اهمیت مسجد از منظر آیات و روایات

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد،  مسجد از دیر باز به عنوان مأمن و پناهگاهی برای مردم و مکانی برای انس و مناجات با خداوند متعال محسوب می شود. مسجد نیایشگاه و محل گردهمایی مسلمانان زمین است و تنها محلی برای عبادت و راز و نیاز با خداوند نبوده و کاربردهای متعددی در جامعه دارد.

به همین دلیل ظالم ترین مردم در منطق قرآن مجید، کسانی هستند که مانع رفت و آمد افراد به این مکان های آسمانی شوند؛ چنانچه خداوند متعال در آیه 114 سوره بقره می فرماید: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِها: و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا، نام وى برده شود و در ویرانى آنها بکوشد؟»

لذا هدف از نام گذاری روزی به نام روز جهانی مسجد، ارائه الگوی مناسب برای بزرگداشت روز مسجد، تبیین مطالبات و نیازهای مسجد، مرور وضعیت گذشته و حال مساجد، بررسی نقش مساجد در تعامل بین دین و دولت و نیز معرفی و قدردانی از ائمه جماعات موفق است.

هم چنین در این روز، تبیین قداست و عظمت مسجد، تکریم نیروهای فعال در مساجد، توجه به آبادانی معنوی و فیزیکی مساجد، تلاش برای بهبود محتوای فرهنگی مساجد و ایجاد هماهنگی بین متولیان دینی مکان های شریف نیز مورد توجه قرار می گیرد.

کاربرد مساجد در کلام امیر المومنان(ع)

امیرالمومنین علی علیه السلام پیرامون فوائد ارتباط با مساجد در کلامی نورانی خویش اینگونه می فرماید: «مَنِ اختَلَفَ اِلَی المَسجِدِ اَصابَ اِحدَی الثَّمانِ؛ اَخاً مُستَفاداً فِی اللهِ، اَو عِلماً مُستَطرَفاً اَو آیَةً مُحکَمَةً اَو یَسمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّ عَلی هُدیً، اَو رَحمَةً مُنتَظَرَةً، اَو کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن ردی، اَو یَترُکَ ذَنبا خَشیَةً اَو حَیاءً؛ کسی که پیوسته به مسجد برود، یکی از این منافع هشتگانه نصیبش می شود: برادران مفید و با ارزشی پیدا می کند، با علم و دانش نو و تازه آشنا می شود، عقائد خود را با دلیل و برهان محکم و استوار می سازد، کلمات و سخنانی که موجب هدایتش شود می شنود، رحمت الهی شامل حالش می گردد، مواعظی که او را از فساد و گناه جلوگیری کند می شنود، به خاطر حیاء و آبروی خویش، ترک گناه می کند و به خاطر ترس الهی مرتکب عمل خلاف نمی شود.»

جایگاه مسجد در قرآن

واژۀ مسجد، جمعاً 28 بار در قرآن کریم ذکر شده که در 22 مورد به صورت مفرد و در 6 مورد دیگر، به صورت جمع آمده است. در این آیات، به اهمیت و جایگاه رفیع مسجد در اسلام، پاره ای از احکام مسجد و مسجد الحرام و احکام خاص آن و برخی مساجد اسلام اشاراتی شده است.

البته، آیه های دیگر نیز در قرآن درباره مسجد و اهمیت آن آمده است که هر چند لفظ مسجد در آنها نیامده، ولی بنابر مفهوم این آیات و گفته تمامی مفسران، می توان در مورد مساجد، این آیات را نیز ذکر کرد.

در اینجا تنها به ذکر آیاتی که بیانگر ابعاد گوناگون مسجد در جامعه اسلامی است، اکتفا می کنیم؛

نخستین خانه توحید

«انّ اوّل بیت وضع للنّاس للّذی ببکّه مبارکا و هدی للعالمین؛ همانا نخستین خانه ای که برای عمومی مردم قرار داده شد، همان است که در مکه قرار دارد و مایه‎ برکت و هدایت جهانیان است.»

