اهداف و علل نشر خرافه پرستی در جوامع اسلامی/ روحانیت چگونه می تواند جلوی نشر خرافات را بگیرد

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، جلسه دفاعیه رساله علمی حوزوی سطح سه با موضوع «نقش روحانیت در پالایش جامعه از خرافات» این هفته در اتاق دفاعیات رساله های علمی مدرسه عالی دارالشفاء قم برگزار شد.

حجت الاسلام شهریار محمدی طلبه درس خارج حوزه به عنوان نویسنده و ارائه دهنده بحث در این نشست حضور داشت و حجت اسلام عزالدین رضانژاد عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه استاد داور و حجت الاسلام فلاح نژاد استاد حوزه و دانشگاه به عنوان استاد راهنما در این جلسه دفاعیه حاضر بودند.

تأثیرات مخرب ترویج خرافات

حجت الاسلام محمدی در ابتدا با اشاره به تأثیرات مخرب ترویج خرافات در جامعه اسلامی این مسأله را حربه ای در دست دشمنان اسلام دانست و اظهار داشت: مسائل خرافی دینی در جامعه بسط و گسترش زیادی پیدا کرده ولی متأسفانه از جانب مردم و مسؤولان مورد کم توجهی واقع شده است.

وی ادامه داد: ما در این رساله، خرافات را به عنوان یک بیماری سری معرفی و مراحل درمان این بیماری را یادآور شده ایم ولی مسأله مهم و اصلی که عنوان رساله هم به آن معطوف شده، بحث تأثیر جامعه روحانیت در خرافه زدایی است.

این پژوهشگر حوزوی با اشاره به شیوه نگارش این مقاله عنوان کرد این رساله علمی در چهار فصل تدوین شده که در فصل اول ابتدا به دنبال ارائه تعریفی صحیحی از خرافه و خرافات بودم، چراکه تعریف صحیح مانع برداشت غلط می شود و سوء استفاده فرصت طلبان می شود، از این رو ابتدا چند تعریف را آورده ام و به نقادی آنها پرداخته ام و در نهایت تعریف صحیح را ارائه داده ام.

شفاف سازی خرافات در فصل اول

وی ادامه داد: در قدم دوم فصل اول به شفاف سازی خرافات پرداختم و در این جهت سعی کردم مترادفات خرافه را بیان کنم تا بین آنها خلطی صورت نگیرد و در نهایت در قدم سوم فصل نخست به دسته بندی خرافات پرداختم که البته جامع افراد و مانع اغیار نیست.

حجت الاسلام محمدی با بیان این که دسته بندی منطقی در این موضوع ثمره علمی در برندارد، عنوان کرد: ما معتقدیم خرافات در همه مطالب و زمینه ها وجود دارد و هرجا حقیقت باشد، خرافه هم در مقابل آن قرار دارد.

علل، پیامدها و اهداف خرافه پرستی

وی با اشاره به فصل دوم این رساله علمی و سه قدم مطرح شده در آن عنوان کرد: ما در فصل دوم به دنبال سه هدف اساسی بودیم، نخست علت و ریشه خرافات، دوم پیامدها و آسیب های خرافات و سوم اهداف مروجان خرافه پرستی.

نویسنده رساله علمی یادآور شد: در بیان علت و ریشه خرافات باید گفت همانطور که در بیماری اگر علت مرض مشخص شود، درمان راحت تر است در خرافات نیز باید ابتدا ریشه یابی شود تا برخوردی حساب شده و آسان تر داشته باشیم.

وی به بیان علت خرافات از منظر اسلام و از منظر غرب اشاره و عنوان کرد: از نظر قرآن شفای همه بیماری های خرافی است، به همین جهت ما ابتدا از قرآن مدد گرفته ایم و به این نتیجه رسیدیم که جهل و ناآگاهی دو علت عمده در خرافه پرستی بوده و درمان آن تحقیق و پرسش و بصیرت است.

حجت الاسلام محمدی ادامه داد: من از نظر غرب نیز دامنه تحقیق را گسترش داده ام و به این نتیجه رسیدم که بیشترین کسانی که درباره خرافات نظریه پردازی کرده اند روانشناسان و جامعه شناسان هستند که البته نظرات آنها جامع و کامل نبود و چیزی فراتر از اسلام بیان نکرده بودند.

