امام مسجد هامبورگ
یکی از ابتکارات آن مرحوم، اعزام فضلای معظم حوزه به اقصی نقاط کشور و گاه خارج کشور بود.
در ترسیم سپهر تبلیغی این دوره، ابتدا به قلمرو خارج از کشور پرداخته و در مقاله سوم حیات تبلیغی مرحوم صدر بلاغی(ر1373ش) را به تصویر کشیدیم.
یکی دیگر از شخصیت‌هایی که در این بخش درخشیده است مرحوم شیخ محمد محققی است که تلاش داریم سیمایی از چهره تبلیغی وی ارایه کنیم:
محمد محققی لاهیجی در سال 1328ق /1289ش /1910م در لاهیجان به دنیا آمد. پدرش، آقا میرزا کاظم از مردان باتقوا و پرهیزگار روزگار خویش بود. وی کودکی را در خانواده مذهبی پشت سر گذاشت و خویش را با محبتهای سرشار پدر و درآمد حلال آماده تلاش فردا کرد.
او دروس ابتدایی را در رشت و متوسطه را تا اخذ دیپلم در تهران به پایان رساند و ضمن ادامه تحصیل علوم جدید در مدرسه کمال‌الملک و دارالفنون زبان فرانسه، روسی، عربی ، انگلیسی و آلمانی را نیز فرا گرفت و در مدرسه مروی تهران مقدمات ادبیات عرب را نیز به پایان برد. پس از آن به تحصیل علوم اسلامی روی آورد و مدتی در رشت، خراسان و تهران به تحصیل پرداخت. در این مدت تا بخشی از سطح پیش رفت.
در دوران تحصیل به دلیل مشکلات اقتصادی و معیشتی، مدتی به کار پرداخت و از تحصیل دست کشید اما به توصیه عالم جلیل‌القدر و فقیه وارسته و فرزانه آیت اللّه حاج شیخ محمد تقی بافقی (ر1324ش ) به ادامه تحصیل پرداخت.
شیخ محمد که در مشهد ریاضیات تدریس می‌کرد در سال 1313 شمسی (24سالگی) برای تکمیل علوم حوزوی به قم مهاجرت کرد و در مدرسه رضویه حجره گرفت و همزمان علم هیئت، فیزیک و سایر علوم طبیعی را برای طلاب علاقه‌مند تدریس می‌کرد. همچنین در مدرسه دارالشفاء علوم ریاضی را به طلاب درس می‌داد که شهید مطهری نیز در درس ریاضیات حضور می‌یافت.
اساتید وی در این دوره، بزرگانی چون آیات عظام، حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی، سید محمد تقی خوانساری، سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی، میرزا محمد همدانی، ادیب طهرانی و حاج شیخ عباس تهرانی بودند.
محققی با دختر حجت الاسلام آقا سید مدرس سعیدی که از روحانیون یزد بود، ازدواج کرد و با رحلت پدر همسرش، به یزد رفته و در آن شهر به فعالیت پرداخت و در اثر تلاش مشفقانه در قلوب مردم جای گرفت.
روحیه پاک و زیبای استاد محققی، آداب معاشرت بسیار جذاب و دلنشین و تلاش فراوان او در خدمت به مردم به گونه‌ای بود که در هر منطقه که برای تبلیغ و ترویج شریعت اسلام گام می‌نهاد، مورد استقبال فراوان قرار میگرفت و جذابیّت سخن و معاشرت و مردم‌داری استاد، اثر فراوانی در افراد میگذاشت و شیفته می‌نمود. از همین رو مورد توجه مردم یزد قرار گرفت و از پایگاه اجتماعی و محبوبیت مردمی برخوردار شد تا جایی که مردم وی را برای نمایندگی از یزد به مجلس شورای ملی(در دوره طاغوت) دعوت کردند اما نپذیرفت و نسبت به شخص دیگری توصیه کرد.
