علم اصول فقه نیازمند پالایش جدید است

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی از مراجع تقلید، پیش از ظهر امروز در همایش ملی فلسفه اصول فقه که در تالار اندیشه پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی قم برگزار شد، گفت: فلسفه گاهی به صورت مجرد به کار می‌رود و گاهی مضاف، اگر به صورت مجرد شد در محیط علمی ما همان فن اعلی است.

وی با بیان اینکه فن اعلی از نظر ما فلسفه است در احوال فضای موجود به ما هو موجود، افزود: ممکن است کلمه فلسفه به علم دیگر اضافه شود مانند فلسفه تاریخ، فلسفه فقه و فلسفه اصول فقه، اما خود را گرفتار معنای کلمه فلسفه نمی‌کنیم و می‌گوییم مقصود از فلسفه‌ای که اضافه بر علمی می‌شود، علمی است که در خدمت علمی دیگر باشد.

استاد خارج فقه حوزه علمیه قم با تأکید بر اینکه فلسفه اصول فقه باید علمی باشد که از درون بر اصول فقه بنگرد و یک رشته مسائل مربوط به این علم را از برون معنا کند، فرض خود را با یک کشتی در حال حرکت در آب‌های دریا مثال زد که افرادی از درون کشتی محیط آن را بررسی می‌کنند و افرادی از بیرون آن را نگاه می‌کنند.

وی در ادامه مطالعه مراحل هشتگانه غرض از تأسیس علم اصول فقه، انگیزه‌‌ای که علما را بر چنین علمی وادار کرده، مبانی اصول فقه، تاریخ اصول فقه، روش‌ها تدوین مسائل اصول فقه، شناخت موضوع علم اصول، شناخت ماهیت علم، تعریف جامع علم اصول فقه و مراحل تکامل آن علم را در تعریف فلسفه اصول فقه ضروری دانست.

حضرت آیت‌الله سبحانی گفت: فقهای نیمه دوم قرن هجری اعم از شیعه و سنی احساس کردند که اگر بخواهند بر یک مسائلی فتوا دهند، بدون مبنا نمی‌توانند فتوا دهند، از این‌رو احساس کردند که برای فتاوا پیش‌فرض‌هایی لازم است که تا این پیش‌فرض ها ثابت نشود فتاوا را نمی‌توانند مطرح کنند.

وی این پیش‌فرض‌ها را نسبت به مسأله علم اصول فقه، مبانی فقه یا پیش‌فرض‌هایی برای فقه نام‌گذاری کرد و با اشاره به محوریت نخست از مراحل هشتگانه، بررسی مبانی اصول فقه را ضروری دانست و افزود: انگیزه برای تأسیس اصول فقه شناسایی مبانی فقه بود اما اصول فقه گزاره است و باید برای مطالعه از درون مبانی آن را به دست آوریم.

وی همچنین گفت: یک رشته از مبانی اصول فقه را مباحث الفاظ تشکیل می‌دهد که ناچاریم از طریق تبادر یا از روش‌های دیگر این قضایا را بسازیم؛ بنابراین بسیاری از مسائل اصول فقه را از باب ملازمات باید استفاده کرد مانند اینکه وجوب مقدمه ملازم با وجوب مقدمه و حرمت ذی المقدمه ملازم با حرمت مقدمه است.

این مرجع تقلید با بیان اینکه عقل نظری مبنای اصول فقه است و اصول فقه هم مبنای خود فقه است، اظهار کرد: در این رابطه از عقل بدیهی کمک می‌گیریم آنجا که اجتماع امر و نهی وجود دارد، اصول فقه مبنا است برای فقه اما خود اصول فقه مبانی و دلیل می‌خواهد که در این مسأله از عقل بدیهی کمک می‌گیریم.

وی با اشاره به اینکه گاهی حسن و قبح عقلی مبنای اصول فقه است، بنای عقلا را یکی از مبانی اصول فقه عنوان و ابراز کرد: بسیاری از مواردی که در اصول فقه مطرح است از مبانی عقلایی استفاده می‌کنیم؛ قرآن مجید یکی از مبانی اصول فقه است و برخی از مسائل را از قرآن مجید در اصول فقه استفاده می‌کنیم که یکی از آنها برائت شرعیه است.

حضرت آیت‌الله سبحانی سنت نبوی و سنت حضرات معصومین را از دیگر مبانی اصول فقه برشمرد و با اشاره به تاریخ تأسیس اصول فقه، گفت: اهل سنت معتقدند که جناب شافعی مؤسس اصول فقه است که البته رساله‌ای به نام الرساله دارد که احمد شاکر هم تحقیق کرده اما این کتاب اصول فقه نیست و بخشی از آن اصول فقه است.

وی با بیان اینکه معتقدیم مؤسس اصول فقه ائمه اطهار‌(ع) به ویژه امام باقر‌(ع) و امام صادق‌(ع) هستند، توضیح داد: دو روش در تدوین اصول فقه مطرح است که یک روش را برای متکلمان و روش دیگر را برای فقه در نظر گرفته شده است، در این میان متکلمان اهل سنت علم اصول فقه را مستقلا مطالعه می‌کنند.