خرافات به فرد، جامعه و دین ضربه می زند

وی در توضیح بخش عوارض و پیامدهای خرافات در فصل دوم عنوان کرد: هدف ما دسته بندی آنها و اهم و مهم کردن و برخوردهای مناسب و درخور بود، چراکه برخی خرافات ساحت دین، برخی فرد دین دار و برخی جامعه دین دار را هدف گرفته اند.

این طلبه درس خارج با اشاره به اهداف مروجان خرافات با بیان این که شناخت هدف نیز می تواند در عکس العمل مناسب به انسان کمک کند، خاطرنشان کرد: برخی اهداف خرافه زایی کلان است مثل حکومت ها و استعماگران که برای تسط خود بر ممالک و مقابله با موج دین گرایی به خرافه زایی و ترویج نژاد پرستی و وطن پرستی روی آوردند.

وی ادامه داد: هدف خرد نیز در این بحث کسب شهرت و سوء استفاده مالی و جنسی است؛ بنده خودم با توجه به این که اهل کرمانشاه هستم شاهد هر دو دسته بوده ام از این رو می توانیم در دسته کلان به فرق دراویش از جمله علی اللهی ها، آتش بگی، الهی، نورالهی و مشعشه اشاره کنیم.

حجت الاسلام محمدی با اشاره به این که گاهی اوقات نیازمندی و گرفتاری انسان او را به خرافه پرستی می کشاند، عنوان داشت: گاهی اوقات نیز عدم اطلاع یا اعتقاد به حاجت روایی باعث این مسأله می شود، از این شاهد گسترش فعالیت هایی از جمله جن گیری، احضار ارواح، طلسم، رمالی، سحر و جادو و طالع بینی و حتی طی الارض بوده ایم.

درمان بیماری خرافه پرستی در فصل سوم

وی خاطرنشان ساخت: در ادامه به فصل سوم می رسیم که در این فصل نوبت به درمان می رسد چراکه در دو فصل گذشته بیماری را شناختیم و علل و عوامل آن را نیز درک کردیم؛ به عقیده ما قدم نخست در درمان استفاده از تجربیات و شیوه های درمانگران و پیش قراولان مقابله با خرافه پرستی است.

این پژوهشگر حوزوی در ادامه با تأکید بر این که قرآن، انبیاء و اولیاء الهی از جمله پیش قراولان مقابله با خرافه هستند، یادآور شد: ما در این بخش نمونه هایی از خرافات مانند تطیر، تنجیم، عطسه، ایام نحس و غیر آن را بیان کرده و از طریق منابع دینی شیوه درمان آنها را نیز بیان کرده ایم.

وی در ادامه با اشاره فصل چهارم به عنوان فصل اساسی این رساله علمی گفت: ما در این فصل دو هدف عمده را دنبال می کنیم، نخست جایگاه رفیع روحانیت از زبان روایات و همچنین از سابقه مبارزه نوشتاری، گفتاری و رفتاری علما در مبارزه با خرافه پرستی و دوم ارائه شیوه هایی برای مبارزه با خرافات.

جایگاه روحانیت نزد مردم و مسؤولان روشن نیست

حجت الاسلام محمدی تصریح کرد: هدف از قسم نخست بیان کم توجهی مسؤولان و مردم نسبت به جایگاه روحانیت به عنوان ملجأ و مأوای مردم هنگام مواجه شدن با خرافات بود تا مسؤولان به دامن فرصت طلبان نروند، چراکه حضور روحانیت در جامعه موجب عقل گرایی و تولید فکر در جامعه می شود.

وی با اشاره به جایگاه روحانیت در حفظ و صیانت دین از ابزار تخریبی در آن یادآور شد: هدف از قسم دوم نیز یادآوری روش هایی برای مبارزه با خرافات با شیوه های جدید بوده است، از این رو برای مبارزه با خرافات از سوی روحانیت دو روش اساسی پیشنهاد می شود.

این طلبه درس خارج ادامه داد: روش نخست تقویت و تسلط روحانیت بر ابزارها و شیوه های مهارتی است که این مسأله از سه حیث گفتار، نوشتار و رفتار قابل پیگیری است؛ گفتار با حضور روحانیت در مناظره ها، میزگردها، صدا و سیما، منبرها و پرسش و پاسخ است، نوشتار نیز تفسیر درست ادعیه ها برای مردم، نمایشنامه ها، سناریوها و فیلم ها و کتاب ها است و رفتار درست نیز با شجاعت در مقابل هیمنه عوام و عدم تساهل و تسامح شکل می گیرد.

