مشکلات نظام فقهی موجود و رشد علمی کشور/ طلاب نباید از متون قدیمی دل‌زده شوند
اشاره: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، سال 1374 شروع به کارکرد و معاونت امور علمي و پژوهشي آن از سه اداره كل پشتيباني امور پژوهشي، فعاليت‌هاي راهبردي و امور هیئت‌علمی و محققان و دو اداره برنامه‌ريزي و بهبود روش‌ها و آموزش تشكيل شده است.
به‌عنوان اهم وظایف معاونت علمی و پژوهشی می‌توان از موارد نظارت بر تنظیم برنامه علمی ـ پژوهشی و مدیریت تصویب آن در شوراهای مرجع، دبیری شوراهای مرجع دارای ارتباط مستقیم با حوزه فعالیت‌های علمی و پژوهشی، نظارت، کارسنجی و کارکردآزمایی اجرای طرح‌های پژوهشی و ساماندهی امور جانبی آن‌ها، ارائه خدمات پژوهشی از حیث مدارک علمی مکتوب و الکترونیک، مدیریت برون‌داد مکتوب پژوهشگاه در قالب‌های مختلف، مدیریت همکاری‌های علمی برون‌سازمانی و اجرای طرح‌های ویژه محتوایی، برنامه‌ریزی و مدیریت بازنگری، اصلاح و ارتقای کیفی فرآیندهای پژوهشی، مدیریت فرآیند جذب و ارتقای اعضای هیئت‌علمی و پژوهشگران و تنظیم و اجرای برنامه‌های آموزش نیروی انسانی نام برد.
مدیر معاونت امور علمی و پژوهشی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی دکتر محمود حکمت نیاست که در رابطه با سوابق علمی و پژوهشی خود می‌گوید: من در مرحله اول تحصیل‌کرده حوزه هستم و یک دوره کامل تخصصی زبان انگلیسی را، آموزش، مطالعه و تدریس داشته‌ام. بعد در رشته حقوق وارد دانشگاه شده و تا مقطع دکتری در دانشگاه تربیت مدرس ادامه تحصیل دادم. ذهنم درگیر مسائل است و در این بین بیشتر فلسفه حقوق را دنبال کرده و سعی می‌کنم بحث فلسفه را در موضوعات خاص به کار گیرم.
لذا در حوزه‌‌هایی چون مالکیت فکری ورود و در این موضوع کتاب، مقاله و ترجمه انجام داده‌ام؛ در حوزه مسؤولیت مدنی که کمتر روی آن کار شده و همچنین موضوعات زن و خانواده که مباحث شبهه‌ناکی بودهاند کارکرده‌ام؛ به‌عبارت‌دیگر من تخصص آموزشی و دانشگاهی حقوق خصوصی دارم. به لحاظ پژوهشی هم در موضوع مالکیت خصوصی و فلسفه حقوق فعالیت می‌کنم و علاقه‌مندی‌هایی دارم که برخی اوقات به‌صورت موردی به آن می‌پردازم؛ حقوق زن و خانواده یکی از حوزه‌های این فعالیت‌هاست. در مجموع هم حدود ۵۰ مقاله و ۱۲ کتاب تألیف کرده‌ام.
خبرنگار سرویس اندیشه خبرگزاری رسا، برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌های پژوهشکده فرهنگ و اندیشه اسلامی، رابطه فقه و حقوق و وضعیت آن در حوزه علمیه، گفت‌وگویی با دکتر محمود حکمت نیا معاونت علمي ـ پژوهشي پژوهشگاه علوم و فرهنگ اندیشه اسلامی ترتیب داده است.
متن این گفت‌وگو در ذیل به خوانندگان تقدیم می‌گردد.
رسا - در مورد فعالیت‌های پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی توضیح مختصری بیان کنید.
این پژوهشکده در سال ۱۳۷۴ شروع به کارکرد. از جمله نهادهایی است که به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی تحت عنوان مؤسسه آموزشی ـ پژوهشی رسید و با وجود داشتن مجوز آموزش، کمتر در حوزه آموزشی ورود پیدا کرده و غیر از دو سالی که دانشجوی دکتری پژوهش‌محور گرفته، بقیه فعالیتها پژوهشی است.
