آیت الله بروجردی؛ شجر پر ثمر

آیت الله حایری مؤسس حوزه علمیه قم، شنبه10 بهمن 1315 شمسی( 17 ذی‌قعده 1355قمری،30 ژانویه 1937 میلادی) رحلت کرد و تا چند سال سرپرستى این حـوزه را آیات عظام سید محمد تقـى خـوانسارى(1371ق)، سید محمد حجت(1372ق) و سید صدرالدین صدر(1373ق) بر عهده گرفتند.

اما نبود سرپرست واحد و فشار حکومت طاغوت پهلوی به حوزه‌ها حضور یک زعیم عالی قدر را بیش‌تر از پیش ضروری کرده بود. از این رو بزرگان قم به ویژه امام خمینی برای حضور آیت الله سید حسین طباطبایی بروجردی در قم و زعامت و مرجعیت تامه ایشان با انگیزه تثبیت مرجعیت در ایران تلاش بسیاری کردند .

آیت الله بروجردی در سال 1254شمسی( صفر 1292 قمری و 1876 میلادی) در بروجرد و از خانواده‌ای مذهبی و روحانی به دنیا آمد.
پدرش حاج سید علی طباطبایی(م 1252قمری) و مادرش نیز از سادات طباطبایی بود و نسبش با 32 واسطه به امام حسن مجتبی علیه‌السلام می‌رسد.

در هفت سالگی به مکتب رفت و اولین سرمشق را که «هزار و دویست و نود و نه» بود نوشت تا تاریخ آغاز تحصیلات علمی‌اش را به یاد بسپارد.

در هجده سالگی رهسپار مدرسه علمیه صدر اصفهان گردید و ده سال به جدیت در تحصیل پرداخت، گرچه در سال 1314 قمری(1276شمسی) به امر پدر برای مدت کوتاهی به بروجرد برگشت و پس از ازدواج با همسر خود به اصفهان بازگشت و تا سال 1320 قمری به تدریس شرح لمعه ، قوانین و فصول پرداخت.

باز به امر پدر در سال 1281(1320قمری) رهسپار حوزه گران‌سنگ نجف شد و اجازه نامه اجتهاد را از مرحوم آخوند خراسانی به سال 1328 هجری قمری و از آیت ‌الله شیخ الشریعه اصفهانی در ماه ربیع‌الثانی سال 1328 هجری قمری و از سید ابوالقاسم دهکردی در ماه رجب سال 1320 هجری قمری دریافت کرد.

البته پس از 9 سال در اواخر سال 1328 قمری به بروجرد شتافت و با ارتحال پدر و نیز استادش آخوند خراسانی در سال 1329 قمری، عهده‌دار امور بیت گردید و کرسی تدریس را در بروجرد برپا ساخت که این دوره، 36 سال طول کشید.

در این مدت یک بار در سال 1340 قمری به مشهد کوچ کرد که با اصرار اهالی بروجرد مجدداً به موطن خویش بازگشت و یک بار نیز در سال 1345 قمری در اعتراض به نصب یک فرد بهایی و ترویج بی حجابی، عازم عتبات شد اما با پیگیری مسؤولان به بروجرد بازگشت.

وی در سال 1306 شمسی نیز در بازگشت از سفر حج با زعمای روز نجف آیات عظام میرزا حسین نائینی(م1355قمری) ، سید ابوالحسن اصفهانی(م 1365قمری) ، آقا ضیاءالدین عراق(م1361 قمری) و شیخ محمد حسین کمپانی(م1361 قمری) دیدارهایی دارد و در مرز قصر شیرین ایران دستگیر شده و صد روز در تهران نگه داشته می‌شود . آیت‌الله بروجردی قرار بوده حامل پیام مهم مراجع نجف به علمای ایران در جریان مهاجرت به قم در اعتراض به رضاخان باشد. آیت الله بروجردی از تهران به مشهد رفته و پس از چند ماه در راه برگشت به بروجرد در قم توقف می‌کند و به دعوت آیت الله حایری به تدریس می‌پردازد اما با پافشاری اهالی بروجرد با زهم راهی موطن خویش می‌گردد و با استقبال بیشتر مؤمنان آن دیار روبرو می‌‌شود.