ضرورت تشکیل کارگاه های خرافه شناسی با حضور روحانیان

وی با اشاره به تشکیل کارگاه های خرافه شناسی به عنوان روش دوم برای مبارزه روحانیت با این مسأله عنوان کرد: در این کارگاه ها نیز باید سعی شود از کلی گویی پرهیز شده و تک تک خرافات به صورت جزئی مطرح و راه مقابله با آنها نیز بیان شود.

حجت الاسلام محمدی در پایان عنوان کرد: این اثر ناچیز حاصل یک سال و نیم زحمت این جانب است که امیداست در شأن توجه اساتید قرار گرفته و من نیز تواسته باشم سهم ناچیزی در اهداف مقدس حوزه های علمیه با عنایت خداوند متعال و امام زمان(عج) داشته باشم.

در ادامه این نشست نماینده اداره مدارج علمی حوزه ضمن تقدیر از نویسنده بحث از استاد داور خواست تا به نقادی و بیان مسائل پیرامون این رساله علمی بپردازد، از این رو حجت الاسلام رضانژاد با بیان این که در این رساله علمی زحمات زیادی کشیده شده است، ابراز داشت: این گونه موضوعات مورد ابتلای جامعه مذهبی است.

وی افزود: این مسأله از دغدغه هایی است که در طول زمان بوده به ویژه در سال های پس از انقلاب اسلامی که همه جهان، اسلام را از نگاه جدید از انقلاب ایران و حوزه علمیه با قرائت اهل بیت(ع) خواستار شدند.

رساله ای کاملا کاربردی را شاهد هستیم

حجت الاسلام رضانژاد با بیان این که پرداختن به خرافات و این که روحانیت چگونه می تواند با خرافات مبارزه کند یک امر کاربردی و حقیقی است، ابراز داشت: این رساله می تواند در آینده مورد استفاده قرار بگیرد و مباحث نظری صرف نیست به همین جهت از نظر موضوع امتیاز خوبی دارد.

وی در ادامه با ابراز نگرانی از این که که امروز در حوزه علمیه این گونه مباحث مهم تدریس نمی شود، عنوان کرد: در حقیقت پژوهشگر این رساله با استفاده از مجموعه های آموختنی کلی حوزه روی به نوشتن این اثر آورده است.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه ادامه داد: امتیاز بعدی قلم روان و خوب ایشان است بعلاوه این که به منابع مختلف مراجعه شده و از این جهت نیز امتیاز خوبی دارد و سعی شده در مواردی که از جاهای دیگر نقل شده امانت داری کرده و آدرس بدهد و در پایان هر فصل یا هر گفتار جمع بندی مباحث را ارائه بدهد.

ضرورت رعایت اصول چکیده نویسی

وی در ادامه به بیان نقدهایی به رساله یاد شده پرداخت و عنوان داشت: مسأله نخست آن است که باید اصول چکیده نویسی در پایان نامه رعایت شود، از این جهت به نظر می رسد که این رساله نیاز به تدوین مجدد چکیده دارد.

حجت الاسلام رضانژاد عنوان کرد: در چکیده رساله یا مقاله ابتدا اصل مسأله باید مشخص شود و در ادامه به سؤال اصلی، روش مورد استفاده، نتایج به دست آمده و کلید واژه ها اشاره می شود و به همین جهت سه چهار سطر اول به عنوان چکیده در این رساله درست به نظر نمی رسد.

وی افزود: در وسط چکیده نیز نتایج و اهداف خلط شده است، یعنی برخی اوقات نتیجه ای بیان شده که همان هدف است و همچنین بیان این مطلب که رساله من دارای فهرست منابع است، در چکیده جایی ندارد.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه با اشاره به این که برخی گفتارهایی که در این رساله آمده نیاز به تذکر دارد، عنوان کرد: به عنوان مثال فصل دوم عنوان علل و ریشه خرافات که باید همه علت ها و ریشه ها بررسی شود، گفتار اول علل و ریشه ها از دیدگاه اسلام است و غرب که با فصل هماهنگ است ولی گفتار سوم پیامدها و آسیب های خرافه پرستی ربطی به علل و ریشه ندارد.