فعالیت‌های پژوهشی در قالب چهار محور هستند. پژوهشکده دین‌پژوهی، پژوهشکده نظامهای اسلامی، پژوهشکده فرهنگ و مطالعات اجتماعی و پژوهشکده دانشنامهنگاری یک مرکزی هم تحت عنوان مرکز پژوهشهای جوان وجود دارد که در رابطه با کتابهای مورد نیاز جوانان در سه مقطع دیپلم، کارشناسی و ارشد مطلب تهیه و تولید می‌کند. افزون بر این در حوزه مباحث میان‌رشته‌ای نیز جدیداً درصدد تأسیس مرکز مطالعات میان‌رشته‌ای است که خود این مرکز نیز پنج طبقه پژوهشی دارد.
پس ساختار این مجموعه پژوهشی است. هر پژوهشکده چند کارگروه علمی دارد و مجموعه آثار پژوهشگاه نیز به‌صورت کتاب، مقالات علمی ـ پژوهشی در قالب نشستهای علمی، همایشها و دانشنامهها منتشر میشوند.
نشریات علمی و پژوهشی
فصلنامه «اقتصاد اسلامی» از قدیمیترین مجلههای علمی کشور در زمینهٔ اقتصاد اسلامی محسوب می‌شود. فصلنامه «قبسات» به مباحث نظری و کلامی میپردازد. ماهنامه «زمانه» به بحث معرفت‌شناسی پرداخته و فصلنامه «حقوق اسلامی» حوزه حقوق را پوشش میدهد. فصلنامه «کتاب نقد» هم نظریههای علوم انسانی را نقد می‌کند؛ علاوه بر این نشریاتی مخصوص طلاب و دانشجویان هم داریم.
در حوزه دانشنامهها، دانشنامه حضرت علی(ع) را در ۱۲ جلد و دانشنامه فرهنگ فاطمی را در ۶ جلد به چاپ رساندهایم. هم‌اکنون هم دانشنامه قرآن و سیره نبوی در دست چاپ است. پژوهشهای کتابی هم در حدود ۹۰۰ اثر علمی منتشر و ۲ الی ۳ هزار مقاله علمی ـ پژوهشی هم در پژوهشگاه تولید شده است که این‌یک نمای کلی از پژوهشگاه بود.
اهداف پژوهشگاه
اما از لحاظ اهداف، پژوهشگاه در صدد ورود پیدا کردن در حوزه های جدید حوزه مطالعات علوم اسلامی ـ انسانی است تا بتواند هم در شاخه نظری و نظامسازی و هم در حوزه فرهنگ‌سازی و تبیین هویت ایرانی ـ اسلامی فعالیت داشته باشد. این نیز غالب هدف پژوهشگاه به شمار می‌رود.
رسا - پژوهشکده علوم و اندیشه اسلامی با اهدافی تأسیس گردید؛ به نظر شما تا کنون در رسیدن به این اهداف موفق بوده است؟
اهداف تابع نیازهای جامعه است و نمیتوانیم بگوییم که اهداف تمام می‌شود. مثلاً در شاخههای علوم انسانی ـ اسلامی هر روز با مسائل جدیدی روبه‌رو میشویم، لذا مهم این هست که آیا توانمندی برای پاسخگویی به مسائل را دارد یا خیر؟ وگرنه هدف چیزی نیست که به‌راحتی به دست بیاید.
رسیدن به اهداف در این پژوهشکده نسبی است. در رشتههای مختلف کمابیش توانسته مسائل مورد نیاز برای مردم و نظام علمی و دانشجویی را پاسخ دهد. برای مثال در حوزه اقتصاد برخی زمینهها مانند اقتصاد تعاون، بانکداری اسلامی و اقتصاد وقف فعالیت‌های خوبی داشته؛ در زمینهٔ مسائل کلامی و معرفتی طبق نیاز روز جامعه در مسائل واردشده و در حوزه فرهنگ نیز به‌صورت مطلوبی عمل کرده است.