همچنین استاد محمد محققی پس از رحلت آیت اللّه حائری (1315ش) مدتی به همدان رفته، در آن شهر به خدمات دینی و فرهنگی پرداخت و پس از آن باز به حوزه علمیه قم بازگشت و به تدریس و مطالعه و تحقیق پرداخت. وی با توشهای از علوم جدید و قدیم به تدریس فلسفه و طبیعیات در حوزه علمیه قم پرداخت. سبک تدریس فلسفه وی ابتکاراتی داشت که نظر آیت الله بروجردی را نیز به خود جلب کرد. علاوه بر آن زبان فرانسه هم تدریس می‌کرد که عده زیادی از فضلای برجسته قم در آن شرکت می‌کردند.
آیت الله سید موسی شبیری زنجانی در این باره می‌گوید: «آقای محققی یک درسی هم داشت که در آن اطلاعات جدیدی که غالب طلاب به آن احتیاج داشتند به صورت تلفیقی با دروس حوزه مطرح می‌کردند. بنده هم در درس ایشان می‌رفتم. در آن درس نیز اتفاقاً آقا سید عبدالجواد جبل عاملی که استاد شرح لمعه ما بود، شرکت می‌کردند»
تا اینکه استاد محققی در سال 1330 ش / 1371ق (41سالگی) به تهران مهاجرت کرد و به تدریس در دانشکده معقول و منقول (الهیات) پرداخت و دانشجویان دانشگاه تهران نیز از خوان اندیشه مذهبی وی بهره بردند.
در سال 1332ش /1953م در جلسه ای که با حضور جمعی از ایرانیان مقیم هامبورگ در هتل آتلانتیک این شهر برگزار شده بود گفتگویی درباره لزوم تشکیل مرکزی اسلامی و بنای مسجدی برای ایرانیان مقیم رخ داد. این پیشنهاد با استقبال حاضران روبرو شد و نامه‌ای از جانب این جمع به مرجع تقلید وقت آیت الله العظمی بروجردی(ر1340ش) نوشته و ارسال شد که در آن پیشنهاد تأسیس مسجدی برای عبادات و برگزاری جلسات دینی برای همه مسلمانان شهر هامبورگ مطرح شده بود. مرحوم آیت الله بروجردی هم طی نامه‌ای موافقت خود را اعلام و ده هزار تومان نیز حواله کردند. با جمع آوری کمک‌های مالی ایرانیان داخل و خارج، زمینه احداث مسجد فراهم شد.
مرحوم آیت الله شیخ مجتبی عراقی در این زمینه گفته است: « مرحوم آیه الله بروجردی ، جدیت و اهتمام خاصی به نشر معارف و شعائر آل محمد داشتند. در این جهت، از هیچ تلاش و کوششی دریغ نمی‌کردند. مبلغین زیادی به اطراف و اکناف ایران و حتی خارج از کشور، برای ترویج مذهب شیعه فرستادند. در هامبورگ، در بهترین مکان آن ، مرکزی را برای تبلیغ اسلام تاسیس کردند و نماینده به آن جا اعزام کردند»
در باره اعزام نماینده آیت الله بروجردی به هامبورگ نیز مرحوم آیت الله محمد فاضل لنکرانی چنین گزارش داده است: « می‌دانید که تا آن زمان،اعزام مبلغ به خارج از کشور، هیچ مرسوم نبود. ایشان به این امر اهتمام دادند و به اروپا، آمریکا مبلغانی فرستادند. تاسیس مرکز مهمی مانند مسجد هامبورگ، در همین رابطه است. وجود چنین فکری در آن زمان ، دلیل بر روشنفکری و آینده نگری ایشان است. ایشان دقت داشتند افرادی بفرستند که از هر جهت واجد شرائط باشند ... به لحاظ همین دقت در افراد، تا مدتی آیت الله بروجردی ، کسی را که واجد شرائط باشد، نیافته بودند. در این رابطه، با مرحوم پدرم مشورت می‌کنند. پدرم می‌گوید: این موضوع نیاز به تفکر دارد. مرحوم پدر این قضیه را با من در میان گذاشتند. بنده به پدرم عرض کردم: به نظر من، آقای محققی شایستگی این کار را دارد. ایشان استاد دانشگاه بود و مرد بسیار روشن و آشنا به علوم روز و متدین .علاوه، بسیار خوش قیافه و خوش بیان بود. در تهران سکونت داشت و گاه هم به قم می‌آمد و برای طلبه‌ها درس هیئت می‌گفت. از قبل با هم ارتباطی داشتیم. به تهران رفتم و مسأله را با آقای محققی در میان گذاشتم . خلاصه ایشان را راضی کردم برای رفتن به آلمان. مرحوم پدرم نتیجه را به آقای بروجردی گفتند. ایشان هم خوشحال شدند و فرمودند: من باید آقای محققی را ببینم. آقای محققی خدمت ایشان آمدند و پس از توصیه‌های ایشان، روانه هامبورگ شدند و بسیار هم موفق بودند»
