عقل بهترین دوست انسان است
به گزارش سرویس پیشخوان خبرگزاری رسا، حضرت آیت الله جوادی آملی در جلسه درس اخلاق دردیدار با استاندار و مسئولین فرهنگی مازندران و جمعی از طلاب و اقشار مختلف مردم به تبیین جایگاه وارزش عقل پرداخت.
متن این سخنرانی بدین شرح است:
وجود مبارک امام رضا(ع) فرمود: «إنّ الصَّمْتَ بابٌ مِن أبواب الحکمة» مگر آدم همیشه حرف می‌زند، هر جا حرف می‌زند، هر طور که دلش خواست سخن می‌گوید؟ حرف را به اندازه ضرورت می‌زنند. یکی از آداب حکیم شدن همین خاموش بودن، بجا سخن گفتن، کم سخن گفتن و مانند آن است. «صَمْت» یعنی سکوت: « إنّ الصَّمْتَ بابٌ مِن أبواب الحکمهًْ» این از بیانات نورانی امام رضا(ع) است که خیلی‌ها باید آداب صَمْت را، خیلی از ماها باید درس سکوت را بخوانیم که چه وقت ساکت باشیم، چقدر حرف بزنیم، چطور حرف بزنیم. به ما گفتند کم حرف بزن، وقتی هم که می‌خواهی حرف بزنی ،هم خوب حرف بزن، هم حرفِ خوب بزن، برای اینکه همه اینها را می‌نویسند،تو داری املا می‌کنی: (إِنَّ عَلَیْکُمْ لَحَافِظِینَ* کِرَاماً کَاتِبِینَ) فرشته‌ها دارند می‌نویسند، شما دارید دیکته می‌کنید، پس مواظب باش که خوب املا بکنی.
جایگاه وارزش عقل
یکی از بیانات نورانی امام رضا(ع) این است که بالأخره انسان که نمی‌تواند تنها زندگی کند باید دوست داشته باشد. فرمود انسان، روی زمین یک دوست بیشتر ندارد، همین یک دوست برای او کافی است، این تقدیم خبر بر مبتدا ـ به اصطلاح ادیبان ـ مفید حصر است. فرمود: «صدیق کلّ امریء عقله» این «صدیق» خبر مقدّم است، «عقل» مبتدای مؤخّر؛ نفرمود عقلِ هر کسی دوست اوست، فرمود تنها دوست هر کسی عقل اوست.هوای او، هوس او، شهوت او، غضب او، وهم او، خیال او همه دشمنان او هستند. یکی از بیانات نورانی رسول گرامی(ص) این است که فرمود: انسان، بدترین دشمنش همان هوای نفس اوست، چون هر کس را می‌بینید به هلاکت افتاد، در اثر بدرفتاری و خودخواهی است، هیچ کس به هلاکت نیفتاد مگر در اثر بدرفتاری خودش: «أعدی عدوّک نفسک الّتی بین جنبیک»
اکثر طلاق‌ها براساس همین غرور و خودخواهی است ،من این‌طور گفتم، تو چرا این‌طور نکردی، همین! اگر بدترین دشمن ما هوی و هوس ماست، بهترین دوست ما هم عقل ماست، آن را هم وجود مبارک امام رضا(ع) فرمود: «وَ عدُوُّهُ جهله» این هم خبری است مقدم که بر مبتدا مقدم شده و مفید حصر است، یعنی تنها دشمن آدم، جهل اوست و منظور از این جهل، بی‌سوادی نیست. جهلِ در مقابل علم ،خیلی خطر ندارد، جهل در مقابل عقل خطرناک است(ودر اینجاجهل به معنی بی‌خردی است نه بی‌سوادی). عقل «ما عبد به الرحمن و اکتسب به الجنان» است، خیلی‌ها هستند که درس‌خوانده نیستند، حوزه و دانشگاه نرفتند، اما بالأخره چیزی که آنها را مهار بکند دارند ،فوراً به اهلش مراجعه می‌کنند که چه کار بکنیم، خویشتن‌دار هستند.
