مطالبه جامعه تولید هنر متعالی و انقلابی است
پرسش اساسی در هنر دینی ماهیت آن است، آیا می توان مرز متمایزی میان هنر دینی و غیر دینی به وجود آورد؟ چه مشخصه هایی در هنر دینی وجود دارد که آن را از هنر غیر دینی متفاوت می سازد؟
برخی معتقدند که هنر کمال گرا که منبعث از تعالیم دینی بوده است و سبب شکوفایی و بالندگی استعدادهای ناب و پاک انسان گردد، هنر دینی است در مقابل هنری که برخواسته از تلذذ، تعیش، دنیازدگی بوده و در خدمت ابتذال، شهوت و خشونت باشد، هنر غیردینی است.
گروهی دیگی بر این باورند که هنر حقیقت گرا هنر دینی است و هنر ابتذال گرا هنر غیر دینی است، دسته سوم تاکید دارند هنری دینی است که دارای خواستگاه نظر و معرفتی دینی بوده و بنیادهای تئوریک این هنر منشا در دین و تعالیم دینی داشته باشد به نحوی که غایت آن الهی و آسمانی بوده و متضمن سعادت دینی انسان و جامعه گردد.
در این راستا خبرنگار خبرگزاری رسا گفت و گویی با حجت الاسلام سید حمید فقیهی یکی از روحانیانی که هم در حوزه علمیه فعالیت می کند و هم توانسته است در تولید فیلم مستند و سینما موفقیت هایی کسب کند، صورت داده است که تقدیم خوانندگان محترم می شود.
رسا ـ در ابتدا یک تعریفی از هنر و جایگاه هنر در تبلیغ دین بیان کنید؟
هنر یکی از ابعاد وجودی انسان است که قابل انفکاک از انسان نیست یعنی یکی از ساحات وجودی انسان است و قابل پاک کردن مسأله نیست.
اصل وجود هنر در جوامع بشری برآیند فرهنگ آن جامعه است یعنی امری سفارشی و قابل حتی هدایت هم شاید نباشد به این علت که هر گونه که فرهنگ هر جمعی شکل می‌گیرد یکی از بروزهای آن فرهنگ هنر آن جامعه است آنوقت در جامعه اسلامی همانطور که رهبر معظم انقلاب فرمودند نه اینکه ترد نشده بلکه بورسیه هم شده است.
ما از دید خودمان هنری مثل خطابه را داریم که بیش از بقیه هنرها شاید استفاده شده باشد توسط مروجان دینی یعنی یکی از ابزارهای تبلیغ دین بحث خطابه استفاده از صدای خوش و همین‌طور در سال‌های بعدش بحث خطاطی بحث معماری ساختمان‌ها، مساجد، محراب‌ها که از همه مهمتر شعر که از همان ابتدای بروز و ظهور اسلام شعرای عرب از سوی پیامبر خدا نه اینکه ترد نشدند بلکه برای تبلیغ پیام دین مورد توجه و حمایت هم قرار گرفتند.
خطبه غدیر امیر المؤمنین را شعرای زیادی به شعر در آوردند و ائمه ما هم از شعرایی که در رابطه با فضایل اهل بیت شعر می‌سرودند حمایت می‌کردند و حتی توصیه می‌کردند شعرهای بعضی از آن‌ها را مردم حتما بخوانند.
آقای بورت هارت یک کتابی دارد در بحث هنر اسلامی در جهان معاصر و مدعی می‌شود که مهمترین جلوه ظهور اسلام در بین غیر مسلمانان بحث هنر اسلامی است یعنی بسیاری از غیر مسلمانان اولین مواجهه‌شان در دین اسلام معماری مساجد است بسیاری از عرب‌ها مواجهه‌شان با قرآن کریم هنر قرآن بود یعنی نظم و وزن و قافیه‌ای که در آیات قرآن بود در حالی که بسیاری از کفار جمع می‌شدند شبانه و از شنیدن کلمات قرآن لذت می‌بردند یعنی پیامبر اکرم که قرآن را قرائت می‌کردند کفار پشت خانه پیامبر جمع می‌شدند و از شنیدن آیات قرآن لذت می‌بردند چون این متن یک متن هنری بود.