وی ادامه داد: در فصل دوم همچنین اهداف مروجان خرافه پرستی به علل و ریشه مربوط نمی شود؛ پیروی از پیشینیان یا تطیر بخشی از خرافات است نه مبارزه با خرافه پرستی.

نباید عنوان رساله موضوع یک فصل باشد

حجت الاسلام رضانژاد در ادامه با تأکید بر این که تکرار عناوین در فصل کار درستی نیست، ابراز داشت: فصل چهارم شما شبیه عنوان کلی رساله است یعنی نقش روحانیت در مبارزه با خرافات، در حالی که هیچ گاه عنوان فصل جزو عناوین فصل نمی آید، بنابراین خوب بود که گفته می شد نقش فرهنگی یا نقش علمی یا نقش تربیتی روحانیت.

وی عنوان کرد: گفتار اول شما در فصل چهارم نیز زیر مجموعه فصل چهارم نیست، همچنین ذیل گفتار چهارم موانع مقابله جدی خرافات بیان می شود که خودش زیر مجموعه یک گفتار نرفته است و از این جهت دقیق به نظر نمی رسد.

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه یادآور شد: حال به متن می رسیم که بیان مسأله و قلمرو آن در مقدمه بیان شده و سؤالاتی در آخر بیان مسأله مطرح شده که خرافه چیست؟ راه مبارزه با آن چیست؟ این ها درست ولی چرا اصلا نقش روحانیت در پالایش جامعه در این سؤالات مطرح نشده است؟

فرضیه یک پاسخ اجمالی کوتاه است نه چندین پاراگراف

وی با اشاره به شیوه نگارش فرضیه در پژوهش عنوان کرد: فرضیه تحقیق پاسخ اجمالی به آن سؤال مجهول است که می خواهیم در صدد اثبات آن باشیم؛ فرضیه شما در این پژوهش شرایط فرضیه بودن را ندارد، چراکه باید یک جمله خبری کوتاه باشد نه این که چندین پاراگراف را در این باره بیان کنیم.

حجت الاسلام رضانژاد افزود: در رابطه با پیشینه تحقیق از دو منبع استفاده شده و گفتید که این دو منبع وجود دارد ولی واقع این است که بیش از این که شما فرمودید مطلب وجود دارد، از این رو باید محقق و پژوهشگر در مورد هر پژوهشی بررسی بیشتری در مورد پیشینه داشته باشد، چراکه بنده خودم در این مورد مقاله، پایان نامه و کتاب های زیادی دیده ام.

وی در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر این که یک بخش از کار این است که آسیب های جامعه روحانیت در مسأله خرافات بررسی شود، گفت: این که آیا می شود روحانیت غیر اصیل در پخش خرافات نیز نقشی داشته باشد و به هرحال مقالات متعددی در مورد موضوع وجود دارد.

لزوم دقت در نسبت دادن القاب به مطالب

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه ادامه داد: نکته بعدی اغلاط تایپی است که برخی از آنها حتی املایی است که شاید موقع تایپ اشتباه شده باشد و تذکر دیگر در مورد برخی القاب است، به عنوان مثال در تعریف خرافه نوشتید از قدیمی ترین تعریف ها تعریف جاهودا است در حالی که تعریف او مربوط به سال 1976 است که حدود زمان انقلاب می شود در حالی که این مسأله از صدر اسلام وجود داشته است.

وی در ادامه با بیان این که در این رساله علمی برخی از موارد نیاز به آدرس دهی دارد، ابراز داشت: همیشه باید استناد مطالب مشخص شود، هرچند این مسأله در بیشتر مواضع پایان نامه مشخص شده است؛ همچنانکه گفتیم یکی از امتیازات این پایان نامه جمع بندی است ولی باید دانست که جمع بندی نیاز به مستندسازی و استدلال و بیان شاهد مثال ندارد.

حجت الاسلام رضانژاد با بیان این که این رساله برخی اوقات از حالت کاربردی بودن خارج شده است، عنوان کرد: شما وقتی به ادعیه ساختگی و مکان مذهبی می رسید مثال نزدید، در حالی که خوب بود به مواردی از ادعیه یا اماکن ساختگی در کشور یا جهان اشاره می کردید، چراکه وجه خرافی بودن اصل عنوان درست است ولی باید به مخاطب نمونه داده شود.