مصیبت‌بارترین سال‌های سکونت در بروجرد هم دهه دوم شمسی(1350تا1360قمری) بود که به مخالفت شدید رضاخان با حوزه‌های علمیه و کشف حجاب و دیگر مظاهر دینی برمی‌گشت. فاجعه مسجد گوهرشاد نیز در همین دوران اتفاق افتاد.

کم‌کم با ارجاع علمای طراز اول منطقه، جایگاه اجتماعی آیت الله بروجردی در بین مقلدان مطرح گردید و پس از ارتحال آیت الله حایری در سال 1355 قمری، حاشیه وی بر عروه منتشر شد و رساله عملیه به زبان فارسی نیز به چاپ رسید.

آیت الله بروجردی در 1364 قمری(آذرماه 1323) برای معالجه به بیمارستان فیروزآبادی تهران می‌رود و محمد رضا پهلوی نیز که در آغازین سال‌های پادشاهی بوده از وی عیادت می‌کند. اما با عیادت علما و اصرار آنان به ویژه امام خمینی(ره) برای استقرار در قم و زعامت حوزه، که پس از ارتحال آیت الله مؤسس آن را نپذیرفته بود، امر به استخاره می‌انجامد و آیات« وَ أَنزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءَ بِقَدَرٍ فَأَسْکَنَّاهُ فىِ الْأَرْضِ وَ إِنَّا عَلىَ‏ ذَهَابِ بِهِ لَقَادِرُونَ فَأَنشَأْنَا لَکمُ بِهِ جَنَّاتٍ مِّن نخَِّیلٍ وَ أَعْنَابٍ لَّکمُ‏ْ فِیهَا فَوَاکِهُ کَثِیرَةٌ وَ مِنهَْا تَأْکلُُونَ وَ شَجَرَةً تخَْرُجُ مِن طُورِ سَیْنَاءَ تَنبُتُ بِالدُّهْنِ وَ صِبْغٍ لِّلاَْکلِِینَ»( 18تا20 مؤمنون)، تکلیف کار را روشن می‌سازد اما نذر بهبودی از بیماری زیارت حرم رضوی است که در موقعیتی مناسب آن هم با استقبال پرشور مردم و علمای مشهد صورت می‌گیرد.

در نهایت آیت الله بروجردی روز پنج‌شنبه 21 دی‌ 1323(مطابق 26محرم 1364 برابر 11ژانویه 1945) با همراهی تعدادی از علما به ویژه امام خمینی(ره) و در میان استقبال بی‌نظیر بزرگان حوزه،‌ علما،‌ فضلا و طلاب و مردم که در پل ورودی شهر اجتماع کرده‌ بودند وارد شهر قم شد.


زعامت حوزه علمیه قم و تمرکز مرجعیت شیعه پس از ارتحال سید ابوالحسن اصفهانی در شب دوشنبه 13 آبان 1325(9ذیحجه1365) و ارتحال آیت الله سید حسین طباطبایی قمی در روز چهارشنبه 16بهمن 1325(14ربیع‌الاول 1366) برای اولین بار در خارج از نجف و در شهر قم شکل گرفت و بدین ترتیب آیت الله بروجردی، مرجع عام شیعیان شد.

این مرجعیت عام که شخصیتی نظیر امام خمینی(ره)‌ برای استقرار آن زحمات بسیاری کشید و صدها نامه و تلگراف فرستاد و در سفرهایی به دیدار علمای بلاد شتافت، آثار بسیار پر برکتی داشت.