از هنر در کتاب‌های علمای دین ما زیاد استفاده شده است؛ منظومه ملا هادی سبزواری که فلسفه را در قالب شعر ارائه کرده است؛ همین‌طور می‌رسیم به علمای معاصر که اکثراً دارای دیوان شعری بودند که می‌توان به دیوان شعر امام خمینی هم اشاره کرد که با اینکه ایشان فقیه بزرگی است و در فلسفه و علم دین هم صاحب نظر است اما از جنبه شعر و هنر هم غافل نبوده است؛ یا جناب علامه طباطبایی که در رشته معماری و ساخت مدرسه حجتیه نقشه مدرسه را ایشان می‌کشد و اگر معماری را جزو یکی از هنرها بدانیم می‌بینیم که علمای ما نه اینکه از هنر دور بودند بلکه در بسیاری در هنرها صاحب نظر بودند.
خط آن‌ها را که می‌بینیم نظم و نثر آن‌ها را که می‌بیینیم و در رشته‌های دیگر هنر حضور داشتند و این نشان می‌دهد که در سیره علمای ما هنر امر جایز و بلکه مستحبی است و اگر در برخی از موارد وسیله تبلیغ دین هم قرار بگیرد آنوقت توصیه در استفاده از هنر بیشتر می‌شود؛ در تعریف هنری که در مسیر دین می‌خواهد قرار بگیرد می‌توان در یک جمله گفت « هنر یکی از راه‌های انتقال معناست» در راه‌های درک انسان چند راه در مقابلمان هست؛ راه عقل وجود دارد، راه کشف و شهود، راه وحی، و یکی از راه‌هایی که برای انتقال معنا و درک حقایق وجود دارد استفاده از راه قوه خیال و حس زیبایی پسندی انسان است.
اصل وجود هنر در جوامع بشری در جامعه اسلامی و در جوزه‌های علمیه به صورت خلاصه اشاره شد.
رسا ـ آیا می توان گفت با پیروزی انقلاب اسلامی هنر دینی در ایران ایجاد شده است؟
با پیروزی انقلاب اسلامی وجود هنر از یک استحباب به یک وجوب تبدیل شد؛ یعنی حکومت و نظام اسلامی در برابر یکی از اقشار مردم که هنرمندان هستند مجبور به پاسخگویی است و اگر ما به دنبال تشکیل تمدن اسلامی هستیم قطعاً یکی از قطعه‌های این تمدن هنر اسلامی است؛ و نمی‌شود که از کنار هنر با سکوت گذشت و آن را نادیده گرفت؛
جامعه اسلامی همانطور که به اقتصاد، پزشکی ، علم و صنعت نیازمند است به هنر هم نیاز دارد؛ توقع از نظام اسلامی این است که اولاً در بعد نظری به مبنای هنر دینی پی ببرد و بعد آن را برای هنرمندان جامعه اشاعه و ترویج دهد.
پس در انقلاب اسلامی ترویج هنر صحیح و درست لازم است؛ از این رو وزارت فرهنگ و ارشاد، سازمان تبلیغات اسلامی، حوزه هنری و بسیاری از نهادهای انقلابی دیگر برای این منظور شکل گرفتند اما بعد از گذشت بیش از سه دهه از انقلاب اسلامی می‌بینیم که در مسأله هنر نتوانستند به نتایج درخشان و چشم‌گیری دست پیدا کنند؛ می‌بینیم که بسیاری از هنرمندان در رشته‌های مختلف با انقلاب همراه نیستند و انقلاب هم نتوانسته در بسیاری از رشته‌های هنری اشخاصی را تربیت کند که حرف جدیدی برای زدن داشته باشند؛ بسیاری از جوان‌های انقلابی و حزب اللهی به دنبال فیلم‌سازی رفتند و دو اتفاق برای آن‌ها افتاد برخی از آن‌ها جذب جبهه مخالف شدند و تمام شعارها و ارزش‌ها و آرمان‌های خودشان را کنار گذاتشند و در مقابل دشمن تسلیم شدند و یک عده‌ای هم که بر آرمان‌های خودشان باقی ماندند می‌بینیم که در آثار هنریشان مورد اقبال مخاطبین قرار نمی‌گیرند.
