مجسمه سازی و نقاشی در بستر نقد و نظر

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، «کتاب مجسمه و نقاشی»، که برگرفته از دروس خارج فقه حجت الاسلام علیرضا اعرافی، تحت عنوان «فقه و هنر» به قلم احمد عابدین‌زاده تدوین شده از سری بحث‌های فقه هنر است که در آن به بررسی فقهی کارهای هنری، تصویر، نقاشی و مجسمه‌سازی پرداخته شده است.

در مقدمه این کتاب می خوانیم: فقه دانشی است که تکالیف فردی، خانوادگی و اجتماعی مسلمین و جامعه اسلامی را تعیین می کند و وظایف انسان را در موقعیت های گوناگون و در برابر حوادث مختلف مشخص می نماید و راه کمال و سعادت آدمی را به وی نشان می دهد و یکی از ارکان اساسی علوم اسلامی به شمار می آید، فقه در طول تاریخ مسیر رشد و بالندگی را طی کرده است و همراه زمان و تطورات آن به پیش رفته است.

موعد آن رسیده که فقه وارد مرحله نوین شود

یکی از عوامل مهم تکامل و ترقی فقه « تحول در زندگی و معیشت و نظام های زندگی بشر و پیدایش موضوعات جدید و پرسش ها نوین» است، در عصر جدید تحولات دامنه داری در حوزه علوم و دانش ها و فناوری ها و الگوهای زندگی پرسش های بی شماری را فرا روی فقه نهاده است و فقیهان غالبا بدانها به صورت مجزا و زیر عنوان مسائل مستحدثه پاسخ می دهند، اما اکنون احساس می شود که موعد آن رسیده است فقه وارد مرحله نوین شود و با طبقه بندی جدید و پایه ریزی کتاب ها و ابواب جدید فقهی، مسائل پراکنده و نوپیدا در کتاب ها و ابواب و فصول منسجم و اندام وار، سامان یابند. در دهه های اخیر کم و بیش این حرکت آغاز شده است تا اندازه ای ابوابی نو در فقه تشکیل گردیده است، اما این حرکت نوپا و ناتمام است.

.... این دفتر حلقه ای از حلقات فقه هنر است. هنر گرچه در تاریخ بشر پیشینه درازی دارد، اما امروز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. هنر برآمده از ژرفای وجود آدمی و یکی از ارکان شخصیت و دارای نقش ها و کارکردهای متنوع روانی و اجتماعی است و اکنون شاهد رشد و بالندگی و گسترش آن و شکل گیری رشته ها و تخصص ها گوناگون آن هستیم، طبعا در اندیشه اسلامی فلسفه هنر و فقه هنر وجود دارد و موضع اسلام در برابر هنر و انواع آن با اجتهاد در این دو زمینه میسر است.

... این دفتر به مبحث تصویر که در فقه سابقه دارد و در کتاب مکاسب محرمه مورد بحث قرار گرفته است می پردازد.

تصویر گری از موارد تفاوت فرهنگی اسلام با فرهنگ های بت پرستی و مسیحیت

در صفحه پنج که با عنوان کلیات مشخص شده است می خوانیم: یکی از هنرهایی که از دیرباز در میان انسان ها متداول بوده است هنر تصویرگری است. تصویر اقسامی دارد که از جمله آنها مجسمه و نقاشی است و حکم هر قسمی متفاوت است. در این کتاب حکم تصویر بررسی می گردد، تا تصویر حرام از تصویر غیر حرام مشخص شود.

در ادامه تاریخچه بحث مورد بحث قرار گرفته است و ضمن بررسی واژه های بحث در قرآن و روایات، واژگان تمثیل، تصویر و نقش در لغت بررسی شده است.

در همین بخش در ضمن بحثی با عنوان « تصویر از جمله موارد تفاوت فرهنگی اسلام با فرهنگ های بت پرستی و مسیحیت» می خوانیم: تصویر و پیکرتراشی از مواردی است که تمدن غربی را از تمدن اسلامی جدا می کند و رواج آن در تمدن اسلامی کمتر از تمدن غربی است.