وی ادامه داد: به عنوان مثال شاید برای شما قابل باور نباشد که بنده در سفری که به مظفر نگر هندوستان داشتم متوجه شدم در این شهر شیعه نشین 60 سال قبل به دلایلی واهی در این منطقه حرمی به عنوان حرم حضرت اباالفضل(ع) و حرمی به عنوان حرم امام حسین(ع) ساخته شده و بین این دو نیز بین الحرمین است و مردم مشتاقانه به زیارت می روند.

برای امور خرافی مثال کم زده شده است

عضو هیأت علمی جامعه المصطفی العالمیه ابراز داشت: با توجه به این مسائل لازم است بعد از بیان خرافاتی از جمله رسوم خرافی در ازدواج، زایمان، سفر و نقل انتقال مثال هم زده شود؛ در فهرست منابع نیز، قرآن کریم و نهج البلاغه نیازی به عدد ندارد.

وی در پایان با بیان این که در این رساله چند مسأله مطرح نشده و به همین جهت ناتمام است، خاطرنشان کرد: نخست آسیب هایی که از جانب برخی روحانیان غیر اصیل به جامعه وارد شده است و دوم یک سری از کارهایی که به نام روحانیت انجام می شود مثل روحانی درمانی در برخی بیمارستان ها.

در بخش سوم این جلسه حجت الاسلام محمدی در مقام دفاع از نوشته خود برآمد و تأکید کرد: همه اشکالاتی که از سوی استاد داور مطرح شد به جا بود ولی این رساله ای که در دست استاد داور است با رساله ای که در دست ما است برخی تغییراتی دارد، چراکه با توجه به خطر گذشت مهلت مقرر باید زودتر تحویل می دادیم.

دامنه خرافات بسیار وسیع است

وی تأکید کرد: دامنه خرافات این قدر وسیع است که چندین پایان نامه می شود، اما برخلاف گفته شما در مورد خرافات مثال هایی زده ایم و در علوم غریبه نیز چندین مسأله مطرح شده است.

حجت الاسلام محمدی عنوان کرد: در مورد آدرس دهی نیز تمام تلاش را کرده ایم ولی قبول داریم شاید دسته بندی خرافات می توانست بهتر باشد، اما با توجه به این که این رساله علمی بیش از 250 صفحه بود و از این نظر با اشکال مواجه بود مجبور شدیم برخی مطالب را حذف کنیم که شاید همین مسأله به محتوای رساله نیز خلل وارد کرده باشد.

در ادامه این جلسه حجت الاسلام فلاح نژاد ضمن قدردانی از زحمات طاقت فرسای استاد داور در مطالعه دقیق این رساله علمی، عنوان داشت: بی شک این جلسات بر غنای رساله خواهد افزود.

رساله پیش رو مطالب مهمی مطرح کرده است

وی افزود: به عقیده من این پژوهشی که انجام شده رساله خوبی است و به همین جهت استاد داور نکات مثبت را هم بیان کردند ولی در سطح سه که هدف جمع آوری انظار است به نظر می رسد که کفایت می کند، چراکه رساله پیش رو مطالب مهمی مطرح کرده است.

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به لزوم مطرح شدن آسیب شناسی خرافات روحانیت از سوی استاد داور تأکید کرد که این موضوع می تواند خودش یک موضوع رساله سطح چهار باشد ولی در این رساله هم تناسب زمان و هم تناسب مکان داشت.

وی در پایان خاطرنشان کرد: در شهری مثل کرمانشاه روحانیانی مثل این نویسنده حوزوی  برای این کار قدمی برداشته که بسیار ارزش دارد و ما امیدواریم این مسأله فتح بابی برای کارهای بعدی علمی و پژوهشی حوزوی در این عرصه باشد.

یادآور می شود، در پایان این نشست و بعد از برگزاری جلسه ارزیابی استاد داور با استاد راهنما و نماینده مدارج علمی به این رساله علمی سطح سه، نمره ۱۷/۹۰ اعطاء و از نویسنده اثر تقدیر به عمل آمد./1330/ز۵۰۲/ج