عقل که در مقابل جهالت است، دوست آدم است، آدم را عِقال میکند. از وجود مبارک رسول گرامی(ص) نقل شده است که فرمود: عقل را عقل می‌گویند برای اینکه عِقال میکند در عرب‌ها این شتر چموش که بالأخره در اختیار ساربان نیست ،این ساربان او را جایی می‌بندد، می‌خواهد کاری انجام بدهد، این هم چموش است و فرار میکند، این دو زانوی آن را محکم می‌بندند، آن زانوبندی که شتر را محکم مهار میکند، به آن می‌گویند «عِقال»، می‌گویند این شتر را عقال کرده یعنی زانوهایش را بسته. وجود مبارک پیامبر(ص) فرمود عقل را عقل می‌گویند که هم در بخش اندیشه و علم، زانوی وهم و خیال را عقال میکند و نمی‌گذارد مانع برهان و تفکّر عقلی بشود، چون یک حکیم یا فقیه وقتی بخواهد برهان اقامه کند باید وهمیّات نباشد، خیالیات نباشد، اینها مزاحمند، این باید مواظب باشد که وهم و خیال در بخش اندیشه و علم راه پیدا نکنند، یک عِقال محکم ستبری دست این عقل نظری هست و جلوی وهم و خیال را می‌گیرد، عقل را در اندیشه‌پردازی آزاد میکند، آن‌وقت او استدلال خوبی میکند، یک طبیب بخواهد بیماری را تشخیص بدهد این‌طور است، یک فقیه بخواهد حکم را تشخیص بدهد این‌طور است، یک حکیم بخواهد جهان‌بینی داشته باشد همین‌طور است.وقتی زانوی وهم و خیال در بخش اندیشه عقال شد، انسان حکیمانه می‌فهمد، این برای جزم است. در مقام عمل و اراده و نیّت، شهوت و غضب چموشی می‌کنند، باید با یک زانوبند دیگری که کاملاً با زانوبند اوّلی فرق دارد مهار شوند.
اینکه می‌بینید بعضی‌ها عالِمند و اهل عمل نیستند برای این است که فقط یک زانوبند دارند. آن‌که عالِم باعمل است، دو زانوبند دارد یکی اینکه زانوی وهم و خیال را می‌بندد یکی اینکه زانوی شهوت و غضب را می‌بندد، وقتی زانوی شهوت و غضب را محکم بست، آن‌وقت آن عقل عملی که «ما عُبد به الرحمن و اکتسب به الجِنان» شکوفا می‌شود. این بیان نورانی رسول خدا(ص) است که فرمود عقل را عقل می‌گویند برای اینکه این زانوبند است وعقال میکند.
وجود مبارک امام رضا(ع) فرمود انسان یک دوست دارد اگر این دو زانوبند را داشت معلوم می‌شود دوستان خوبی دارد برای اینکه جلوی وهم و خیال را می‌گیرد؛ او چرا به من احترام نکرده، چرا اسم مرا نبرده، چرا من جلو نیفتادم، این حرفها و بازی‌ها جز وهم و خیال چیز دیگر نیست و اگر انسان از این حرفها و از این اوهام و بازی‌ها نجات پیدا کرد، آن‌وقت معلوم می‌شود حرف دوست خودش را گوش داده. این بیان نورانی امام رضا(ع) است که فرمود: «صدیق کلّ امریء عقله و عدوّه جهله» آن‌وقت اگر کسی عاقل بود با جامعه، خوب رفتار میکند ،ادب را رعایت میکند، حقوق مردم را اَدا میکند، با مردم خوب رفتار میکند و اگر کسی ـ خدای ناکرده ـ عقل که دوست او بود نداشت، نه با خودش درست رفتار میکند نه با خانواده‌اش ونه با جامعه درست رفتار میکند./998/102/ب2
منبع: روزنامه کیهان