موفقیت به‌صورت نسبی است، این پژوهشگاه نیز به لحاظ نیروی انسانی و بودجه مالی دارای محدودیت‌هایی بوده و اهدافش بلندی هم دارد؛ اما امکانات مطابق آن نیست ولی در بحث توانمندیها موفق عمل کرده است.
رسا - فقه و حقوق چه ارتباطی با هم دارند که در دانشگاه به‌صورت یک‌رشته درآمده‌اند؟
این بحث مفصلی است که بعد از انقلاب به‌صورت یک مسئله مطرح‌شده که حقوق فقه چیست و رابطه آن‌ها چگونه بوده است؟ آیا به لحاظ مبانی نظری و یا حوزه موضوعی متفاوت هستند؟ و در کل چه مسائلی را پوشش میدهند؟ این سؤالی بود که بعد از انقلاب و حتی پیش از آن البته به‌صورت اندک مطرح‌شده است. نظام فقهی یک نظام مبتنی بر مبانی اسلامی و اراده شارع است و رابطه انسان و محیط اجتماعی را با توجه به خداوند بررسی می‌کند. لذا این دو گونه ارتباط محسوب می‌شود. یکی از این ارتباطات این هست که ما در برابر خداوند متعهد و مکلف هستیم همانند عبادیات.
درجایی ما روابطمان اجتماعی است به نحوی که شخص در رابطه اجتماعی آزاد یا ملزم است. این آزادی اجتماعی یا الزام و عبادیات در بخش حقوق است که علم فقه مبنای این ادبیات است.
با این تعبیر شاید بتوانیم بگوییم که بسیاری از قسمتهای حقوق بخش‌هایی از فقه محسوب میشوند. بر اساس بخش ۴ قانون اساسی و دیگر اصول آن نظام حقوقی نباید در مخالفت با فقه باشد. علی‌القاعده بسیاری از مواردی که در نظام حقوقی مطرح است همان مسائل فقهی‌اند. در مواردی هم انتظار می‌رود که فقه وارد شود هر چند که در فقه موضوعی شاید هنوز ساکت و نتیجه قاطع نگرفته باشد.
انتظار می‌رود در این موارد فقه حضور پیدا کند. در مسائل حقوقی فقه باید موضع خاصی را اتخاذ کند، لذا در کشورهایی مثل کشور ما که یک نظام فقهی منسجمی داریم، حقوق بخشی از ادبیات فقهی خواهد بود. البته ضمانت اجرایی دارد و بحث دولت در میان است و به طور کلی ما حقوق اسلامی داریم و حقوق برگرفته از فقه ما خواهد بود.
رسا - وضعیت حقوق در حوزه به چه صورت است و آیا به‌تنهایی میتواند پاسخگو باشد یا خیر؟
این سؤال سختی است که جواب آسانی ندارد. مسائلی که در حقوق مطرح می‌شود مسائل اجتماعی بوده، در دانشگاه نیز مطرح شده و از سنخ مسائل تطبیقی هستند و ممکن است که از ادبیات خارج از کشور منعکس‌شده باشند.
سطح وسیعی از مسائل مطرح‌شده این انتظار را به وجود میآورد که فقه ورود پیدا کند و به عبارتی مسئله، فقهی هم هست؛ اما اینکه فقه توان پاسخگویی را داراست یک بحث و اینکه آیا وضعیت محققان فقه از نظر اطلاعات، استنباطات و مطالعات کافی چیست یک بحث دیگری است.
به لحاظ ادبیات فقهی فقه ما یک نظام حقوقی است و باید توانمندی حل مسأله را داشته باشد و انتظار می‌رود که در مورد این مسائل بتوان از دریچه فقه بحث و گفت‌وگو کرد. واقعیت این است که نظام فقهی ما با مشکلات عدیده‌ای روبه‌روست؛ اول اینکه خودش را درگیر نمیکند، دوم مسئله شناسی و دقت کافی را ندارد و سوم روش‌شناسی‌های بحث در مورد مسئله کمتر مورد توجه قرارگرفته‌اند. اینها مسائلی است که در حقیقت متوجه نظام آموزشی فقه ما هستند.