حوزه علمیه قم که در اوج خفقان رضاخانی با مجاهدت‌های مرحوم آیت الله حایری پا گرفته بود و می‌رفت که باز بی سرپرست و متشتت گردد با مهاجرت آیت الله بروجردی نه تنها رونقی بیشتر‌ گرفت که قم را نگینی در جهان اسلام ساخت.

ضعف حکومت پهلوی دوم در آغاز سلطنت، حلول مرجعیت در ایران از عراق و اندیشه‌های تقریبی آیت الله بروجردی، فصل نوینی در حوزه‌های علمیه گشود و آثار تابناکی به جا گذاشت.

رونق درس و بحث،‌ اصلاح امور حوزه و تغیر روش‌های تدریسی و نیز عمران مدارس علمیه از دیگر ویژگی‌های دوره زعامت آیت الله بروجردی است.

اما یکی از جنبه‌های منحصر به فرد این دوره که به مقدار لازم به آن پرداخته نشده و مغفول مانده است، سامانه اعزام مبلغ از حوزه علمیه قم بوده که ابعاد بسیار گسترده‌ای دارد.

این اعزام مبلغ در دوره آیت الله بروجردی، ویژگی‌هایی نیز داشته است:
الف: در اعزام مبلغ به نیازهای منطقه‌ای و درخواست مردم،‌ توجه می‌شد.
ب: از فضلای درجه اول و بزرگان حوزوی که از تحصیل و تهذیب بالا برخوردار بودند برای این امر استفاده می‌شد.
ج:‌ اعزام مبلغ،‌ موقتی و مقطعی نبوده(غیر از موارد خاص)‌ و مهاجرت علما برای همیشه صورت می‌گرفت.
د: جایگاه مرجعیتی و علی‌الاطلاق بودن امر آیت الله بروجردی که حتی طاغوت از آن می‌هراسید، جایی برای اما و اگر علمای بزرگ باقی نمی‌گذاشت چه رسد به فضلای درجه پایین‌تر. بنابراین علما اطاعت امر مرجعیت شیعه را به دیده منت و به حکم تکلیف شرعی می‌پذیرفتند و در مهاجرت خود که نوعاً به شهرهای غیر موطن بود، مجاهدت‌ها می‌نمودند.
ج:‌ اعزام مبلغ به ایران منحصر نبود و مراکز اسلامی اروپا را نیز در بر داشت و مراوداتی با مراکز علمی و دینی اهل سنت هم صورت می‌گرفت.

بدین ترتیب،‌ در دوره زعامت آیت الله بروجردی، شبکه گسترده‌ای از مبلغان و وکلا شکل گرفت که پایه قیام علیه طاغوت و مبارزه را مستحکم کرد و امام خمینی(ره) با هدایت ولایی خویش توانست از این ظرفیت سترگ در راستای پیروزی انقلاب اسلامی بهره گیرد.

سرانجام آیت الله بروجردی در پنج شنبه دهم فروردین سال 1340 شمسی(13 شوال 1380 قمری 30 مارس 1961 میلادی) پس از 86 سال عمری که به گفته خویش دقیقه‌ای از بخش مفید‌ آن را هدر نداده بود در قم رحلت کرد و در مسجد اعظم که خود متولی ساخت آن در جوار حرم ملکوتی حضرت معصومه سلام الله علیها بود به خاک سپرده شد.

امید است در مقالات بعدی تصویری روشن‌تر از ستارگانی که در سپهر حوزه علمیه قم در دوره زعامت این مرجع عالی‌قدر شیعه درخشیدند و هر کدام با مهاجرت به بلادی از جهان اسلام، منشأ خدماتی شدند، ارایه شود. خدماتی که نمی‌توان نقش مرجعیت مرحوم آیت الله بروجردی را در آن نادیده گرفت. او همچنان که در استخاره قرآنی آمده بود شجر پر ثمری شد که هنوز حوزه‌های علمیه از میوه‌های آن بهره‌مند است./903/ی701/ن