رسا ـ فکر می کنید چرا هنر دینی هنوز نتوانسته ای در مقابل هنر سکولار در ایران موفق شود؟
علت ضعف جبهه هنری انقلاب اسلامی و هنر دینی نداشتن مبنای نظری و تئوریک در هنر است، یعنی تا ما در مجامع فکری و علمی خودمان مانند حوزه‌های علمیه و دانشگاه مبانی هنر دینی و انقلابی را استخراج نکنیم و آن‌ها را به تولید نرسانیم نمی‌توانیم در مقابل هنر غرب و هنر سکولاربه موفقیتی دست یابیم و نمی‌توانیم در بحث تمدن سازی اسلامی در موضوع هنر حرفی برای گفتن داشته باشیم.
می‌بینیم یکی از معدود هنرمندانی که بعد از انقلاب نامش جاودانه شد، شهید سید مرتضی آوینی است و علت باقی ماندن نام و آثار او قوت نظری و تئوریک و استدلال او در بحث فلسفه هنر و تولید مبانی هنر دینی است؛ غیر از ایشان و انگشت شمار افراد در مسأله هنر صاحب نظر نداریم و از این روست که حوزه‌های علمیه به عنوان کارشناسان دین در مقابل جامعه هنری و در مقابل آموزه‌های دینی که فرا گرفته‌اند مسئولیت پیدا می‌کنند تا تکلیف هنر دینی را مشخص کنند.
برای استخراج نظریه هنر دینی توسط حوزه‌های علمیه قطعاً یکی از شرایط اصلی آشنایی و تولید هنر است یعنی نمی‌توان بدون آشنایی با هنر در امر هنر صاحب‌نظر شد و از جهت دیگر نمی‌توان در بحث هنر با نگاه فقهی به قضاوت و داوری پرداخت یعنی جامعه اسلامی نیازمند هنر مثبت و هنر صحیح به عنوان خوراک فکری خودش است.
ما تا قبل از پیروزی انقلاب شاید می‌توانستیم که به داوری هنر بپردازیم اما الان مطالبه جامعه هنری از ما تولید هنر متعالی و هنر دینی و هنر انقلابی است و اگر ما در این عرصه به وظیفه خود عمل نکنیم تمدن اسلامی قطعاً به موفقیت نخواهد رسید.
رسا ـ نقش حوزه های علمیه به عنوان یکی از مبانی فکری در ترویج هنر دینی چیست؟
رهبر معظم انقلاب درباره سینما فرمودند که سینما سنگر فتح نشده انقلاب است یعنی ما بعد از انقلاب اسلامی توانستیم که نیروهای مسلح ادارات، وزارت خانه‌ها، شرکت نفت و بقیه اجزای حکومت طاغوت را فتح کرده و به دست بگیریم اما هنوز یکی از هنرهای مهم جامعه مثل سینما به دست انقلابیون نیافتاده و این هم به علت مسائل مالی و رانت و داشتن سینما و سالن نیست بلکه به علت نداشتن عقبه فکری و فرهنگی است؛ و ما تا در قرارگاهی فرهنگی مثل حوزه‌های علمیه نتوانیم برای فرهنگ و هنر این مملکت نظریه بسازیم در جبهه مواجهه با هنر غربی بازنده خواهیم بود.
یکی از راه‌های سوق دادن متفکران دینی به موضوع هنر ترقیب و تشویق آن‌هاست برای اینکه به هنر توجه کنند و به تولید آثار هنری بپردازند در بین این راه‌های ترقیبی برگزاری جشنواره یکی از اقدامات عملیاتی و کوتاه مدت است یعنی قطعاً ما برای حل مسأله هنر و فعالیت هنر در عرصه هنر با برگزاری جشنواره گام نهایی را بر نخواهیم داشت بلکه فقط در عرصه کوتاه مدت برای اینکه کسانی که در خودشان استعداد هنری را می‌بینند و یا به صورت آزاد به هنر علاقمند بودند و آثاری را تولید کردند شناسایی بشوند و از آن‌ها حمایت شود قطعاً یکی از این راه‌ها برگزاری جشنواره‌هاست.