وی با اشاره به این دیدگاه که اصول فقه برای شافعی است، آنچه به اصول فقه حنفی معروف شده را اشتباه دانست و بیان اینکه حنفی‌ها قاعده را از فتاوای امام استخراج می‌کنند، گفت: جمعی در قرن هفتم جمع بین هر دو کرده‌اند، هم قواعد اصولیه را آورده و هم فروع مترتب بر این قواعد را و خواسته‌اند بین نظر شوافع و نظر احناف جمع کنند.

استاد درس خارج فقه حوزه علمیه قم تصریح کرد: امامیه از روز اول همان روش نخست را دارند و کتاب‌های قرن چهارم به این طرف همه بر این که اینها با دید استقلال به اصول فقه می‌نگرند، نوشته شده است.

وی با اشاره به موضوع علم اصول فقه تبیین کرد: اگر قرار باشد برای اصول فقه موضوع معرفی کنیم موضوعی الحجة فی الفقه است، چراکه در قرن دوم دنبال حجج گشتند و می‌دانستند اسلام دین جامعی است و برای این دین جامع نیاز به حججی است از این رو دنبال حجت بودند که علم اصول فقه را تدوین کردند.

حضرت آیت‌الله سبحانی ادامه داد: اصول فقه در تعینات الحجة فی الفقه اجمالی بحث می‌کند و روشن می‌کند که الحجة فی الفقه گاهی در قالب امر، گاهی در قالب نهی و گاهی در قالب مفاهیم بیان شده است.

وی در بیان این موضوع یاد حضرت آیت‌الله بروجردی و امام راحل را گرامی داشت و گفت: مرحوم آیت‌الله بروجردی این نظر را داشت که موضوع علم اصول الحجة فی الفقه است و ما در عوارض الحجة فی الفقه بحث می‌کنیم که امام اشکال کرد که اگر موضوع الحجة فی الفقه است باید الحجة موضوع باشد، چرا محمول قرار می‌گیرد که

این مرجع تقلید افزود: مرحوم آیت‌الله بروجردی پاسخ دادند که این به خاطر تسهیل تعریف است لذا در علم فلسفه هم که موضوع موجود است همیشه محمول قرار می‌گیرد و این به خاطر تسهیل در تعریف است مانند النفس موجود یا المجرد موجود.

وی در ادامه به تبیین ماهیت علم اصول فقه پرداخت و گفت: اگر بخواهیم از خارج علم را مورد مطالعه قرار دهیم باید بدانیم که ماهیت علم اصول ماهیت علم قراردادی است و در علوم قرارداری معنا ندارد سراغ دور، تسلسل و اجتماع نقیضین برویم باید ماهیت علم را به خوبی بشناسیم و متناسب آن برهان اقامه کرد.

وی با اشاره به نقش تحول‌آفرین مرحوم آیت‌الله محمدحسین غروی اصفهانی در علم اصول فقه، متذکر شد: اگر بخواهیم افزون بر تحولی که مرحوم شیخ اصفهانی در علم اصول فقه ایجاد کرده است، ایجاد کنیم، باید تمام مباحث اصول فقه بر محور اعتباریات بچرخد که دو پایه دارد اولا اعتبار اثر داشته باشد و ثانیا متناقض نباشد.

حضرت آیت‌الله سبحانی در بیان تعریف جامع و مانع اصول فقه بر آشنایی با حجج واقعی و حججی که جنبه وظیفه دارد تأکید کرد و با اشاره به ادوار تکامل اصول فقه تصریح کرد: هسته‌بندی اصول فقه در عصر ائمه اهل بیت‌(ع) انجام گرفته است.

وی گفت: اخباریت در قرن دهم در حالی که فوائد فراوانی داشت و اخبار شیعه را حفظ و زنده کرد اما ضربتی بر مسائل تعقلی آمد که به وسیله مرحوم محقق بهبهانی این وضع به هم خورد و تکامل علم اصول از وی شروع شد تا رسید به مرحوم شیخ جعفر کاشف الغطا، میرزای قمی، مرحوم صاحب ریاض تا به دوران شیخ انصاری تکامل این علم است.

وی افزود: پس از شیخ انصاری علم اصول در بلندای علم نشست و آن از زمانی است که شاگردان شیخ مانند میرزای شیرازی، آخوند و میرزای نائینی، آقا ضیاء تا مرحوم بروجردی و مرحوم امام فوق تکامل علم است یعنی علم بر قله نشسته‌ است.

این مرجع تقلید با بیان اینکه علم اصول نیازمند پالایش جدیدی است که شیخ محمد حسین غروی اصفهانی انجام داده است، گفت: علم اصول پالایش دیگر می‌خواهد که نیازمند تحقیق و بررسی از سوی طلاب و فقهای حوزه‌های علمیه است، این علم باید متحول شود و مسائل اصولی بیاید و مسائل تکوینی برود. /920/پ201/ج