بررسی تبعات فتوای تحريم تنباكو بر سياست انگلستان

به گزارش گروه سیاسی خبرگزاری رسا، برخی از مورخان، نهضت اصيل تنباکو و شورش عليه امتياز رژي را از دسیسه‌های روس پنداشته‌ و بيهوده كوشيده‌اند با برجسته‌كردن نقش روسيه در مخالفت و لغو امتياز رژي، نقشِ پيشگام نيروهاي مذهبي و به‌ويژه مرجعيت شيعه را در تحولات عصر جديد ايران كمرنگ جلوه دهند. در اين نوشتار ابتدا به علل و انگيزه‌هاي مخالفت روس‌ با امتياز رژي مي‌پردازيم و سپس تبعات فتواي تحريم تنباكو بر سياست انگلستان را بررسي مي‌كنيم. فتوايي كه موجب برچيده شدن بساط استثمار این كمپاني در ایران و عقب‌نشيني دربار قاجار از كرنش در مقابل سياست انگلستان شد و به تعبير ادوارد براون اديب و مورخ انگليسي «سال نحس»ي را براي سياست انگلستان رقم زد.

تحریف حقیقتِ تاریخی نهضت تنباکو

ازجمله كساني كه مي‌كوشيد به انحاي مختلف ماجراي فتوا عليه امتيازنامه را تحريف كند امین‌السلطان صدراعظم ناصرالدين‌شاه بود. او در نامه‌اش به شاه و در گزارش‌هايش به نماینده‌ي انگلیس، قیام و نهضت اسلامی تنباکو را در نتیجه تحریکات روس‌ها می‌دانست و از فتوا تعبير به حكم مي‌كرد و بدين‌سان به تحريف واقعيت و اغفال دربار مي‌پرداخت.[1] ابراهیم صفایی مورخ نيز با استناد به نامه‌ها و گزارش‌هاي امین‌السلطان می‌نویسد: «از محتوای مندرجات بعضی از اسناد به خوبی دانسته می‌شود که در غوغای رژی سررشته تحریکات در دست روس‌ها بوده است».[2]

علل و انگيزه‌هاي مخالفت روس‌ با امتياز رژي

درست است که روسیه برمبنای سیاست رقابتی خود با انگلستان از نفوذ بیش از حد بریتانیا از دریچه این امتیاز به‌ویژه در منطقه شمال ایران ناراحت بود، ولی این ناراحتی هرگز او را بر آن نمی‌داشت که جانب احتیاط را از دست داده و در تحریک مردم علیه قرارداد رژی بکوشد؛ چرا که شورش مردم علیه دربار و کمپانی رژی آن هم با رهبری عالمان دینی با توجه به تجربه تاریخی روزگار فتحعلی‌شاه مسئله‌ای نبود که منافع دولت روسیه را تأمین کند. بر فرض که دولت روس خواستار لغو این امتیاز بود، هرگز راضی نبود این کار به دست مردم و با رهبری عالمان دینی صورت پذیرد. افزون بر این هیچ‌گونه سند معتبر تاریخی که حضور جدی و یا تحرک روس را در این نهضت اثبات کند وجود ندارد. ولي دولت تزاری روس بنا به علل ديگر با اعطاي امتياز مخالف بود و اين جز از آن است كه لغو امتياز را به روس‌ها نسبت دهيم. این دلایل عبارتند از:

1ـ تجاوز به «پيمان مقدس» (عهدنامه تركمانچاي): در سال 1307 ق وزیر مختار جدید روسیه اوگنی کارلوویچ بوتزوف به تهران وارد شد و همچنان سیاست دور نگه‌داشتن نقاط شمالی ایران از نفوذ تجاری انگلیس را دنبال کرد. وجود کمپانی دخانیات رژی که قرار بود در هر شهر و دهکده دست‌به‌کار شود نه به مذاق بازرگانان روسی، بلکه در کام وزارت امور خارجه روسیه نیز تلخ بود.

بوتزوف نخستین اعتراض خود را علیه رژی مطرح کرد و مدعی شد که وضع انحصارجویانه آن قرارداد، ناقض ماده یک منضم به عهدنامه ترکمن‌چای است و خواستار الغای امتیازنامه شد.[3] پس از چند روز وزیرمختار روسیه اعتراض رسمیِ کتبی علیه رژی به وزیر امور خارجه تسلیم و تقاضای الغای امتیازنامه را کرد.

