پیشینه تاریخی و نقاط قوت و ضعف حوزه های علمیه

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در اصفهان، حجت الاسلام غلامرضا بهرامی مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان، ظهر امروز در کرسی آزاد اندیشی «نقش حوزه‌های علمیه در علم افزایی، عملکرد گذشته چشم انداز آینده» در مدرسه علمیه خواهران ریحانه اصفهان، گفت: حوزه هاى شیعه آبشار پر برکت علم و معرفت است که بیش از هزار سال است نداى قرآنى «فلولا نفر من کل فرقة» را لبیک می گوید.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان در ادامه افزود: حوزه های علمیه علوم و معارف را از گنجینه هاى علم الهى یعنى قرآن و اهل(ع) بیت استخراج می کنند و با اندیشه اى زلال بیابان هاى تشنه فكر بشرى را سیراب مى کنند.

اسلام تمام مظاهر زندگی انسان را دربر می‌گیرد

وی با اشاره به تربیت علمای بزرگ تاریخ در حوزه های علمیه ایران و عراق، خاطرنشان کرد: آیین مقدس اسلام نظامى هدایت گر است که تمامى مظاهر زندگى انسان را فرا می گیرد؛ از این رو، توجه به معارف اسلامى و مطالعه و تعلیم آن، براى همه افراد جامعه اسلامى ضرورى است و تعلیم و آموزش، نخستین گام اشاعه اندیشه هاى اسلامى در بین افراد جامعه به شمار می رود. از اینجاست که آموزش در اسلام براى دعوت به دین اسلام و رساندن پیام الهى، بر امور دیگر مقدم گردیده و با وعظ و ارشاد دینى درآمیخته است.

حجت الاسلام بهرامی با بیان اینکه نهاد حوزه علمیه یكی از مهم ترین نهادهای اجتماعی و فرهنگی در جامعه ایرانی است، اظهار کرد: این نهاد در گذشته متولی آموزش در معنای عام آن بود، اما با تحولات دوران مدرن در جامعه اسلامی ایران، نهاد حوزه به نهاد دینی تقلیل پیدا کرد.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان با بیان اینکه سابقه کارکرد آموزشى در حوزه علمیه، از عمر تشكیل رسمى این حوزه فراتر می رود و به عصر پیامبر اسلام(ص) باز می گردد، خاطرنشان کرد: به لحاظ تاریخى، نخستین جلوه هاى تعلیم رودر رو که جنبه تدریس و یادگیرى داشته را می توان در دوران دعوت پنهانى پیامبر یافت.

تا قبل از دوره مدرن تمام علوم در مراکز دینی تعلیم داده می‌شد

وی ادامه داد: بدینسان، آن حضرت از همان روزهاى نخستین رسالت خود به آموزش پیروان خود همت می گمارد، چنانکه خود می فرماید: «بِالتَّعلیمِ اُرْسِلْتُ» و در جایى دیگر می‌فرمایند: «انّى بُعثْتُ مُعلِّماً» بعدها پیامبر این روش را با ایجاد حلقه هاى درس براى اولین بار به صورت رسمى، در مساجد پیگیرى کرد که این جلسات در مسجد النبی(ص)، مسجدالحرام و بعدها مسجد جامع کوفه، مسجد الاقصى، مسجد جامع فطاط، تشكیل می شدند.

حجت الاسلام بهرامی به تاریخچه تشکیل مدارس علمیه اشاره کرد و گفت: تا قبل از دوره مدرن، تمام علوم، علاوه بر معارف دینی در این مراکز تعلیم داده می شد، اما از دوره مدرن و اواخر قرن سیزدهم هجری شمسی، حوزه هر چه بیشتر به عرصه علوم دینی تقلیل یافت و به همین جهت امروزه حوزه علمیه، بیش از آن که یک نهاد علمی در معنای عام باشد، یک نهاد علمی در معنای خاص آن و محدود به معارف دینی است.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان، در ادامه افزود: تاریخ وجود طلاب و علمای دینی از صدر اسلام و ائمه اطهار (ع) آغاز شده و در طول 1400 سال گسترش پیدا کرده است. نخستین آثار آن در جهان اسلام در حوزه مکه و مدینه در عصر پیامبر و امامان بعدی دیده می شود که در عصر امام باقر و امام صادق (ع) رونق بیشتری یافت.