به دلیل روایاتی که در اسلام نسبت به مجسمه سازی و نظایر آن وجود دارد، میان تمدن اسلامی با آنچه قبل از اسلام در دوران جاهلیت و در فرهنگ های بت پرستی بوده است و آنچه در فرهنگ مسیحیت امروز رواج دارد، تفاوت جوهری به وجود آمده است. تلاش فقها بر آن است که از مجموعه روایات مربوط به این بحث را که غالبا لحن توبیخی دارد، بررسی نمایند تا حد و مرز مفهومی آن مشخص گردد.

ساخت و ایجاد تصویر در نظر فقها

فصل دوم این کتاب با عنوان ساخت و ایجاد تصویر مشخص شده است و اقوال فقیهان امامیه در مساله تصویر بررسی شده است که می خوانیم: در میان فقیهان امامیه نسبت به حکم تصویر پنج نظریه وجود دارد که عبارت است از 1- حرمت تصویر و تمثیل به طور مطلق 2- عدم حرمت در غیر بت سازی 3- حرمت مجسمه روح دار و جواز بقیه تصاویر 4- حرمت مطلق مجسمه و جواز مطلق غیر مجسمه 5- حرمت مطلق تصویر روح دار و جواز مطلق تصویر غیر روح دار.

در ادامه مستندات حکم بررسی شده است و به آیاتی همچون 52 انبیاء، 13 سبا، 49 آل عمران استناد شده است که در جمع بندی آیات شریفه می خوانیم: آیه 52 سوره انبیا مربوط به ساخت تصویر نمی شود و فقط از ساخت بت نهی می نماید، آیه 13 سوره سبا به قرینه روایات بر جواز ساخت تصویر موجودات غیر ذی روح اعم از نقاشی و مجسمه دلالت می کند و از آیات 49 سوره آل عمران و 110 سوره مائده، جواز ساخت تصویر غیر ذی روح به صورت مطلق استفاده می شود.

در صفحه 43 می خوانیم: آنچه در این روایت( صحیحه ابی بصیر) به طور مستقیم از آن نهی شده است، تزئین است. در روایت استفاده از تصاویر و تماثیل در مقام زینت نهی شده است و این مطلب به بحث اقتناء و تزئین مربوط می شود و از بحث ساخت تصویر خارج است. در آنجا نیز بر حرمت نگهداری مطلق تصاویر اعم از ذی روح، غیر ذی روح، مجسمه و غیر مجسمه دلالت می کند؛ ولی چون معارض هایی دارد حمل بر کراهت می شود و حرمت از بین می رود.

در ادامه بحث روایت مثنی، روایت یحیی بن ابی العلاء، روایت حاتم بن اسماعیل، روایت ابن قداح، روایت سکونی، روایت جراح مدائنی، روایت محمد بن قیس و.... مورد بحث و نظر سندی و دلالی قرار گرفته است.

فروعات حرمت یا کراهت ساخت تصویر

فصل سوم این کتاب « فروعات حرمت یا کراهت ساخت تصویر» نام دارد که نویسنده بیان داشته است: ساخت مجسمه ذی روح بنابر احتیاط واجب، حرام و نقاشی آن مکروه است که باید فروعات آن مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

