مروری بر پیشینه ضریح‌های مرقد امام رضا؛
پنجره‌هایی برای توسل
آن زمان که احساس می‌کنی عقربه‌های زندگی‌ات در جا زده‌اند، در نقطۀ کور ناامیدی از روزگار، ناگهان به خود می‌آیی و دستانت را گره زده بر ضریح می‌بینی.
به گزارش خبرگزاری رسا در مشهد، مشهدی که باشی، وقتی از همه جا خسته شدی، آن زمان که احساس می‌کنی عقربه‌های زندگی‌ات در جا زده‌اند، در نقطۀ کور ناامیدی از روزگار، ناگهان به خود می‌آیی و دستانت را گره‌زده بر ضریح می‌بینی. عجیب آرامت می‌کند این پنجره‌های فولادی! انگار که گره‌به‌گره ضریح و نقطه‌به‌نقطۀ خطوطش، با تو حرف می‌زنند، آرامت می‌کنند، امیدت می‌دهند، در آغوشت می‌گیرند و همۀ ترس‌هایت را، ناامیدی‌هایت را، گله‌هایت را در خود ذوب می‌کنند و تو را غرق آرامش و آسوده خیال راهی می‌کنند. شکل ظاهرشان از گذشته تا امروز تغییرها کرده؛ گاهی جنسشان چوب بوده، گاهی فلز، گاهی ساده و گاهی مزیّن به جواهرات شاهانه، اما همه‌شان آرام کرده‌اند دل‌های بیقرار را. اعجازشان شگفت است این پنجره‌های متصل به آسمان!
ضریح‌هایی که در دل تاریخ گم شده‌اند
از گذشته تا امروز، ضریح‌های مختلفی از جنس‌های مختلف و در انواع ساده و مجلّل بر مضجع شریف امام رئوف- علی‌بن موسی‌الرضا(ع) نصب شده که از برخی، آثار و بقایایی برجای مانده است و برخی دیگر در اعماق تاریخ گم شده است و از آن‌ها جز اشاره‌هایی کوتاه در برخی منابع، مبنی بر موجودیتشان در دوره‌ای خاص، نشانی در دست نیست. دلایل ساختشان متعدد بوده است؛ ایجاد فضای بیشتر برای زیارت، حفظ نذورات و هدایای مردم، ایجاد حایل برای جلوگیری از آسیب‌دیدن مرقد و بردن خاک آن به‌عنوان تبرّک و حفاظت از صندوق نصب‌شده بر مرقد، بخشی از اهداف و انگیزه‌ها در ساخت این نماد مذهبی است.
به همت کارشناسان و پژوهشگران سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، اطلاعاتی از ضریح‌هایی که در طول تاریخ بر روی مضجع شریف امام نصب بوده است، جمع‌آوری شده که خلاصه‌ای از آن، در ادامه بیان می‌شود.
از جمله ضریح‌های تاریخی که نشانی از آن در دست نیست، ضریحی است به وزن 70 مَن که با انواع جواهرات تزیین شده بود و از اسناد مکاتبات ردوبدل‌شده میان شاه اسماعیل اول صفوی با شبیک‌خان، می‌شود پی برد که شاه اسماعیل اوّل در زمان حکومتش، اقدام به ساخت آن کرده است.
دومین ضریح را با عنوان «مَحجَر طلا» ظاهراً شاه‌تهماسب اوّل صفوی ساخته است که وجود کتیبه‌ای به قدمت 957 هجری قمری نشان می‌دهد در نیمۀ دوّم قرن دهم هجری، بر مرقد امام رضا(ع) نصب شده است. جنس آن از فولاد، اسکلت آن از چوب و اجزای تشکیل‌دهندۀ شبکه‌های آن، از میله‌های آهنی بوده که روی قسمتی از آن‌ها را با ورقه‌هایی از نقره پوشانده بودند. در حال حاضر از این ضریح، چند کتیبۀ طلایی و مشبّک باقی مانده که طبق شواهد، بر پیشانی این ضریح، نصب بوده است. ضریح شاه تهماسب تا سال 1311 خورشیدی، بر مرقد امام نصب بود، امّا در این سال، به علّت فرسودگی به همراه صندوق شاه‌عباسی از جا برداشته شد.