تاریخچه شکل گیری حوزه علمیه اصفهان

وی با بیان اینکه کوفه مرکز بعدی طلاب و حوزه های علمیه بود، تصریح کرد: در همان زمان طلاب و علمای بزرگی در قم همچون زکریا بن آدم، اسحاق بن عبدالله اشعری ظهور و بروز داشتند، همچنین حضور برخی از امامان شیعه و فعالیت نواب اربعه امام دوازدهم (عج) در بغداد، ظهور عالمان مؤثر مانند ابن جنید، شیخ مفید، سید مرتضی و شیخ طوسی را در بغداد به همراه داشت.

حجت الاسلام بهرامی با اشاره به شکل گیری حوزه های علمیه در اقصی نقاط سرزمین‌های اسلامی اظهار کرد: هجرت عالمان شیعی جبل عامل در قرن نهم به اصفهان عالمان برجسته ای همچون محمدتقی مجلسی، شیخ بهایی، میرداماد، ملاصدرا و محقق کرکی را تربیت کرد و در دوران معاصر هم آیت الله شیخ عبدالکریم حائری با استقرارش در قم دوره جدید این حوزه را بنا نهاد. پس از او آیت الله بروجردی و شاگردانش دوره ای طلایی را از خود به نمایش گذاشتند تا این که با وقوع انقلاب ، شاهد تحولاتی ساختاری و کمی و کیفی در وضعیت طلاب و روحانیت بودیم.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان در ادامه عنوان کرد: از قرون گذشته تا به امروز حوزه‌های علمیه در کشور همراه با توسعه، مناسب سازی و به روز رسانی مبانی علمی خود از جمله فقه و اصول توانسته است تا حد زیادی نیازهای علمی جامعه را برطرف کرده و پاسخگوی مردم در عرصه‌های مختلف به ویژه نیازهای معنوی و دینی جامعه باشد.

وی با اشاره به تاریخچه شکل گیری حوزه علمیه نجف از زمان شیخ طوسی تا به امروز، خاطرنشان کرد: پارادایم غالب و اتمسفر فکری و جریانی غالب در حوزه علمیه نجف اشرف و کربلای معلی در حوزه حدیثی و حوزه فقاهتی است، چنانچه محدثین، فقها و علمای بزرگ در حوزه‌های علمیه نجف اشرف، کربلا، کاظمین و سامرا پرورش پیدا کردند.

آیت الله میرزا حسن شیرازی سرآغاز مکتب اصولی سامرا است

حجت الاسلام بهرامی سرآغاز مکتب اصولی سامرا را حضور آیت الله میرزا حسن شیرازی در این شهر عنوان کرد و گفت: حوزه علمیه قم بر مبنای مکتب سامرا شکل گرفت و این مکتب را به اوج رساند، که این رونق با مباحث اصولی حضرت امام راحل در حوزه قم به اوج خود رسید و در این دوره نیز آیت الله شیخ مرتضی حائری و محقق داماد نیز در این عرصه، فعال بودند و این مکتب را ادامه دادند.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان با اشاره به رقابت میان مکتب سامرا و مکتب نجف، تصریح کرد: یکی از ویژگی های مکتب سامرا ممزوج بودن مباحث اصولی با فقه، است. در این مکتب، هر مطلب اصولی به چند فرع فقهی نیز مرتبط می شد و به تعبیر دیگر، پرتو اصول در فقه دیده می شد و از این رو می توان گفت که مباحث اصولی مکتب سامرا از آنجایی که به فقه مرتبط می شد، کاربردی و روشنگرانه بود؛ البته در مکتب اصولی سامرا چندان از زبان فلسفه استفاده نمی شد که البته باید اذعان کرد که در این راستا یعنی استفاده صحیح از فلسفه در مباحث اصولی، مرحوم کمپانی در مکتب نجف، در اوج قرار داشت.