«به خاطر بیاورید هنگامی که ما خانه کعبه را مرکز امن و امان برای مردم قرار دادیم و(فرمان دادیم که) از مقام ابراهیم، محلی برای نماز خود انتخاب کنید و ما به ابراهیم و اسماعیل(علیهما السلام) امر کردیم که خانه مرا برای طواف کنندگان و مجاوران و سجده کنندگان پاک و پاکیزه کنید.»

همان گونه که از این دو آیه شریفه بر می آید، خانه کعبه در مکه نخستین خانه توحید و یکتا پرستی و اولین جایگاه و مرکزی است که برای پرستش خدای یگانه ساخته شده است.

در قرآن به نقل از ابراهیم ـ علیه السلام ـ آمده است: «ربّنا انّی أسکنت من ذرّیّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم...؛ پروردگارا بعضی از فرزندانم را در سرزمین خشک و سوزانی، در کنار خانه محترمت سکنی دادم.»

از این آیه شریفه چنین بر می آید که اثری از خانه کعبه در هنگام ورود ابراهیم ـ علیه السلام ـ با فرزندش اسماعیل ـ علیه السلام ـ و همسرش هاجر، در سرزمین مکه وجود داشته است.

همچنین در آیه دیگری آمده است: «و اذ یرفع ابراهیم القواعد من البیت و اسماعیل و هنگامی که ابراهیم و اسماعیل پایه های خانه را بر افراشتند.»

باید توجه داشت تعبیر بالا بردن قواعد(پایه ها) در این آیه، اشارتی است به اینکه شالوده خانه کعبه، پیش از ابراهیم ـ علیه السلام ـ وجود داشته و ابراهیم و فرزندش، آن پایه ها را بالا برده اند. امام علی ـ علیه السلام ـ در این مورد می فرمایند: «الا ترون انّ اللّه سبحانه اختبر الاوّلین، من لدن آدم صلوت اللّه علیه الی الآخرین من هذا العالم باحجار... فجعلها بیته الحرام ثمّ امر آدم ـ علیه السلام ـ و ولده ان یثنوا أعطائهم نحوه؛ آیا نمی بینید که خداوند سبحان، مردم جهان را از زمان آدم ـ علیه السلام ـ تا امروز به وسیله قطعات سنگی... امتحان کرده و این سنگ ها روی هم چیده را خانه محترم خود قرار داده است؟ سپس، به آدم و فرزندانش فرمان داد که به گرد آن طواف کنند.»

بنابراین، خانه کعبه را نخست حضرت آدم ـ علیه السلام ـ بنا نهاد و سپس بر اثر مرور زمان فرو ریخت و بعد به دست ابراهیم ـ علیه السلام ـ تجدید بنا شد. در هر صورت نکته مهمی که از این دو آیه مورد به خوبی بر می آید و آیات دیگر و روایات نیز آن را تأیید می کند، این است که مسجد نخستین مرکز و پایگاهی است که به منظور عبادت و پرستش خدای یگانه در زمین نهاده شد و پیش از آن، عبادتگاه دیگری که کانون عبادت و نیایش موحدان و خدا پرستان باشد، وجود نداشته است. از ابوذر روایت شده است که از رسول اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلّم راجع به نخستین مسجدی که در زمین بنیاد شده، سؤال کرد. حضرت صلی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: «مسجد الحرام و پس از آن مسجد الاقصی بنا نهاد شده است.»

هدف مسجد

«و أنّ المساجد للّه فلا تدعوا مع اللّه أحدا؛ مساجد از آن خداست، پس باید احدی جز او را نخوانید.» در این آیه شریفه، مراد از دعا، عبادت و پرستش است؛ زیرا در جای دیگر دعا به معنای عبادت آمده است.

«و قال ربّکم ادعونی أستجب لکم انّ الّذین یستکبرون عن عبادتی سید خلون جهنّم داخرین؛ پروردگارتان گفت مرا بخوانید تا دعایتان را مستجاب کنم، کسانی که از عبادت من سر کشی کنند، به زودی با کمال خواری داخل جهنّم خواهند شد.»

بنا به تفسیر برخی مفسیرین، منظور از مساجد تمام مکان هایی است که در آنجا برای خدا سجده می شود و از مصادیق آن، «مسجد الحرام» و سایر مساجد است.»