نویسنده در طرح بحث خویش می نویسد: گاهی تصویر چه مجسمه باشد و چه نقاشی، از موجودات واقعی حکایت می کند؛ مثل مجسمه ارسطو و گاهی از موجودات غیر واقعی و خیالی حکایت می کند؛ مثل نقاشی سیمرغ. تصویر موجود واقعی نیز گاهی مجسمه یا نقاشی فرد معین است؛ مثل ابوعلی سینا یا از یک صنف حکایت می کند؛ مثل نانوا، بدون اینکه آن نانوا معرفه باشد، بلکه نمادی از یک طبقه است و گاهی تصویر از یک نوع حکایت می کند؛ مثل مجسمه نوع انسان که کلی انسان را نشان می دهد و ارتباطی به طبقه با فرد خاصی ندارد و گاهی حکایت مجسمه فراتر از نوع است؛ مثل مجسمه ای که جنس حیوان را نشان می دهد و حیوانات مختلفی را در برمی گیرد. همچنین تصویر فرد خیالی که صنف خیالی را در برمی گیرد. همچنین تصویر موجود خیالی که گاهی فرد خیالی گاه صنف خیالی، گاه نوع خیالی و گاهی فراتر از نوع خیالی است. حال سوال این است که آیا حرمت یا کراهت ساخت تصویر ذی روح همه اقسام هشت گانه را شامل می شود یا مختص تصویر موجود واقعی است؟

نویسنده در صفحه154 در فرع یازدهم به بررسی حکم تصاویر سه بعدی پرداخته است و می نویسد: تصاویر سه بعدی از جمله انیمیشن و کارتون های سه بعدی است. مطابق نظری که حرمت یا کراهت شدید را به ساخت مجسمه مختص می کند و نقاشی را جایز می داند، این سوال مطرح می شود که آیا تصاویر سه بعدی تحت عنوان مجسمه داخل می شود و حرمت یا کراهت شدید دارند یا تحت عنوان نقاشی درآمده و جایزند؟

در پاسخ این پرسش باید گفت: تصاویر سه بعدی مجسمه نیستند و در حقیقت همان تصاویر دوبعدی می باشند که با مهارت خاصی به طوری طراحی شده اند که هنگام مشاهده به نظر سه بعدی می رسند؛ لذا تصویر دوبعدی بوده و حکم مجسمه را ندارند.

حکم ساخت ربات ها، مجسمه های صنعتی و مانکن های لباس فروشی ها

فرع دوازدهم در مورد ربات ها و مجسمه هایی است که کاربرد صنعتی دارند و در کارخانه ها یا اماکن دیگر به منظور استفاده در اموری نظیر حمل و نقل، بسته بندی یا جارو کردن منزل طراحی شده است و به جای نیروی انسانی به کارگرفته می شود. با تحقیقات و پیشرفت هایی که در هوش مصنوعی ایجاد می شود، کاربرد ربات ها بیشتر شده است و روز به روز بر ظرافت، دقت و انعطاف آنها افزوده شده است؛ از این رو نقش بیشتری را در زندگی بشر ایفا کرده است. حال سؤال این است که با توجه به اینکه ربات ها نوعی مجسمه هستند، ساخت آنها چه حکمی دارد؟

نویسنده در ادامه به بیان راه کارهای خروج تمثال های آزمایشگاهی از اطلاق ادله منع پرداخته و می گوید: برخی مجسمه های آزمایشگاهی بنا بر دلایلی که بیان می شود از اطلاق منع خارجند: یک راه حل این است که مجسمه آزمایشگاهی به گونه ای ساخته شود که مجسمه حیوان بر آن صدق نکند و صرفا اسکلت باشد؛ یعنی مجسمه فاقد اجزای رئیسی انسان یا سایر حیوانات باشد؛ مثل اینکه اجزای سر در آن تعبیه شود، ولی شکل و ظاهر آن شبیه سر انسان یا حیوان نباشد؛ چون چنانکه بیان شد در حکم مجسمه، صدق عرفی حیوان شرط است و اگر تصویری فاید اجزای رئیسی باشد، عرف به آن مجسمه حیوان اطلاق نمی کند؛ بنابراین اگر مجسمه های آزمایشگاهی به گونه ای ساخته شود که هیچ یک از اجزای آن شبیه اجزای رئیسی حیوان که مقوم صدق عرفی تمثل حیوان است، مثل سر یا صورت و چهره او نباشند، از شمول ادله منع تصویر خارج شده و ساخت آنها حرام یا مکروه نخواهد بود.