ضریح‌هایی که چون نگینی در گنجینۀ رضوی می‌درخشند
در زمان شاه‌سلطان حسین صفوی هم به صراحت اسناد، ضریحی ساخته شده است با عنوان «ضریح فولادی» که نداشتن کتیبۀ بانی یا واقف و نیز نیامدن تاریخ ساخت در این ضریح، سبب شده است قدمت آن تاکنون نامعلوم بماند. اینضریح، دارای چهار متر و 38 سانتیمتر طول، دو متر و 92 سانتیمتر عرض و 2 متر ارتفاع است و مجموعاً در طول، دارای پنج پنجره و در عرض، دارای سه پنجره است. وسط شیروانی این ضریح، یک عدد طوق طلا و در دو طرف آن دو قبّۀ کوچک‌تر و مُرَصّع قرار داشته و در هریک از اضلاع آن نیز قبّه‌هایی طلایی نصب بوده است. این ضریح دارای در مُرَصّعِ جواهرنشانی بوده که فتحعلی شاه قاجار آن را اهدا کرده بود. ضریح فولادی تا سال 1338 خورشیدی بر مرقد امام نصب بود. در این سال که هم‌زمان با نصب ضریح دیگری معروف به ضریح شیر‌و‌شکراست، کاملاً از جا برداشته و به خزانۀ آستان قدس رضوی منتقل شد.
در این میان، «ضریح مُرَصَّع یا نگین‌نشان» از یادگارهای دورۀ نادرشاه افشار است. از فولاد ساخته شده و دارای جداره‌های مشبّک گوی‌مانند است و روی آن مسطح و بدون برآمدگی است و روی هر گوی آن، چهار دانه یاقوت و یک زمرّد به کار رفته است. در طول از چهار دهانه و نیم و در عرض از سه دهانه و نیم شبکۀ فولادی برخوردار است. به گفتۀ اسناد، این ضریح در دورۀ حیات نادر و احتمالاً در سال‌های 1153- 1160ق، برای مقبرۀ نادر ساخته شده، امّا پس از فوت وی در دورۀ اوّل حکومت شاهرخ افشار، نوۀ نادر آن را بر مضجع شریف امام رضا(ع) وقف و نصب کرده است. این ضریح به علّت وقف دائم تا سال 1379خورشیدی در روضۀ منوره نصب بود ودر این سال، هم‌زمان با نصب ضریح سیمین و زرّین، به بخش زیرین حرم انتقال داده شد.
سال 1338 خورشیدی بود که ضریحی دیگر بر مضجع نورانی امام رئوف نصب شد با نام «ضریح شیروشکر». تا سال 1379خورشیدی به مدّت 42 سال بر مرقد امام رضا(ع) قرار داشت و در این تاریخ به دلیل ساخت ضریحی دیگر از جا برداشته و به موزۀ آستان قدس رضوی انتقال داده شد. حدود هفت تُن وزن دارد و از 14 دهانه تشکیل شده است. در قسمت بالای سر و پایین پا، هر یک سه دهانه و در قسمت پیش‌رو و پشت سر، هر یک چهار دهانه دارد.
و ضریحی که هم‌اکنون بر مرقد امام نصب است، با نام «ضریح سیمین و زرّین»، در 16 اسفند سال 1379 خورشیدی مقارن با عید قربان بر مرقد حضرت رضا(ع) نصب شد. دارای چهار متر و 87 سانتیمتر طول، سه متر و 73 سانتیمتر عرض و سه متر و 96 سانتیمتر ارتفاع است با 14 محراب که بالای قوس اصلی هر محراب، به کلمه «الله» ختم شده و همۀ طراحی گل‌ها و برگ‌ها، براساس دو عدد پنج و هشت صورت گرفته که نشان‌دهندۀ خامس آل‌عبا و امام رضا(ع) است.
کسی چه می‌داند که این ضریح تا چه سالی قرار است به خود ببالد که مرقد نورانی سلطان علی‌بن موسی‌الرضا(ع) را در آغوش گرفته است، اما یقین دارم گره به گرۀ ضریح هر دستی را که به سمتش دراز می‌شود، به آسمان پیوند می‌دهد..../864/د102/ب1
ارسال نظرات