخلاقی است.

وی بیان داشت: آیاتی که با جمله (لعلکم تفلحون) آمده است موید همین مطلب است چون در فلاح رستگاری شخص مطرح است.

این محقق علوم اجتماعی بیان داشت: ماجرای اجر رسالت برای پیامبران در قرآن کریم، بارها مورد اشاره قرار گرفته است که در یک مورد، استثنای (الا الموده فی القربی) ذکر شده است که در آیه بعد هم اشاره شده است که دوست داشتن اهلبیت پیامبر(ص) به نفع خود شما است.

وی گفت: این دیدگاه ها که از حکمای برداشت شد با خود گروی مطرح در جهان دارای نسبت نزدیکی است و تفاوت هایی که در ابتدا با نظریات غربی به نظر می رسد مربوط به طرح بحث در دو فضای متفاوت است که هرکدام دارای گرایش های فکری گوناگونی هستند اما اصل فکر یکی است .


خودگروی را تنها در بحث ملاک و معیار می توان مورد نظر قرار داد

در ادامه دکتر محسن جوادی، استاد دانشگاه قم به نقد سخنان حجت الاسلام شیروانی پرداخت و گفت: خودگروی بحث پیچیده و دشواری است و ریشه در سنت ما دارد.

وی ادامه داد: یک خطایی در اندیشه مطرح شده حجت الاسلام شیروانی است که باید نقد شود تا اشتباهات و خلط بحث ها مشخص شود.

این استاد علوم عقلی گفت: خودگروی ادعایش این است که ارزش های اخلاقی برای این خوب است که نتیجه ای به ما می دهد و خودش ذاتا ارزش ندارد.

وی ادامه داد: ویژگی نظریه خودگروی که از نظریات غایت گرایانه است این است که خود اخلاق اهمیت ندارد بلکه از آن جایی که ثروت من، قدرت من، و منفعت من را تامین می کند مطلوب است.

این استاد برجسته فلسفه اسلامی، با بیان اینکه نمی توان خودگروی را در پاسخ به سه سوال مطرح شده عنوان کرد، گفت: به نظر می رسد نمی توان بحث را در ناحیه تعریف عنوان کرد و خودگروی تنها در بحث ملاک وارد می شود.

وی با اشاره به اینکه تعاریف واضح و روشن است، ادامه داد: نظریه خودگروی یک نظریه اخلاقی است و به دنبال معیار اخلاقی است و نمی توان در بخش تعریف از آن مدد گرفت.

وی با تاکید بر اینکه خودگروی تنها در پاسخ به سوال دوم که تعیین معیار است، راه دارد، بیان داشت: ورود خودگروی در جواب به سوال سوم دیگر ربطی به خودگروی ندارد بلکه با هر نظریه ای همخوان است و حنتی می توان با نظریه کانت وارد این پرسش شد و جواب واحد گرفت.

این استاد فلسفه اسلامی اظهار داشت: اگر خودگروی را در بخش معیار مورد نظر قرار دهیم و رسیدن به منفعت را عنوان کینم، آن وقت نوبت به ادله مورد بحث می رسد.

نقد ادله عقلی و نقلی نظریه خودگروی

این استاد فلسفه اسلامی بیان داشت: دو دلیلی که استاد شیروانی در تایید گفته خود بیان کردند قابل خدشه و مناقشه است.

وی در نقد دلیل عقلی، با اشاره به اینکه دلیل فاعل مستکمل نتیججه مطلوب را نمی دهد، گفت: خوگرا و غیر خود گرا در اصل کمال اختلاف ندارند بلکه خود گرا عدالت را واسطه برای کمال عنوان می کند و غیر خود گرا کمال را خود عدالت می پندارد.

وی با اشاره به اینکه فارابی غایت گرا است، بیان داشت: غایت گرایی مطرح شده توسط فارابی با نظریه خودگرایی مورد بحث تفاوت دارد.

دکتر جوادی در نقد دلیل نقلی، اظهار داشت: دلایل قرآنی گفته شده از نظر محتوا توانایی اثبات مطلب طرح شده را ندارد و اذا جاء الاحتمال بطل الاستدلال.

وی بیان داشت: می توان این احتمال را وارد دانست که این آیات به نتیجه اشاره کرده است تا برای مردم عادی محرکیت داشته باشد نه اینکه مطالب بیان شده غایت باشد.

 باید تعریف و مرزهای بحث خودگروی مشخص شود

منصور نصیری، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در ادامه در جایگاه ناقد، بیان داشت: نظریه پرداز به دلیل اینکه تعریفی از خودگرایی مطرح نکرده است مشکلات زیادی را دامن زده است.

وی ادامه داد: خودگروی در آثار فلاسفه تعریف شده است و ما نمی توانیم بدون این توجه به آن، بر تعریف احتمال های خود را تحمیل کنیم.

این پژوهشگر بیان داشت: طرح بحث خودگروی نیازمند مراجعه به آثار فیلسوفان اخلاق است و حکمای اسلامی ما خودگروی را در بحث های خودشان وارد نکرده اند.

وی با تاکید بر اینکه خودگروی دارای بار معنایی خاصی است، ادامه داد: فارابی هیچ گاه لفظ خودگروی را استفاده نکرده است، پس چگونه خودگروی به او نسبت داده می شود.


وی با شاره به اینکه برخوردی فاعل از بیشترین لذت در تعریف خودگروی می گنجد، اظهار داشت: باید مرزهای خودگروی مشخص شود تا با لذت گرایی مخلوط نشود.

وی با طرح این وسال که خودگروی مکتب است یا نظریه، گفت: استاد شیروانی شایسته بود که تقسیم بندی دقیق تر و جامع تری در بحث خود ارائه می دادند.


نصیری گفت: اگر به چارچوب های بحث توجه نشود، نمی توانیم بحث را به کدام سمت ببریم و لذت گرا و سودگرا تصور می کنند ما به نفع آنها استدلال کرده ایم.

حجت الاسلام شیروانی در ادامه به برخی سوالات و اشکالات ناقدان جواب داد.

وی بیان داشت: سعی من این است که بتوانم نظریه ای را در فلسفه اخلاق مطرح کنم که به نظریات در دانش اسلامی نزدیک باشد.

وی با طرح پرسشی از دکتر جوادی پرسید که اندیشه اسلامی را بیشتر با کدام نظریه همخوان می بینید؟

دکتر جوادی پاسخ داد: این بحث نیازمند مطالعات دقیق و پژوهش های فروان است اما به نظر می رسد اسلام به نظریه وظیفه گرا نزدیک باشد. /909/گ502/ع