وی ادامه داد: یکی از شاخصه های اصلی این مکتب در بین علمای برجسته و طراز اول، مباحثه محوری بود که حتی این شیوه در بین مراجع نیز رواج داشت که بعد از تدریس سنگین ترین مباحث، با علمای همطراز، تا سال های سال در محافل خصوصی به بحث های چالشی علمی می پرداختند؛ یکی از ویژگی های این مکتب آن است که فقه، اولین فعالیت رسمی در مکتب سامرا است و اصول در جایگاه دوم قرار دارد.

امام خمینی پایه گذار فلسفه در حوزه علمیه قم است

حجت الاسلام بهرامی با اشاره به پایه ریزی حوزه علمیه قم توسط آیت الله حائری یزدی، اظهار کرد: حوزه علمیه قم با وجود اینکه استمرار جریان اصولی حوزه علمیه نجف اشرف است، اما سنت‌های علمی خاصی دارد، به ویژه پس از دوران حضرت آیت‌الله بروجردی، جریان و سنت فلسفی توسط حضرت امام خمینی در حوزه علمیه قم بنا نهاده می‌شود و توجه به مسائل کلامی به ویژه کلام جدید، نقد مارکسیست، نقد جریان فکری معاند اسلام و قرآن و اهل بیت(ع) و نقد جریان‌های انحرافی مانند بهاییت و رد آنها در این حوزه مورد توجه قرار می‌گیرد.

وی در ادامه عنوان کرد: هرچند سنت فلسفی در دوران ملاصدرا در قم مدتی سابقه داشته است و به صورت پراکنده توسط علمایی چون ملامحسن فیض کاشانی، حاج ملاهادی سبزواری و غیره در ایران پررنگ بوده، اما در حوزه علمیه قم توسط حضرت امام خمینی، علامه طباطبایی و برخی شاگردان این دو بزرگوار توسعه پیدا می‌کند.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان با بیان اینکه امام خمینی به عنوان یک شخصیت حکیم ذواطراف و جامع، نقطه عطف جریانی حوزه علمیه نجف و حوزه علمیه قم می‌شوند، تصریح کرد: امام خمینی در حوزه علمیه نجف اشرف بحث دکترین ولایت مطلقه فقیه را در کتاب «البیع» که کتاب فقهی است، مطرح می‌کنند و بحث حکومت اسلامی و ولایت فقیه به صورت کامل در درس خارج ایشان مطرح می‌شود؛ حضرت امام سپس در ایران «کشف الاسرار» را می‌نویسند که حول محور ولایت فقیه است و با معماری انقلاب اسلامی مهندسی بزرگی را ایجاد می‌کنند که از دل ولایت فقیه، امروز هزاران حوزه و مدرسه علمیه ایجاد می‌شود.

رهبر معظم انقلاب حوزه علمیه را با نگاه بین المللی توسعه دادند

حجت الاسلام بهرامی به استمرار مسیر امام خمینی در حوزه علمیه قم اشاره کرد و گفت: پس از امام خمینی، حوزه علمیه قم بسیار رشد کرد و توسط رهبر معظم انقلاب با نگاه بین‌المللی توسعه پیدا کرده است. چنانچه امروز رشته‌های فقه مقارن که در گذشته در حوزه‌های علمیه عراق سابقه داشت، در حوزه علمیه قم پا می‌گیرد و همچنین فقه مضاف که تعبیری است که برای اولین بار مطرح می‌شود، فقه با انواع گرایش‌ها و نیازها از جمله فقه سیاسی، فقه مدرن، فقه حکومتی، فقه اقتصادی، فقه هنری، فقه ورزشی، فقه تغذیه و غیره مطرح می‌شود.