برخی مساجد را اعضای هفتگانه سجده دانسته اند؛ این گروه در تأیید ادعای خود، روایتی از امام محمد تقی(ع) نقل می کنند که مراد از مسجد، عضوهای هفتگانه بدن آدمی است که در هنگام سجده باید روی زمین قرار گیرد.

تقوا، اساس مسجد

«(منافقان) کسانی(هستند) که مسجدی ساختند به قصد زیان رساندن بر پیامبر و مؤمنان و تقویت کفر و ایجاد جدایی میان مؤمنان و کمین گاه برای کسانی که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بودند. آنان سوگند یاد می کنند که نظری جز نیکی نداشته ایم، اما خداوند گواهی می دهد که آنان دروغ می گویند، هرگز در آن به نماز نایست. آن مسجدی که از روز نخست بر اساس تقوا بنا شده شایسته تر است که در آن به نماز قیام کنی؛ چه، در این مسجد، مردانی هستند که دوست دارند پاک و منزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.»

این آیات در شأن گروهی از منافقان است که با توطئه های «ابو عامر» مسیحی و برای تحقق بخشیدن به اهداف شوم و نقشه های شیطانی خود، به ساختن مسجدی در مدینه اقدام کردند که بعداً به نام «مسجد ضرار» معروف شد... .

خداوند متعال در آیه 114 سوره بقره می فرمایند: «وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ یُذْکَرَ فیهَا اسْمُهُ وَ سَعى‏ فی‏ خَرابِه؛ و کیست بیدادگرتر از آن کس که نگذارد در مساجد خدا، نام وى برده شود، و در ویرانى آنها بکوشد؟»

فضیلت های مسجد

فضیلت آن است که در هنگام ورود به مسجد، پای راست و در وقت خروج، پای چپ مقدم شود.

حضرت علی(ع) فرموده اند: نشستن در مسجد برای من بهتر از نشستن در بهشت است؛ زیرا در بهشت خود را خشنود می سازم و در مسجد پروردگارم را.

از طلوع فجر تا طلوع خورشید در مسجد نشستن، روزی را زیادتر از تلاش برای کسب آن، به تو می رساند.

نبی مکرم اسلام صلى‏ الله ‏علیه و ‏آله و سلّم درباره ثواب های رفتن به مسجد فرموده اند: مَن مَشى إلى مَسجِدٍ یَطلُبُ فیهِ الجَماعَةَ کانَ لَهُ بکُلِّ خُطوَةٍ سَبعونَ ألفَ حَسَنةٍ و یُرفَعُ لَهُ مِن الدَّرَجاتِ مِثلُ ذلکَ و إن ماتَ و هُو على ذلکَ وکَّلَ اللّهُ بهِ سَبعینَ ألفَ مَلَکٍ یَعُودُونَهُ فی قَبرِهِ و یُؤنِسُونَهُ فی وَحدَتِهِ و یَستَغفِرُونَ لَهُ حتّى یُبعَثَ؛ هر که بـراى شـرکت در نـماز جماعت بـه مسجدى رود، براى هر قدمى که برمى‏دارد هفتاد هزار حسنه منظور شود و به همان اندازه درجاتش بالا رود و اگر در آن حال بمیرد، خداوند هفتاد هزار فرشته بگمارد که تا زمانى که برانگیخته شود، در قبرش به عیادت او روند و انیس تنهایى او باشند و برایش آمرزش طلبند.»

از امام صادق(ع)  نیز در خصوص ساختن مسجد نقل شده است: «مَن بَنى مَسجِدابَنَى اللّهُ لَهُ  بَیتا فی الجَنّةِ؛ هر کس مسجدى بسازد، خداوند براى او در بهشت خانه‏ اى بسازد.»

جایگاه مسجد در کلام معصومین(ع)

روایات متعددی از نبی مکرم اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) درباره اهمیت و جایگاه مسجد بیان شده که در اینجا به بیان چند مورد از آن ها اکنفا می کنیم؛

1. رسول اکرم(ص): در مساجد انسان‌هاى ثابت قدمى همچون میخ وجود دارند که ملائکه با آنان مأنوس و هم­نشین هستند. هنگامى که از مسجد نهان می­ شوند، در پى آنها هستند و هنگامى که بیمار می­ شوند، به عیادت آنها می­ روند و هر وقت در کارها احتیاج به کمک داشته باشند، به کمک آنها می ­شتابند.

