عصری پژوهی فقهی و اقتضاءات آن

به گزارش خبرگزاری رسا به نقل از روابط عمومی مرکز تحقیقات اسلامی مجلس، حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی در نشستی فقهی در جمع برخی فقه‌پژوهان کشور افزود: باید اعتراف کنیم که اولا، حجم موضوعات استنباط نشده، بیشتر از مواردی است که استنباط شده و یا در دستور کار استنباط قرار دارد؛ ثانیا، در موارد بسیاری استنباط احکام موضوعات پیچیده در حالی انجام می گیرد که به شناخت دقیق ماهیت پیچیده آنها مسبوق نمی باشد و ثالثا، وضعیت و آثار فقه در جامعه به حال خود رها شده و رصدی در این خصوص انجام نمی‌گیرد.

رییس مرکز تحقیقات مجلس با اشاره به این که پژوهش نسبت به فقه باید به صورتی عصری انجام گیرد، گفت: عصری سازی استنباط فقهی در گرو رعایت سه فعالیت از جمله «نهادن موضوعات جدید بر روی میز استنباط نه سرگرم شدن به موضوعات گذشته به صورت مدام یا عمده»، «شناخت موضوعات پیچیده اجتماعی از رهگذر رجوع به متخصصان و اقدام به استنباط احکام این موضوعات پس از این شناخت» و «ملحوظ داشتن واقعیت های مربوط به فتوا و آثار آن در جامعه و بر حذر بودن از بروز جنبه های شکننده در فتوا است».

ضرورت تأسیس شاخه علمی جامعه شناسی فتوا در حوزه های علمیه

وی گفت: در زمینه ملحوظ داشتن واقعیت های مربوط به آثار فتوا در جامعه، باید یک شاخه علمی در حوزه به نام حامعه شناسی فتوا تاسیس گردد که تنها کار آن بر کنش و واکنش متقابل بین فتوا و مسائل اجتماعی تمرکز یابد.

رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس افزود:  از این رهگذر بسیاری از حقائق اجتماعی و واقعیت های مربوط به حیات دین در جامعه در پرده غفلت یا نسیان قرار نمی گیرد؛ بلکه عمل موضوع شناسی در فقه تعمیق، تقویت و تکمیل گشته و فقه از خطر رفتن به سمت بیگانه شدن با واقعیت های عصری رهایی می‌یابد.

باید بر واژه« فقه پویا سنتی» تمرکز کنیم

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی گفت: نباید تنها اصطلاح پویا را برای فقه بکار گرفت؛ بلکه باید بر واژه« فقه پویا سنتی» تمرکز کنیم؛ این از آن جهت است که پویایی باید از دل روش قویم و کهن فقه، بجوشد و بتراود، نه آن که به بهانه پویایی علم فقه، اساس این علم به مخاطره بیفتد که در آن صوت آن دیگر، علم نیست. وی گفت: امام خمینی نیز بین دو واژه جمع می‌کردند.

وی پژوهش نسبت به فقه را شامل «پژوهش فقهی»، «فقه پژوهی» و «فقهی پژوهی» ذکر کرد و گفت: مقصود از پژوهش های فقهی،  مطالعات درون فقهی است که با روشی فقهی - استنباطی نسبت به موضوعات شکل می گیرند و نتیجه آن ارائه حکم شرعی یا افتای به آن است؛ خواه موضوع، جدید (مثل بیمه) باشد یا موضوعی مطرح از قدیم (مثل روزه) باشد.

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی ادامه داد: بر این اساس هر پژوهش که ماهیت آن را مطالعه‌ای فقهی تشکیل ‌دهد، عنوان پژوهش فقهی بر آن صادق خواهد بود.

وی در خصوص گونه دوم (فقه‌پژوهی) با ذکر این نکته که چنین پژوهشی،  مطالعه ای برون فقهی است و ماهیت استنباطی ندارد ولی در خدمت استنباط است، گفت: موضوع مطالعه در این گونه پژوهش، خود فقه است.

شاخه های مطالعاتی فقه پژوهشی

حجت الاسلام والمسلمین مبلغی گفت: فقه پژوهی، سه شاخه مطالعاتی شامل مطالعه فلسفی فقه، مطالعه تاریخی فقه و مطالعه جامعه شناختی فقه (که از آن می توان به جامعه‌شناسی فقه تعبیر کرد) دارد که وجه مشترک آنها  آن است  که از بیرون فقه ولی متوجه به آن شکل می‌گیرند.

وی گفت: «فلسفه فقه» فقه را محصولی فکری می داند و به کشف تاثیر پذیری های آن از پیش فرض ها همت می گمارد و «تاریخ فقه» فقه را امری بالیده در تاریخ می داند و تدرج و تحول های آن را رصد می کند و «جامعه شناسی فقه» ، خروجی فقه را عینیتی اجتماعی می داند و کنش و واکنش آن را با پدیده های اجتماعی شناسایی می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین مبلغی در تعریف و توضیح «جامعه شناسی فقه» گفت: فتوا با صدور یافتن از ناحیه فقیه، مراحلی همچون: پای به بیرون علم گذاشتن، به دورن جامعه رفتن،  شأن اجتماعی پیدا کردن، و سرانجام  وارد حوزه تعامل و تفاعل با دیگر پدیده های اجتماعی شدن را طی می‌کند.

موفقیت فتوا در عرصه تفاعل و تعامل با پدیده ها، در گرو اتقان و استحکام آن است

وی گفت: موفقیت فتوا در عرصه تفاعل و تعامل با پدیده ها در گرو اتقان، استحکام، دقیق، اعتناء داشتن به جوانب اجتماعی و درست بودن آن است.  در این ساحت ممکن است یک فتوا گاه به دلیل دقیق نبودن یا جامع نبودن یا تک بعدی بودن یا مضطرب بودن از حیث ادبیات منفعل شود.

رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی تصریح کرد: این انفعال ممکن است در مواردی نه تنها به ضرر خود فتوا، (به این معنی که جامه عمل بر تن نپوشد و ملتزمان آن رو به قلت گذارند) بلکه به ضرر دین هم تمام شود؛ یعنی ممکن است به جای آن که به کمک و پشتیبانی پدیده دینداری بشتابد با این پدیده درگیر گردد ودر عوض به خاطر آن، پدیده های دیگر نفس راحت کشند.

حجت‌الاسلام والمسلمین مبلغی گونه سوم را «فقهی‌پژوهی» عنوان کرد و گفت: در این گونه، خود فقه موضوع مطالعه نیست، بلکه متنی که دارای ابعاد متعددی است و می تواند از منظرهای گوناگون و از منظر فقه بررسی شود.

وی، پژوهیدن قوانین به صورت فقهی، پژوهیدن مسائل حقوقی به صورت فقهی، پژوهیدن سند چشم‌انداز به صورت فقهی، پژوهیدن سیاست‌های یک کشور یا یک مؤسسه به صورت فقهی پژوهیدن الگوی ایرانی اسلامی به صورت فقهی و موارد دیگر را نمونه هایی از فقه پژوهشی ذکر کرد.

استاد برجسته فقه حوزه علمیه قم خاطرنشان کرد: این موارد ممکن است از دیدگاه های دیگر مثل جامعه شناسی یا سیاست نیز بررسی گردند ولی طبعا مقصود از فقهی پژوهی، تراز کردن آن با فقه و کشف نقص‌های فقهی آن است./997/د102/ن