این نظام در عین‌حال که دقت‌ها و ظرافتهای خوبی دارد برای حل مسائل روز با کاستی‌های جدی نیز روبه‌رو است؛ اما این مهم است که از همین دقت‌ها و ظرافتهای موجود بتوان در حل مسائل روز کمک گرفت. از این‌جهت با نقص آموزشی مواجه هستیم. طلبههای ما در روشهای پژوهشی کمتر کارکردهاند و توانمندی آن‌ها در حل مسئله ضعیف است؛ اما انتظار این هست که در مسائل ورود پیدا کنند.
رسا - اگر راهکاری در این زمینه‌دارید بیان کنید.
دروس حوزوی دو دسته‌اند، یکی بخش درسها و دیگری بخش مهارتهاست. در بخش درسی چون منابع فقهی ما متن و نثر محور است، قطعاً باید توانمندی استفاده از متون فقهی، روایی و وحیانی را با دقت و ظرافت کسب کنیم. برای رسیدن به این مطلب باید طلاب با ادبیات عرب که هم به‌صورت مکالمه و درک مطلب است آشنا شوند؛ اما در ادبیات فقه به بخش درک مطلب نیاز داریم و بخش مکالمه فرعی هست، پس باید آموزش طلاب به نحوی باشد که توانمندی استفاده و درک مطالب از ادبیات عرب را داشته باشند.
اول اینکه طلبه باید توان استفاده از متون دقیق فقهی، اصولی و کلامی را داشته باشد. این بخش هم به توانمندی طلبه برمیگردد که بتواند با متن ارتباط برقرار کند، چرا که متن موجود است و قرار بر تولید آن نیست. این متون بسیار سخت هستند و نظام آموزشی در حوزه نباید در سطح یادگیری این متون کوتاهی کند و طلبه باید بتواند کتابهایی نظیر شرایع، لمعه و قوانین را بخواند و از آن استفاده کند.
دوم اینکه باید از مسائل و موضوعات روز جامعه به‌خوبی آگاه باشد. در این مورد هم بخش بزرگی در حوزه کسب می‌شود و باید ایراد گرفت که چرا طلاب از متون قدیمی دل‌زده شده و این تسلط بر متون در آن‌ها کاهش یافته است.
افزون بر این دو مطلب طلاب باید توان تحلیل مسائل جدید را نیز داشته باشند که متأسفانه دو مورد اخیر تأمین نمیشود در عین حال متن هم مورد بی‌مهری قرارگرفته، طلاب از بحث و مباحثه گریزان هستند و من ماندهام که متنهای دقیق و فنی را بدون مباحثه چگونه درک میکنند.
رسا - برخی طلاب و کارشناسان حوزوی بر این عقیده‌اند که متون حوزوی بر اساس متود آموزشی روز تدوین نشده‌اند، نظر شما در این‌باره چیست؟
بنده زیاد قائل به این نیستم. ما یک نظام آموزشی میخواهیم و قطعاً این نظام نمی‌تواند به‌صورت تک‌بعدی باشد و بخشی از نظام آموزشی باید به مسأله متن‌خوانی متون فنی بپردازد. برای مثال طلبه نباید بگوید نمی‌تواند کفایه را بخواند، زیرا کفایه همان بحث تجزیه و ترکیب است.
شما هر کاری هم انجام دهید بخشی از تراث ما از ادبیات شیخ انصاری است و نمی‌توان آن را از ادبیات فقهی و حقوقی کشور حذف کرد. نمی‌توان ادبیات شیخ انصاری را خواند و فتأمل را متوجه نشد. این‌یک امر موجود است و شما قادر نیستید بیان کنید که از درک جواهر بازمانده‌اید. کسی که جواهر را نتواند بخواند نمی‌تواند از فقه استفاده کند.