2. رسول اکرم(ص): مساجد، بازارى از بازارهاى آخرت است؛ پذیرایى آن مغفرت و هدیه آن بهشت است.

3. رسول اکرم(ص): مساجد خود را با طلا زینت نکنید، هم‌چنان که یهود و نصارى معابد خود را با طلا زینت نمودند.

4. على(ع) فرمود: نماز در مسجد بیت المقدس معادل هزار نماز، در مسجد جامع صد نماز، در مسجد محله و قبیله بیست و پنج نماز، در مسجد بازار دوازده نماز، نماز شخص ‍ مسلمان در خانه­اش معادل یک نماز، ثواب دارد.

رسول خدا(ص): مساجد را گذرگاه و محل عبور خود قرار ندهید؛ مگر اینکه دو رکعت نماز در آن به جای آورید.

5. امام حسن مجتبی(ع)؛ خیثمة بن ابى خثیمة گفت: امام حسن(ع) هنگامى که به نماز برمی ­خاست، بهترین لباس‌ هایش ‍ را می پوشید. به او گفتند: اى فرزند رسول خدا، چـرا بهترین لباس‌ هایت را می پوشى؟ فرمود: خداوند زیباست و زیبایى را دوست دارد و من نیز خود را براى پروردگارم می آرایم؛ چه خداى تعالى فرماید: زینت خود را به هنگام عبادت در مسجد برگیرید. بنابراین، دوست دارم که بهترین لباسم را بپوشم.

6. امام صادق(ع): هر کس به طرف مسجد برود، پایش را بر هیچ تر و خشکی نمی‌گذارد، مگر اینکه زمین تا طبقات هفت‌ گانه­ اش برای او تسبیح می­ گویند.

7. پیامبر اکرم(ص): کسى که در مسجد صداى اذان را بشنود و بدون عذر از مسجد خارج شود(منافق) است؛ جز اینکه قصد برگشت به مسجد را داشته باشد.

8. پیامبر اکرم(ص): هر کس بخواهد کرم‌ ها(جسد) او را در زیر زمین نخورند، بایستى مساجد را جارو نماید... .

9. امام صادق(ع): ملعون است، ملعون است کسى که مسجد را تعظیم نکند... .

10. رسول اکرم(ص): بشارت باد کسانی را که در تاریکی شب به مساجد می‌روند، در روز قیامت، از نوری درخشنده در پیشاپیش خود برخوردارند.

11. امام حسن مجتبی(ع) فرمود: اهل مسجد زائر خدا هستند و بر صاحب خانه است که بر زائرش هدیه بدهد.

12. رسول اکرم(ص): شب و روز به سوی مسجد شتافتن از اقسام جهاد کردن در راه خداست.

13. پیامبر اکرم(ص): زنان هنگام حضور در مسجد، از بوی خوش استفاده نکنند.

14. امام صادق(ع): در هنگام اذان گفتن، صدایت را کوتاه نکن؛ چرا که خداوند به میزان بلند کردن صدا تو را پاداش می­ دهد.

15. امام علی(ع): همسایه مسجد اگر مانعى برایش نبوده و سالم باشد و در این حال براى نماز واجب در مسجد حاضر نشود، نمازش مقبول درگاه الهى نخواهد بود.

16. امام صادق(ع): اهل مسجد به کمتر از یکی از سه ویژگی باز نمی‌ گردد: یا دعایی می‌کند که خداوند به برکت آن او را بهشت می­ برد، یا دعایی می­ کند که به سبب آن بلای دنیا را از او دور می­ کند...

17. رسول خدا(ص): خداوند وقتى مرضى را از آسمان بر مردم فرود آورد، آن را از بانیان مساجد دور بگرداند.

18. امام باقر(ع): هر گاه خواستى وارد مسجد شوى و آن‌ جا بنشینى، طاهر باش و وضو بگیر و چون وارد شدى، رو به قبله باش، سپس خدا را بخوان و از او درخواست نما و به هنگام ورود بسم الله بر زبان آور و خدا را ثنا بگو و بر پیامبر(ص) درود بفرست.

