نگاهی به تاریخچه تحولات حرم امام رضا

به گزارش سرویس مانیتورینگ خبرگزاری رسا، کارشناس شبکه وهابی وصال حق و کلمه در برنامه پایدار مدعی شد حرم امام رضا (ع) در زمان صفویه ساخته شده است.

شهر مقدس مشهد با شهادت امام رضا (ع) در خاک توس و دهکده‌ سناباد پایه‌گذاری شد و از آن زمان یعنی از سال 203 هجری قمری این منطقه به مشهد توس و مشهد الرضا شهرت یافت.
هنگامی که در تمام خراسان در زمان حکومت امویان مردم به رهبری ابومسلم خراسانی سردار شجاع ایرانی قیام ضد اموی را شروع کردند، سناباد در کنار شهر نوغان روستایی بیش نبود.
در اوج حکومت عباسیان وقتی هارون الرشید به خراسان آمد تا آتش شورش راخاموش سازد در اینجا درگذشت و فرزند نیمه ایرانی وی به خلافت برگزیده شد. زمانی که امام رضا (ع) در ادامه همان مبارزه ضد خلافت و شیعه خواهی به خراسان آمد با وجود شهادت آن حضرت برگ زرینی در تاریخ این خطه رقم خورد و بدین سان سناباد شهری با اهمیت شد که اقتدار سیاسی و رونق اقتصادی را به دنبال داشت. حضرت پیش از سفر مرو در بقعه هارونی با دست، محلی را خط کشیده و فرمودند: اینجا محل دفن من است.
از آن تاریخ، آرام آرام گروه هایی در اطراف مقبره امام رضا (ع) معتکف شدند و در قرن چهارم قلعه‌ بسیار محکمی‌ در اطراف مقبره امام ایجاد شد. در قرن هشتم، مشهد شهری کاملا بزرگ و آباد شد و بر اثر توجه ثروتمندان شیعه، آبادانی و رونق آن فزونی یافت.

در مدت دوازده قرن که از تاریخ خاکسپاری امام رضا (ع) می‌گذرد مشهد نیز مانند دیگر نواحی ایران عموما در معرض تاخت و تازهای بسیار بوده و از نظر ویژگی‌های مذهبی فرهنگی فراز و فرودهای خاص خود را نیز داشته است. این شهر گرچه بر اثر حملات و هجوم‌های مکرر، گاه تا مرز ویرانی کامل نیز سقوط کرده اما به برکت بارگاه امام رئوف در کمترین زمان بازسازی و آباد شد، تا جایی که اکنون از بزرگترین شهرهای مذهبی جهان به شمار می‌آید.

حرم مطهر رضوی چگونه ساخته شد
دارالاماره یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بود، که تاریخ پیدایش آن به پیش از اسلام می‌رسد. این محل بر سر راه سناباد، نیشابور، سرخس، توس و رادکان قرار داشته و در واقع، به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بوده است که با مرگ هارون و دفن وی در این محل، به بقعه هارونیه شهرت یافت.
پس از گذشت نزدیک دو سال از ورود امام به ایران و استقرار در مرو، مأمون که از واگذاری ولایتعهدی به امام به انگیزه آرام کردن اوضاع و شورش ها و التهاب‌های جامعه طرفی نمی‌بندد، نهایتا تصمیم هولناک و جنایت بار خویش را عملی ساخته و امام را در توس به شهادت می‌رساند.
پس از این اقدام ، برای دور داشتن خود از هر اتهامی، از سر تزویر در سوگ امام گریبان چاک داده، پیشاپیش جنازه حضرت با شیون و گریه به عزاداری می‌پردازد و برای تبرئه کامل خود، فرمان می دهد امام در بقعه هارونیه و نزدیک قبر پدرش دفن شود.
اصل بنای داخلی تالار دارالاماره، معبد (آتشکده) بوده که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، بنا و با پنهان شدن در جسد امام، بقعه هارونیه به مشهدالرضا تغییر نام یافت و مشهور شد.
نخستین سنگ مضجع منوّر امام (ع)، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود، سنگ مرمری است با ابعاد 40 در 30 و قطر 6 سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده که از نظر قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از اوایل قرن 6، بر مرقد منور نصب شده است و تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می دهد.
سنگ مرقد به مرور زمان، ارتفاع و حجم یافته، در مرحله بعد مکعبی به شکل صندوق، با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار می گیرد.
در مرحله بعد ضریح شکل یافته و در حالی‌که هم سنگ مرقد و هم صندوق را در خود جای می دهد، بر مدفن منور امام قرار می گیرد.
به‌نظر می رسد، علت عمده این تحول و نهایتا ساخت ضریح، دوچیز بوده است: ادای احترام، و تعظیم و توقیر امام (ع)، رشد فزاینده زائران و نیاز و احساس تمایل آنها به اظهار ارادت و توسل به امام، که با دست زدن به ضریح مطهر، صورت خارجی پیدا می کند.