کسانی که در حوزه علمیه مدعی هستند باید توانایی درک ظرافتهای متون قدیم مثل کفایه، مکاسب و جواهر را داشته باشند. این امر در کشور ما مهجور مانده است؛ اما در کشورهایی که مطالعات انسانی ـ اسلامی دارند به‌دقت این متون خوانده می‌شود. تعجب می‌کنم که به یادگیری زبان عربی بسنده میکنند، زیرا عربی غیر از درک مطلبی است که باید در متون قدیم حاصل شود. این متون باید فن یادگیری خودش را داشته باشد.
باید نظام آموزشی بنا بر اهدافی که دنبال می‌کند، منابع، متون و سطوح را مرتب کند. برای مثال کسی نمی‌تواند با خواندن تفاسیر به زبان فارسی مفسر شود و باید بتواند تفاسیر قدیم و مجمع‌البیان و تفاسیر دقیق‌تر را بخواند، باید با تفاسیری که اهل سنت نوشتهاند آشنا شود و ارتباطات بین این تفاسیر را با یکدیگر برقرار کند. شخصی که به این شیوه تفسیر را نخواند محقق و مفسر واقعی نخواهد شد و در حد آشنایی و لذت بردن از تفاسیر باقی میماند. همه این آموزشها باید باهم هماهنگ و نظاممند باشد.
رسا - تغییر و تحولی که رهبر معظم میفرمایند در چه بابی است؟
باید ادبیات مدنظر ایشان را برسی کرد. از نظر من حوزه یک نظام آموزشی دقیق را میطلبد که متشکل است از فرآیندها، مربیان، متون، روش، سلسله‌مراتب و اهداف آموزشی است و اینکه ما چه انتظاراتی از حوزه داریم و این در چه زمانی باید برآورده شود.
رسا - حقوق اسلامی و حقوق غربی چه تفاوتهایی با یکدیگر دارند؟
این‌یک بحث عمیقی است. در مورد حقوق غرب به لحاظ سازوکار و تفاوت و دیدگاههایی که دارد، نمی‌توان در یک فرصت اندک و در مصاحبه بحث کرد. لذا من ترجیح میدهم در این بحث وارد نشویم چراکه این آسیب میزند. چون ما برخلاف تصورمان که در یک فرصت و با دو جمله می‌توان این تفاوت را بررسی و به آن پاسخ داد، نیاز به زمان و بررسی دقیق و پاسخگویی شفافتر داریم.
غرب در اذهان اکثریت افرادی که آن را مورد نقد قرار میدهند یک غرب خودساخته ذهنی هست، برای همین نمی‌توان طبق پیش‌فرض ذهنی گفت حقوق غرب سکولار یا مادی است و آن را مورد نقد قرار داد. باید با جریانها، مبانی و تاریخچه و فرهنگ حقوق غربی آشنایی داشت و در یک فرصت مناسب به‌طور کامل و واقعی در آن مورد بحث کرد.
رسا - چه اقداماتی برای اسلامی سازی علوم انسانی در رشته حقوق صورت گرفته و شما آینده این رشته را چطور ارزیابی میکنید؟
خوشبختانه زمانی که مفهوم حقوق به معنای جدید مطرح شد، از همان ابتدا کسانی که وارد این رشته شدند در ذهن‌شان این درک را داشتند که حقوق بخشی از فرهنگ مردم ایران است و آن را ممزوج با علم فقه در نظر گرفتند، لذا بر خلاف علوم دیگر اسلامی سازی آن با تأخیر مواجه نشد. حقوق از ابتدا توسط متخصصان اسلامی مورد بحث قرار گرفت و در مورد علم حقوق این نگرانی وجود نداشت. در قانون اساسی کشور نیز مسائل حقوقی با فقه و ادبیات فقهی مورد بحث قرار گرفته است و حال گاهی اوقات مورد پذیرش بوده و گاهی اوقات نیز نقد شده، پس این اسلامی سازی همیشه وجود داشته است.