19. امام صادق(ع)؛ ابى بصیر می­گوید: از امام صادق(ع) علّت تعظیم مساجد را پرسیدم؟ فرمودند: به خاطر این‌ که مساجد، خانه­ هاى خداى متعال در زمین هستند.

20. امام باقر(ع)؛ مسجدهاى(معروف) چهار تا هستند؛ مسجد‌الحرام(مکه)، مسجد‌النبى صلى الله علیه و آله(مدینه)، مسجد بیت­ المقدس(فلسطین)، مسجد کوفه(عراق)؛ انجام هر یک از نمازهاى واجب روزانه در هر یک از آنها، ثواب و اجر حج واجب را دارد و به جا آوردن نماز مستحبى، اجر و ثواب عمره مفرده را دارد.

اهمیت اجتماع در مسجد

اسلام در ابتدای نظام مند ساختن سازمان دینی خود، تأسیس مرکز تجمع عمومی مسلمانان را با نام «مسجد» در اولویت قرار داده و تجمع در آن را به نیکوترین وجه ستوده و بیشترین تأکیدات را در راستای حفظ این سنگر توحیدی ابراز نموده است.

حضرت امام رحمه الله بر اساس همین شناخت، بارها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته، آن را موجب تقویت اسلام و نظام می دانستند: «مساجد باید مجتمع بشود از جوان ها! اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوایدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می کند، چه گرفتاری ها را حل می کند، این طور بی حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد. همچنین می فرمودند: «نماز را در جماعت بخوانید! اجتماع باید باشد اجتماعاتتان را حفظ کنید! مساجدتان را محکم نگه دارید.»

و در سخنی دیگر فرمودند: مسجد مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی  است. در صدر اسلام، مردم هر وقت یک گرفتاری داشتند، صدا می کردند: «الصلوة مع الجماعة و صحبت ها را طرح می کردند.»

اجتماعات خود را هر چه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی بر پا نمایید.

پایگاه انقلاب و حرکت

با بررسی تحولات سال های سرنگونی رژیم شاهنشاهی و پیروزی انقلاب اسلامی، نقش و اهمیت مسجد در ابعاد مختلف به وضوح هویدا می گردد. در آن زمان مردم و روحانیت با محوریت مساجد مبارزات خویش را تا پیروزی نهایی ادامه دادند. در زمان رسول اکرم صلی الله علیه و آله یکی از مهم ترین نقش های مسجد، تدارک مقدمات فکری و بسیج عمومی مسلمانان به منظور جهاد با کفار بوده است. عیناً همین نقش در جریان نهضت روحانیون شیعه به رهبری امام خمینی رحمه الله در سال 1342 ه. ش و پس از آن در جریان پیروزی انقلاب اسلامی ایران مشاهده شد. تأثیر این مکان مقدس در جذب نیروهای رزمنده بسیجی و آموزش آنها و نیز پشتیبانی و فعالیت های پشت جبهه، بر هیچ کس پوشیده نیست.

امام خمینی رحمه الله مساجد را مرکز جنبش ها و حرکت های اسلامی معرفی کرده و فرموده است: «مسجد در اسلام و در صدر اسلام همیشه مرکز جنبش و حرکت های اسلامی بود... .

مسجد مرکز سیاست اسلام

مسیحیون خیال نکنند که اسلام هم مسجد هم مثل کلیساست. مسجد وقتی نماز در آن بر پا می شده است، تکلیف معین می کرده اند، جنگ از آن جا شالوده اش ریخته می شده است، تدبیر ممالک از از مسجد شالوده اش ریخته می شده است.

مسجد مثل کلیسا نیست. کلیسا یک رابطه فردی ما بین افراد و خدای تبارک و تعالی(علی زعمهم) است؛ لکن مسجد مسلمین در زمان رسول خدا(ص) و در زمان خلفایی که بودند...، مسجد مرکز سیاست اسلام بوده است. در روز جمعه با خطبه جمعه مطالب سیاسی، مطالب مربوط به جنگ ها، مربوط به سیاست مدن، اینها همه در مسجد درست می شده است. در زمان رسول خدا و در زمان دیگران و در زمان حضرت امیر سلام الله علیه شالوده اش در مسجد ریخته می شده است.