این اقدام ارزشمند با توجه به درخواست ایرانیان مقیم آلمان برای اعزام روحانی به آن منطقه انجام شد و استاد محققی که با اندیشههای نو و ابزار پیشرفته آشنایی داشت و به زبان خارجی نیز مسلط بود به آن کشور فرستاده شد. این آشنایی و تسلط بر ابزار امروزی و به همراه داشتن مهارتهای والای علوم اسلامی و بخصوص فلسفه برای آنانی که بخواهند آگاهانه و منطقی درباره دین بحث و بررسی کنند، بسیار مغتنم بود. حرکت سازنده و هشیارانه آیت الله بروجردی و اقدامات شایسته استاد محققی در آن زمان بازتاب گستردهای داشت و در روزنامهها مورد بحث و بررسی قرار گرفت. هدف آیت الله بروجردی این بود که شیعه در جهان مطرح شود و بتواند اندیشه، آرمان‌ها، اصول و ارزش‌هایش را گسترانده و برای جهانیان با سبک نوین قدرت استدلال بیان کند.
بدین ترتیب استاد محمد محققی لاهیجی در سال 1334ش /1955م به عنوان نماینده آیت الله بروجردی و امام مسجد، فعالیت خود را آغاز کرد. در نهم مهرماه 1336 زمینی در کنار دریاچه «آلستر» هامبورگ خریداری شد و طرح‌های پیشنهادی برای انتخاب نهایی آیت الله بروجردی به قم ارسال شد. ایشان این کار را به آقای لرزاده، معمار معروف (مسجد اعظم قم)، ارجاع دادند. وی از میان نقشه‌ها، طرح شرکت شرام والینگیوس را برگزید و نواقص آن‌را طی نامه جداگانه ای یادآور شد. این نقشه با همکاری یک مهندس ایرانی بنام آقای پرویز زرگر پور تهیه شده بود.
استاد محققی در دعوت نامه مراسم افتتاح کار ساختمانی مسجد که به دو زبان فارسی و آلمانی منتشر شده و برای مدعوین فرستاده شد نوشته بود: « با تایید خداوند متعال بر حسب دستور بزرگ پیشوای اسلامی عالم تشیع حضرت آیت الله العظمی الحاج آقا حسین طباطبایی بروجردی مدظله العالی بزرگ‌ترین مسجد اسلامی در هامبورگ بنا می‌شود. هیات ساختمان مسجد مفتخر است که بدین وسیله از جناب عالی برای انجام مراسم زدن اولین کلنگ دعوت نماید»
بدین ترتیب کلنگ ساختمان مسجد طی مراسمی در روز شنبه نیمه شعبان سالروز میلاد حضرت مهدی (عج) 1370ق /24بهمن 1336ش / 13فوریه 1960م با حضور جمعی از مسلمانان و نمایندگان شهر هامبورگ به دست حجت الاسلام و المسلمین محمد محققی زده شد. وی در سخنانی شرح جامعی درباره تاریخچه و لزوم ایجاد بنای مسجد ارایه داد و از توجهات ویژه آیت الله بروجردی تشکر کرد. سپس متن فارسی و آلمانی تاریخچه مسجد در جعبه فلزی زیر اولین سنگ بنا قرار داده شد. آیه«وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْرَاهِیمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْمَاعِیلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّکَ أَنْتَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ » ( 127 بقره) و ترجمه آلمانی آن بر روی این لوحه سنگ تاریخ بنای مسجد مسلمین در هامبورگ حک شده بود.