بوتزوف اصرار داشت که امتیازنامه رژی ناقض عهدنامه ترکمانچای است، زیرا در آن به یک کمپانی خارجی امتیاز انحصاری واگذار و رعایای روسیه را از تجارت آزاد در ایران مانع کرده است. و در این زمینه به مفاد عهدنامه ترکمن‌چای اشاره می‌کند و با اتکا به آن می‌نویسد: «البته دولت ایران حق دارد که برای استفاده در امر زراعت و علوم و غیره ترتیباتی بدهد، اما این ترتیبات به هیج‌وجه من‌الوجوه نباید مخالف با آزادی تجارت مصرح در عهدنامه مقدس [ترکمانچای] باشد. یکی از شرایط آزادی تجارت آن است که بدون دخالت یا مزاحمت کسی در جایی هرنوع متاع از هر قبیل را بتوان خرید و فروش و حمل و نقل کرد و اگر دولت ایران امتیاز مخصوصی به یک فرد یا شرکت برای داد و ستد یک کالای تجارتی اعطا کند و در آن واحد مشغول اجرای مواد امتیازنامه باشد بقیه مردم از داد و ستد آن کالا ممنوع خواهند بود».

بوتزوف در طی مذاکرات خود با مصباح‌الملک یکی از مأموران عالی‌رتبه وزارت امورخارجه در این‌باره شفاهاً به‌ جر و بحث پرداخت. وقتی که مصباح‌الملک یادآور شد که تنباکو مانند دیگر کالاها نیست، زیرا تمام دولت‌ها در تهیه و فروش آن نظارت می‌کنند، بوتزوف بی‌درنگ پاسخ داد که من کاری به کار دیگر کشورها ندارم و تنها چیزی که مورد توجه من است آنکه به‌پیمان روس و ایران تجاوز نشود..[4]

2ـ براندازي نرم صدراعظم انگلوفيل: انگلستان از سال‌ها پيش نفوذ قابل‌توجهي در ميان رجال و سياست‌گزاران قاجاري داشت و روس‌ها نيز در اين عرصه به رقابت با آنان برخاسته بودند. كارگزاران سياست روسیه مي‌كوشيدند با امین‌السلطان ـ كه دلال قرارداد رژي بود ـ دوستی ظاهری به‌هم رساند، زیرا بر این کار سه فایده مترتب بود: اولاً این دوستی صمیمانه سوءظن انگلیس‌ها را نسبت به امین‌السلطان تحریک می‌کرد و این هدف اصلي بود. ثانیاً این کار باعث مي‌شد که امور جاری دوستانه و به آسانی حل و فصل گردد، و ثالثاً به‌علت همین دوستی صمیمانه، امین‌السلطان به هر پیشنهادی که در آینده ممکن بود روسیه به ایران بدهد زودتر حاضر به تسلیم مي‌شد.

سفارت روسیه توانست عده‌ای از دشمنان نیرومند امین‌السلطان را به خدمت خود درآورد، از جمله فرزند محبوب شاه کامران میرزا نایب‌السلطنه، وزیر جنگ و حاکم تهران و همچنین حاجی‌میرزا علی خان امین‌الدوله، یحيی خان‌مشیرالدوله. در این زمینه کاردار سفارت انگلیس مستر ر. ح. کندی گزارش می‌کند روش محتاط و پرمعنی مشیرالدوله در طی دوبار گفتگویی که نزد من از امین‌السلطان به میان آورده است تا حدی اطلاعات امین‌السلطان را تأيید می‌کند.[5]

تبعات فتواي تحريم تنباكو بر سياست انگلستان

با اعتراض علما و بازرگانان ايراني بر خسارت‌هاي قرارداد رژي و دستگيري و زنداني‌شدن گروهي از آنها در پايتخت و ايالت‌هاي مختلف مملكت، مرجعيت شيعه با تلاش مجدانه به عرصه پيكار وارد شد و فتواي تحريم استعمال توتون و تنباکو نقطه اوج آن رويارويي بود. اين فتوا چنان نافذ بود که مرزهای جامعه را درنوردید و امواج آن به دربار نیز رسید. طولی نکشید که قرارداد با فتواي مراجع و همراهی و پيروي همگانی مردم، لغو شد. اما لغو این قرارداد در عرصه بین‌المللی و داخلی تبعاتی برای انگلستان داشت كه آنها را مي‌توان به صورت زير دسته‌بندي كرد:

1ـ شکست هیمنه انگلستان: مهم‌ترین اثر این فتوا، شکست اقتدار انگلستان در دنیا بود. انگلیس که خود را در دربار قاجار و ميان رجال سياسي صاحب نفوذ می‌دانست، در برابر یک فتوای مذهبی ناچار به عقب‌نشینی شد. این موضوع یک شکست تاریخی برای استعمار بریتانیا محسوب می‌شود و هنوز بعد از گذشت سال‌هاي طولاني از آن واقعه همچنان تعبير «سال نحس» براي سیاست انگلستان در ايران بيراهه نيست. علاوه بر اين، انگلستان در مقابل رقيب سنتي خود روسيه نيز متحمل خفت و خواري شد.