مسجد مرکز نهضت ها

این مساجد است که این بساط را درست کرد؛ این مساجد است که نهضت را درست کرد. در عهد رسول الله هم و بعد از آن هم تا مدت ها مسجد مرکز اجتماع سیاسی بود، مرکز تجییش جیوش بود. محراب یعنی مکان حرب، مکان جنگ؛ هم جنگ با شیطان و هم جنگ با طاغوت. از محراب ها باید جنگ پیدا بشود؛ چنانچه پیشتر از محراب ها و از مسجدها پیدا می شد.

ای ملت! مسجدهای خودتان را حفظ کنید. ای روشنفکران! مسجدها را حفظ کنید، روشنفکر غربی نباشید روشنفکر وارداتی نباشید ای حقوقدان ها! مسجدها را حفظ کنید، بروید به مسجد، نمی روید این مسجدها را حفظ کنید تا این نهضت به ثمر برسد، تا مملکت شما نجات پیدا کند. خداوند انشاءالله این مسجدها را برای ما حفظ کند. خداوند انشاءالله روحانیون را برای ما حفظ کند خداوند انشاءالله مخالفین را هدایت کند خداوند انشاءالله ملت ما را سعادتمند کند.

مسجد سنگر است

ما با ذکر خدا، با اسم خدا پیش بردیم و نماز بالاترین ذکر خداست. اگر در نماز کوتاهی بشود و هر کس بگوید خوب من خودم تنهایی می روم در خانه ام می خوانم، خیر نماز را در جماعت بخوانید؛ اجتماع باید باشد. مساجد را پر کنید، اینها از مساجد می ترسند. اینها بیخ گوش شما می گویند که این آخوند که از او کاری نمی آید، مسجد می روید چه کنید؛ خودمان می رویم و فلان جا نماز می خوانیم. نماز نمی خواهند بخوانند، می خواهند نماز را بشکنند، نماز می خوانند، با این نمازهایی که در مسجدها می روند و نمی گذارند که مسلمان ها نماز درست خودشان را بخوانند، با این نمازها می خواهند نماز را بشکنند.

معرفی چند کتاب پیرامون مسجد

آیین مسجد- کارکردهای مسجد نویسنده: محمد علی موظف رستمی

جایگاه مساجد در فرهنگ اسلامی نویسنده علی رضائی

ثواب نماز در مسجد نویسنده عباس عزیزی

خانواده، مسجد و نماز مجتبی فرهنگیان نویسندده علی اکبر گندمکار

داستان ها و حکایت های مسجد  نویسنده غلامرضا نیشابوری

درآمدی بر جایگاه مسجد در تمدن اسلامی  نویسنده عباس برومند اعلم

سیمای مسجد در قرآن: دفتر مطالعات امور مساجد

فرهنگ نماز نویسنده محمدبن‌شاه‌مرتضی فیض‌کاشانی

عوامل جذب جوانان و نوجوانان به مسجد: دفتر مطالعات و پژوهش ها

ملیحه ترزفان

/1308/703/ر

پی نوشت:

الکافی : 3 / 368 / 1 منتخب میزان الحکمة : 266

بحار الأنوار : 76 / 336 / 1 منتخب میزان الحکمة : 266

وسائل الشیعه، ج3، ص48ظ

صحیفه نور جلد1 صفحه119   

58 صحیفه نور جلد7 صفحه

بحارالانوار، ج80، ص373، باب فضل المساجد، ش38

بحارالانوار، ج8، ص144، باب 23، روایت 67

مستدرک الوسائل، ج3، ص226

من لایحضره الفقیه، ج1، ص233؛ بحارالانوار، ج٨٤، ص١٣

بحارالانوار، ج81، ص23

من لایحضره الفقیه، ج1، ص233؛ بحارالانوار، ج٨٤، ص١٣

مستدرک الوسائل، ج٣، ص٣٦١؛ بحارالانوار، ج٨١، ص٤؛ شیخ طوسی، الامالى، ص139، قم، دارالثقافة، 1414 قوسائل الشیعه، ج5، ص290