پس از مدت کوتاهی کارهای ساختمانی مسجد به مساحت 832،42 متر مربع آغاز گردید و کار تا اواخر 1341ش / 1963م با وقفه‌هایی که در کار پیش می‌آمد ادامه یافت و تقریباً اسکلت ساختمان مسجد به پایان رسید.
پس از ارتحال مرحوم آیت الله بروجردی، استاد حجت الاسلام والمسلمین محمد محققی در سال 1342 ق /1383ش / 1963م به ایران بازگشت و هشت سال کار و تلاش پیگیر و ثمرات فراوانی را به یادگار گذاشت.
وی در نامه ای که برای مرحوم سید علیرضا ریحان یزدی نوشته، چنین آورده است: « بعضی از دختران آلمانی که به کیش مقدس اسلام مشرف می‌شوند، تدبر و آشنایی آنان به قرآن مجید از اکثر ما مسلمانان بیشتر است.»
همچنین مرحوم آیت الله بدلا در باره نگاه تبلیغی مرجعیت وقت و ویژگی‌های استاد محققی گفته است: « مرحوم آیه الله بروجردی، نسبت به اسلام یک دید جهانی داشت . بر اساس همین دیدگاه بود که به تبلیغات خارج از کشور، اهمیت می‌داد که تا آن زمان سابقه نداشت. ایشان، برای اروپا و آمریکا دو نفر را انتخاب کردند: یکی آقای شیخ مهدی حائری برای آمریکا و دیگری آقای محققی برای اروپا. این هر دو شخصیت ، علاوه بر معلومات حوزوی ،اطلاعات غیر حوزوی آنان نیز، قوی بود و با مسائل فرهنگی روز آشنائی داشتند.
یادم هست : همین آقای محققی، وقتی که با هم در مدرسه رضویه بودیم به این مسائل توجه داشت. با زحمت بسیار، بدون استخدام می‌رفتیم مدارس جدید ملی و می‌خواستیم برای دانش آموزان برنامه داشته باشیم ... یادم هست : آقای محققی در یک سفری که به ایران آمده بود، در خدمت آیت الله بروجردی، اظهار نگرانی کردند که ما در آن جا مشکلی داریم و آن این که آقایان نوعاً همراه با خانم‌هایشان به مسجد می‌آیند و متأسفانه خانم‌ها وضع حجابشان مناسب نیست .اگر سخت گیری کنیم کار پیش نمی‌رود. چه باید بکنیم؟ مرحوم آیه الله بروجردی فرمودند: نه ، سخت گیری نکنید به حداقل حجاب اسلامی، اکتفا کنید.اینان، بعداً که بیشتر آمدند و آشنا شدند درست می‌شوند.ابتدا سخت نگیرید. آقای محققی از این وسعت نظر آقای بروجردی، بسیار خوشش آمد.البته آن روز، در آن جلسه، کسانی که با این نوع تفکرات مخالف بودند، حضور نداشتند، لذا مرحوم آیت الله بروجردی فرمودند: همین تعبیر هم محفوظ باشد، زیرا ممکن است برخی بگویند آقای بروجردی باب بی حجابی را باز کرده است.»!
وی پس بازگشت از آلمان در قم ساکن شد در سال 1389ق / 1348ش در حدود سن 60 سالگی بر اثر سکته قلبی چشم از جهان فرو بست و به دیار جاودانه سفر کرد. پیکر پاکش پس از مراسم با شکوهی در بقعة العلمای قبرستان ابوحسین قم دفن گردید.
روحش غریق رحمت و راهش سبیل مهاجران الی الله!
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در تنظیم، نگارش و بازنویسی این مقاله از نوشتارها و منابع متعدد بهره گرفته شده است.
/903/ی701/ن