صندوق مرقد امام رضا (ع)
به‌ درستی نمی توان مشخص کرد که صندوق از چه دورانی بر مرقد تابناک امام صندوق نصب شده است، پاره ای از مورخان بر این عقیده اند که در زمان دفن حضرت صندوقی بر مضجع نصب می‌شود، اما نمی توان چنین نظری را به جزم پذیرفت و بر صحت آن اطمینان یافت. آنچه مسلم است، از سنه 500 هجری قمری مرقد امام صاحب صندوق بوده و تاکنون سه صندوق ساخته و بر فراز مرقد ایشان نصب می‌شود.
نخستین صندوق مرقد منور امام مربوط به سال 500 هجری قمری است؛ صندوقی چوبی با روکشی از نقره، که انوشیروان زردشتی اصفهانی بانی آن بوده است.
ابن بطوطه گردشگر معروف جهان اسلام که درسال 734 از توس دیدار داشته و توفیق زیارت حرم امام (ع) را یافته، حرم مطهر و صندوق آن را در کتاب تحفه النظار خود چنین توصیف کرده است: «ابتدا مرقد امام رضا (ع) در وسط بقعه قرار نداشت و در واقع، طواف ضریح در قسمتی دچار مشکل بود، تا آنکه چندین سال بعد بی آنکه لطمه ای به استواری گنبد وارد آید با برپایی یک تاق بزرگ و ایجاد دو پایه اقدام به برداشتن دیوار میان بقعه و مسجد بالا سر کردند. بنای بقعه به طول90/10 و عرض 40/10متر در هر طرف دارای صفه ای برای ورود و خروج زائران است . از اره خرم با ارتفاع 20 سانت با سنگ مرمر و روی آن تا ارتفاع 1 متری، از کاشی های نفیس دوره سلجوقیان پوشیده شده است و بر آنها احادیث و نقش های اسلیمی دیده می شود. کتیبه روی این کاشی ها تاریخ سال 512 ه.ق را دارد و شامل آیاتی از سوره فتح است. روی کتیبه بالای این بخش که از سنگ مرمر است، قصیده ای به خط نستعلیق از دبیر الملک فراهانی به چشم می خورد».
در سال 1275 از این کتیبه تا انتهای دیوارها آیینه کاری و زیر طاق هر چهار دیوار حرم سوره جمعه نوشته شد. گنبد داخلی روی این بخش و با ایجاد گوشواره ها ساخته شده و باشیوه مقرنس مزین به آیینه شده است . گنبد خارجی دارای 31 متر ارتفاع است و از کف بام با کتیبه ای بزرگ به خط علیرضا عباسی خوشنویسی شده در چهار ترنج نصب شده است. متن آن از زیارت شاه عباس و دستور تزیین حرم حکایت می کند. روی این کتیبه، کتیبه دیگری با خط محمد رضا امام و تاریخ 1086 خ.ق نصب شده است.
داخل حرم سه محراب مربوط به قرن هفتم وجود داشته که اینک در موزه نگهداری می شود. درهای حرم نیز از آثار ارزشمند هنری است؛ صندوق‌ها و ضریح‌هایی نیز در سال های متمادی بر روی مرقد مطهر نصب شده است. در سال 957 ه.ق به امر شاه طهماسب، صندوقی با پوشش ضخیمی از طلا روی مرقد نصب شد. پس از آن، به دستور شاه عباس، صندوق طلا کاری با کتیبه هایی از خط ثلث و نستعلیق حاوی آیة الکرسی و صلوات کبیره و اشعار فارسی ساخته شده است که اکنون قسمت هایی از آن در موزه نگهداری می شود.
در سال 1311، صندوقی از مرمر لیمویی رنگ شاندیز روی مرقد قرارمی دهند ودر ضریح بعدی که در سال 1338 توسط استاد حاج محمد تقی ذوفن اصفهانی ساخته شده، از مصالحی چون نقره، طلا ،مفرغ ، آهن و چوب گردو استفاده شده است. در سال 1379 نیز ضریح جدیدی با طراحی استاد فرشچیان در حرم نصب شد.