ولی راه‌های بنیادی‌تری هم وجود دارد یعنی بحث موضوع سازی هنر برای اجتهاد یکی از کارهای بسیار بنیادی و دست نخورده عرصه هنر دینی است؛ یعنی ما درس‌های خارجی که به صورت خیلی انگشت‌شمار در حوزه‌های علمیه وجود داشته و دارد را ملاحظه می‌کنیم وقتی در موضوع هنر وارد بحث اجتهادی می‌شوند به علت اینکه با هنر آشنا نیستند به سراغ عناوین ثانویه می‌روند مثلاً درس خارج فقه سینما یا موسیقی را ما به صورت موردی وقتی نگاه می‌کنیم آقایان به مواردی مثل پوشش، حجاب، اختلاط بین زن و مرد، تشبه به غیر همجنس و موارد دیگری می‌پردازند که هیچیک از این‌ها هنر نیست و علت این است که با هنر آشنا نیستند یعنی ای کاش در مسأله دروس خارج هنری در حوزه‌های علمیه ابتدا یک گامی برای موضوع شناسی هنری برداشته می‌شد بعد از آنکه ما هنر را بشناسیم و از لحاظ فکری هم بتوانیم در هنر اجتهاد کنیم ترویج این تفکر در بین این طلاب یکی از اقدامات است؛
من تأسیس این دبیرخانه دائمی هنر آسمانی را در حوزه‌های علمیه را به فال نیک می‌گیرم و به عنوان اولین اقدام سازمانی و ساختاری که در بدنه حوزه‌های علمیه نهادی قانونی و رسمی مصوب شد تا متولی هنر باشد را برای حوزه‌های علمیه و برای تمدن سازی اسلامی و برای جامعه اسلامی بسیار فرخنده و مبارک می‌بینم اما اصل تأسیس به تنهایی کافی نیست یعنی مسأله هنر به علت تخصصی بودن نیازمند داشتن اطاق فکرهای بسیار قوی است تا این دبیرخانه بتواند با تعیین چشم انداز و استراتژی و برنامه‌های بلند مدت و میان مدت و کوتاه مدت در عرصه هنر بتواند به انجام وظیفه بپردازد.
درباره مسأله جشنواره یکی از اقدامات مقطعی برای تشویق و شناسایی طلاب برگزاری جشنواره است؛ جشنواره چهارم هنر آسمانی در سه موضوع داستان، شعر و پژوهش هنر برگزار شد؛ نهادهای مشارکت کننده‌ای مثل حوزه علمیه خواهران، حوزه هنری سازمان تبلیغات، صدا و سیما و سازمان حفظ و نشر مشارکت طلاب در دفاع مقدس و مجمع تقریب مذاهب اسلامی که جزو مشارکت کنندگان در این جشنواره هستند از بیش از چهارماه پیش با برگزاری جلسات هفتگی شورای سیاستگذاری به برنامه‌ریزی این جشنواره پرداختند.
در این دوره بعد از اعلام فراخوان و جمع آوری آثار و داوری اصل مراسم جشنواره و تقدیر از برگزیدگان در پانزدهم بهمن ماه در مدرسه عالی دارالشفاء با سخنرانی مدیر محترم حوزه‌های علمیه حضرت آیت الله حسینی بوشهری و رییس مجلس شورای اسلامی آغاز به کار کرد.
یکی از نوآوری‌های چهارمین جشنواره هنر آسمانی ایده تشکیل نمایشگاه هنر آسمانی است که برای اولین بار در حوزه‌های علمیه برای ارائه آثار هنری طلاب برگزار شد که اگر این نمایشگاه به صورت دائمی در سال‌های آینده نیز برگزار شود می‌تواند در انعکاس تلاش‌های هنری حوزه‌های علمیه به جامعه و نهادهای هنری دیگر بسیار تأثیرگذار باشد.
این نمایشگاه که در ایام الله دهه فجر به مدت ده روز با اضافه شدن نهادهای هنری حوزوی مثل مدرسه اسلامی هنر و دفتر تبلیغات اسلامی و جامعه الزهرا در کتابخانه جدید آستان حضرت معصومه برگزار شده و از صبح تا بعد از ظهر در خدمت بازدید کنندگان محترم خواهد بود.
تعامل با هنرمندان طلبه و شناسایی آن‌ها و تشویق و ترقیب حوزویانی که تا به حال به عرصه هنر نپرداخته‌اند یکی از اهداف اصلی این نمایشگاه است یعنی هدف اصلی ما در این جشنواره و در این نمایشگاه استفاده از ابزار هنر برای تبلیغ دین است یعنی اگر ما قرار باشد که طبق دستورات دینی خودمان مردم را دعوت کنیم به دین به غیر السنه یا غیر از شیوه زبانی ناگزیر هستیم که از ابزارهای جدید مثل هنر و رسانه‌ها استفاده کنیم که این نمایشگاه و جشنواره هم یکی از آن کارها خواهد بود./858/گ403/س
تهیه و تنظیم: علیرضا شابرم