2ـ ناکامی بلندپروازي كمپاني: شواهد تاریخی برآنند که رویای الحاق ایران به مستعمرات انگلستان دراین دوره به سرعت به دست کمپانی رژی در حال تعبیر بوده است. کمپانی رژی در ایران دقیقاً همان مسیری را در پیش داشت که انگلیسی‌ها در تصرف هند و ایجاد کمپانی هند شرقی و سپس حضور نظامی به بهانه حفظ امنیت این کمپانی طی کرده بود. با لغو این قرارداد به پایمردی مراجع، رویای كمپاني و به تبع آن دولت بريتانيا برباد رفت.

3ـ خسارت‌هاي مادي: انگلیس طبعاً با لغو قرارداد رژی زیان‌های مادی قابل‌ملاحظه‌اي متحمل شد و سود احتمالی را نیز از دست داد. عوامل كمپاني كه به طمع سود كلان به محض انعقاد قرارداد به سرمایه‌گذاری در ایران پرداخته بودند، موفق نشدند كار را به سرانجام برسانند. به نقل از شیخ حسن کربلایی: «نخست نقطه‌ای خیلی عمده و خیلی مرغوبی را در حوالی ارک دولت معروف به باغ ایلخانی است به معادل چهل و پنج هزار تومان عین اشرفی خریده و به معادل یکصد و پنجاه هزار و ... تومان عمارت عالی خیلی ممتازی بنا کردند. دورادور عمارت را به سور خیلی مستحکم بسیار بلندی که مُشرف و مسلط بر ارگ دولت و سایر نقاط شهر است با گچ و آجر در قطر قریب چهار ذرع ساخته به طوری که این عمارت مانند کشتی ذره پوش توپ بر دورادور و آن تواند گردش نمود...».[6] به اذعان شیخ ذبیح‌الله محلاتی: «... عده زیادی از فرنگیان از لندن وارد تهران شدند و از آنجا به شهرهای مختلف ایران تقسیم گردیدند. وارد شوندگان به هر شهر، جهت پیشرفت کار خود، زمین‌ها خریدند، ساختمان‌های بسیار عالی بنا کردند...». اما با لغو امتياز توتون و تنباکو، انگلیس که این همه سرمایه‌گذاری را نابودشده می‌دید از دولت ایران درخواست غرامت کرد. علاوه بر اين، رشوه‌هاي پرداخت‌شده به درباريان، كارچاق‌كن‌ها و دلال‌هاي حاشيه‌اي براي گرفتن امتياز نيز بي‌اثر شد و آنان قادر به عودت پول‌هاي كمپاني نبودند.

4- شكست سياست‌هاي فرهنگي: با لغو قرارداد رژی، سرمایه‌گذاری و برنامه‌ريزي انگلیس در حوزه اجتماعی و فرهنگی ایران نیز با شکست مواجه شد. آنها قصد داشتند با ایجاد تغییر در طبقات و قشرهای مختلف اجتماعی در ایران، زمینه مساعدی برای تغییر اجتماع ایران فراهم کنند.[7]

نهضت تنباکو به‌عنوان تجربه موفق در مبارزه با استعمار خارجی، نشان داد كه صف‌آرايي مردم به رهبري روحانيت و مرجعيت قادر است استعمار خارجي و استبداد داخلي را به زانو درآورد. لذا ملت ايران با آگاهي از اين ظرفيت و كسب اعتماد به نفس مضاعف، در سال‌هاي بعد انقلاب مشروطه را رقم زدند كه نهضت تنباكو پيش‌درآمد آن تحول بزرگ و جريان‌ساز محسوب مي‌شود. اگرچه آرمان‌هاي نهضت تنباكو و انقلاب مشروطه در ستيز با استبداد و استعمار به طور كامل به ثمر ننشست ولي پيروزي انقلاب اسلامي به آرمان تمامي نهضت‌هاي ضداستعماري جامه عمل پوشاند./998/د101/ق

1- براي اطلاعات كافي درباره تلاش‌هاي امين‌السلطان نك به فيروز كاظم‌زاده، روس و انگليس در ايران، تهران، انتشارات انقلاب اسلامي، 1372، صص249ـ 250