بازسازی مرقد امام درسلسله‌های مختلف ایرانی

سامانیان
به روایت تاریخ، بوبکر شهمرد از پیشکاران نوح بن منصور سامانی، مشهد شهادتگاه امام هشتم شیعیان را آباد کرد.
به گفته ابن بابویه، محمد بن عبدالرزاق طوسی و امیر حمویه از امرای عهد سامانی در دوران حکومت خود نسبت به مرقد مطهر امام رضا (ع) کمال ارادت و توجه را داشتند و تزئیناتی در حرم به وجود آوردند.
غزنویان
یمین الدوله، سلطان محمود غزنوی، عمارت مشهد توس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد، از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد، در آن عصر، سوری بن معتز، که از سوی سلطان محمود والی خراسان بود، در تعمیر و تجلیل آن مکان شریف همت گماشت.
سلجوقیان
امیر عمادالدوله، که مقرب پادشاهان سلجوقی بود، در اوایل قرن ششم هـ.ق حرم را مرمت کرد. شرف الدین ابوطاهر قمی، وزیر سلطان سنجر، نیز گنبد را بر فراز بقعه بنا نهاد و ترکان زمرد ملک دختر، خواهر‌زاده سلطان سنجر، نیز ازاره حرم مطهر را با کاشی‌های نفیس سنجری با تاریخ اثنی عشر و خمسمائه آراست.
علاوه بر این، ابوالحسن عراقی، معروف به دبیر، از رجال و دبیران دربار غزنویان، در اوایل قرن پنجم ضمن مرمت بقعه رضوی، اقدام به ساخت مسجد بالاسر در کنار حرم مطهر کرد.
خوارزمشاهیان
در اوایل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشی های ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین شد و اکنون این کاشی ها با تاریخ اثنی عشر و ستمائه در حرم موجود است. علاوه بر این، اطراف درِ، پیش روی مبارک، در ضلع شمالی رواق دارالحفاظ، کتیبه ای از کاشی چینی مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزئین شده است. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیرالمؤمنین (ع) نوشته شده است.
تیموریان
از آثار مهم این دوره، بنای با شکوه مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده است. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه پیشین بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه به شمار می آید نیز به همین دوره مربوط می‌شود. این بناها مربوط به دوران حکومت شاهرخ بن امیر تیمور گورکانی است. از دیگر آثار عهد تیموری، ضلع جنوبی صحن انقلاب است که به همت امیر علیشیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا، آخرین امیر تیموری، در فاصله سال های 885-875 هـ.ق ساخته شد.
عهد صفویه
در دوره صفویه نیز اقداماتی در حوزه حرم مطهر انجام گرفت؛ از جمله اینکه شاه طهماسب صفوی به سال 957 هـ.ق اقدام به تهیه نخستین ضریح مرقد منور کرد و در سال 932 هـ.ق برای نخستین بار گنبد را به طلا آراست. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری کرد.
در زمان شاه عباس، صحن انقلاب وسعت یافت و اضلاع شرقی و شمالی و غربی آن، با ایوان‌ها و حجره‌ها ساخته شد و شاه عباس دوم، اقدام به تعمیر و کاشی کاری آن کرد.
در سال 997 هـ.ق که عبدالمؤمن خان ازبک اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور را به غارت برد، شاه عباس اول در سفری به مشهد، دوباره گنبد را طلاکاری کرد. این کار در سال 1016 هـ.ق پایان یافت.
جریان آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است.
شاه سلیمان صفوی نیز به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاکاری دوباره گنبد، که در زلزله سال 1084 هـ.ق آسیب دیده و فروریخته بود، اقدام کرد. طلاکاری گنبد درعهد شاه سلیمان، بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. رواق های توحید خانه، گنبد الله وردی خان و گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است./1406/9161/خ