انتظاری که امروزه می‌رود این است که حقوق بتواند مسائل روز را بر اساس مبانی اسلامی پاسخ دهد. اگر کمبودی وجود دارد به خاطر مطالعات ناکافی به‌روز نبودن است؛ اما اینکه حقوق ما اسلامی بوده است یا خیر، باید بگوییم بله حقوق در کشور ما از ابتدا نیز اسلامی بوده و متفاوت از علوم دیگر است. از همان ابتدا در فقه امامیه این مورد لحاظ شد و ما در زمینهٔ علم حقوق کمتر با مشکل روبه‌رو شده‌ایم. اگر امروزه نیز مشکلی وجود دارد به دلیل نداشتن نظریه‌پردازی‌های به‌روز است؛ و هر جا فقدانی داشته‌ایم متوسل به منابع غربی شده‌ایم که نشان از کم‌کاری خود ما است.
رسا - آینده این رشته را چگونه ارزیابی میکنید؟
آینده قابل‌دیدن نیست آینده درواقع با برنامه‌ریزی ساخته می‌شود و ما باید بگوییم که آینده را می‌سازیم. با این مقدار تلاش تصور من این هست که پیشرفت ما بسیار کند خواهد بود. نظام آموزشی ما در حال آماده شدن برای آینده نیست. سرعت علم در دنیای امروز به‌شدت زیاد و از سوی دیگر حرکت ما در این راستا بسیار کند است. نداشتن توانمندی، شجاعت و همچنین نیروی صبور و پرتلاش از کمبودهای نظام آموزشی ما هست. لذا برای آینده باید برنامه‌ریزی دقیق صورت بگیرد و نیروهای متخصص تربیت شود و از پراکنده‌گویی نجات حاصل شود.
امروزه ادبیات فقهی و حقوقی ما بسیار پریشان است. ما با کمبود متخصص روبه‌رو هستیم. کمتر کسی داریم که در حدود بیست سال بر سر یک موضوع تخصص پیدا کند. نگاهی به پایان‌نامه‌های حوزوی و دانشگاهی نشان میدهد که اساتید هر موضوعی را برای داوری یا مشاوره، پذیرا هستند.
راهنمایی به معنی مشارکت در تولید علم است و این افراد غالباً هیچ مشارکتی در تولید این علوم ندارند. برای مثال در بین رسالهها در تولید علم ضعف جدی وجود دارد و عمده این ضعف متوجه اساتید است. بر خلاف افرادی که دانشجو را مقصر میدانند من معتقد‌م این استاد و راهنماست که باید مسیر جدید را نشان بدهد و دانشجو را در این امر تشویق کند.
رسا - آیا کسی که حقوق غربی خوانده باشد و از مبانی خودمان کمتر استفاده کند در عمل میتواند منطبق بر اندیشه اسلامی پیگیر مسائل حقوقی باشد؟
این سؤال یک فرضی است و وجود خارجی ندارد. هیچ حقوقی نمی‌تواند بگوید من حقوق خارجی میخوانم. حقوق قانونی است که در آن کشور اجرا می‌شود. این سؤال موهومی است. اگر کسی خارج از کشور حقوق خوانده است و حال بخواهد در کشور قضاوت کند و کارهای حقوقی انجام دهد باید در چارچوب قوانین کشور ما کار کند و اصلاً امکان ندارد و کسی هم این توقع را از این شخص نمی‌تواند داشته باشد. منابع ما مشخص و قوانین برگرفته از فقه اسلامی است. این سؤال موضوع محقق در خارج ندارد.
رسا - کلام آخر؟
من از شما تشکر می‌کنم، بسیاری از حوزه‌‌هایی که شما محور گفت‌وگو قرار میدهید بحثهای خوبی است؛ اما انتظار من این است که خبرگزاری رسا کمی تخصصی‌تر عمل کند. در بحثهای علمی که می‌توان گفت علم در کتابخانهها تولید می‌شود و حال رسانههای تخصصی هم میتوانند با اندکی جذابیت به‌صورت تخصصی و فنی‌تر عمل کنند.
/874/402/ر