راه حل دوم برای خروج مجسمه های آزمایشگاهی از اطلاق ادله منع از تصویر، انصراف ادله به اهداف غیر آموزشی است؛ چون ساخت این تمثال ها در زمان شارع و حتی قبل از آن مرسوم بوده است و اطبایی چون جالینوس، اسکلت و اعضای بدن را برای اهداف آموزشی درست می کردند و برای آموزش طب از آنها استفاده می کردند، اما در زمان شارع ذهن عرف به سمت این مجسمه ها نرفت و احتمال منع از آنها را نداده و به همین جهت از ائمه علیه السلام در این مورد سوالی نشده است و بنابراین ادله منع از این مجسمه ها منصرف بوده و فقط اهداف غیر آموزشی را شامل می شوند.

راه حل سوم، عنوان ثانوی و ضرورت ساختن تمثال های آزمایشگاهی است. بنابراین وجه، ساخت این تمثال ها به دلیل ضرورتشان اشکالی ندارد؛ چون اگر ساخته نشوند و مسائل پزشکی وابسته به آنها آموزش داده نشوند، احتمال به خطر افتادن جان انسان ها وجود دارد که موجب مباح شدن محرمات و از جمله ساخت مجسمه می شود. البته ساخت این مجسمه ها درمواردی که صرفا برای افزایش علم باشد، مشمول حکم ثانوی نمی شود و حکم ثانوی تنها مواردی را شامل می شود که ساخت آنها منجر به جلوگیری از مرگ انسان ها شود.

نویسنده در مورد اسباب بازی و مانکن ها که در لباس فروشی ها استفاده می شود، قائل است: تا زمانی که عنوان تمثال حیوان بر آنها صدق می کند و دارای اجزا رئیسی حیوان باشند، مشمول حکم مجسمه ذی روح هستند و طبق نظریه ای که ساخت مجسمه ذی روح را حرام یا مکروه می داند، ساختشان حرام یا مکروه است، اما اگر به گونه ای باشد که عرفا بر آنها مجسمه حیوان صدق نکند، ساختشان بلامانع است.

در فصل چهارم که نگهداری تصاویر عنوان گرفته است، آمده است: در مورد نگهداری تصاویر دو نظریه وجود دارد:
1- حرمت اقتناء: بنا براین نظریه، آن دسته از صوری که ساختشان حرام است، نگهداری و اقتنائشان نیز حرام است. این نظریه مشهور قدماء است که ظاهر کلام شیخ مفید در المقنعه و شیخ طوسی در النهایه از جمله آن است.

در کلمات فقها هرچند به حرمت اقتناء صور تصریح نشده است، ولی از ظاهرکلامشان حرمت استفاده می شود. از مجمع البرهان محقق اردبیلی نقل شده است که قدما به عدم حرمت نگهداری صور قائل بوده اند.
.... نظر مشهور قدماء همانگونه که از ظاهر کلمات آنها استفاده می شود، حرمت نگهداری صور می باشد.

2- جواز اقتناء صور: بنابر این نظریه هر نوع تصویری جایز است و حرمت ساخت برخی از آنها تاثیری در جواز نگهداری شان را ندارد. این نظریه نظر مشهور میان متاخرین فقها است که صاحب جواهر، شیخ انصاری از جمله آنها می باشد. در میان معاصرین اکثر فقها از جمله آقایان خویی، تبریزی، مکارم شیرازی، و حضرت امام خمینی(ره) به این نظریه قائلند.

در ادامه فصل چهارم نیز تحت عنوان نگهداری تصاویر، مطالبی چون اقوال در مسأله، ادله حرمت اقتناء روایات منع کننده نگهداری تصاویر، روایات مجوز نگهداری، اشکالات و پاسخ به آنها مطرح شده است.

کتاب مجسمه و نقاشی از سوی انتشارات مؤسسه اشراق و عرفان، در شمارگان 1500 نسخه و قیمت 5000 تومان منتشر شده است./909/ز502/ر