وی با اشاره به پیروزی انقلاب اسلامی و آثار آن در فرآیند علمی حوزه های علمیه کشور، اظهار کرد: تشکیل حکومت اسلامی در ایران و نظریه ولایت فقیه امام خمینی(ره) سمت و سوی خاصی به رفع نیازهای جامعه مسلمان در سطح جهان توسط حوزه‌های علمیه داد و این نوع نگاه در عراق هم اتفاقا اثرگذار بود. در حوزه‌های علمیه توجه ویژه‌ای به حوزه‌های بین‌الملل می‌شود و فقه جدیدی به نام «فقه بین‌الملل» توسط حضرت آیت‌الله خامنه ای متولد می‌شود.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان ادامه داد: رهبر معظم انقلاب در ارائه فقه بین‌الملل که منشعب از فقه سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و فقه قرآنی و اهل بیت(ع) است، توجه به مسائل جهانی و بین‌المللی و شناخت قدرت‌های سیاسی و تعامل با جهان را در دستور کار قرار دادند و این فقه بین‌الملل در سیره علمی امام خامنه ای بسیار اثرگذار بوده، چنانچه امروز تمدن نوین اسلامی بر پایه‌های فقه نوین در حوزه بین الملل که زیرشاخه‌های فقه مضاف است، شکل گرفته است.

فعالیت علما در فضای مجازی بسیار مغتنم و سازنده است

وی به نگاه روشنفکرانه علمای حوزه علمیه قم اشاره کرد و گفت: نوع نگاه روشنفکری در حوزه‌های علمیه قم پررنگ است، چنانچه به مباحث فلسفه غرب، نقد فلسفه غرب و نقد مبانی فلسفه علوم انسانی غرب ورود پیدا کردند و این پدیده جدید در حوزه علمیه قم شکل گرفت. امروز حضور علمای حوزه علمیه قم، مبلغان در سطح بین الملل و ایجاد حوزه‌های علمیه در خارج از کشور از جمله در اروپا و آمریکا نشانگر به‌روز بودن حوزه علمیه قم است.

حجت الاسلام بهرامی خاطرنشان کرد: امروز برخی علمای حوزه در فضاهای جدید مانند فضای مجازی فعالیت دارند و این فرصت را باید غنیمت شمرد؛ علمای قم و نجف باید به مسائل حادث بین‌المللی و جهانی ورود پیدا کنند و کارهای مشترکی در جهت گسترش علوم و معارف اسلامی انجام دهند. همچنین تعامل بین حوزه‌های علمیه عراق و ایران با دانشگاه‌ها می‌تواند فرصت مناسبی را برای جهان تشیع و مذهب اهل بیت عصمت و طهارت(ع) به همراه داشته باشد.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان با اشاره به انقیاد علمای تشیع به مسأله ولایت فقیه تصریح کرد: در حوزه علمیه نجف اشرف، فقهایی مانند حضرت آیت‌الله خویی و حضرت آیت‌الله سیستانی قائل به ولایت مقیده فقیه بودند و حضرت امام خمینی(ره) به ولایت مطلقه فقیه معتقد بودند؛ یعنی آنان معتقد بودند که حوزه اقتدار و حیطه فرد فقیه سه مقام افتا، قضا و امور حسبیه است اما پس از شکل‌گیری انقلاب اسلامی، حکومت اسلامی و ولایت فقیه در ایران، مسائلی در عراق ایجاد شد و با بحث جنایات داعش، ایستادگی علمای بزرگ جهان اسلام در مقابل داعش و حمایت و اثری که انقلاب اسلامی ایران بر جریان‌های اسلامی کشور عراق و جریان مقاومت گذاشته، امروز حضرت آیت‌الله سیستانی هم یک ولی فقیه تام الاختیار در عراق است و عملا نقش ولایت فقیه را انجام می‌دهد.

نگاه علمای عراق و آیت الله سیستانی به مسأله ولایت فقیه

وی ادامه داد: آیت الله سیستانی طبق روش سنت علمی قائل به ولایت مقیده فقیه بودند، یعنی منصب ولایت را مطلق شامل شمول نفوذ و حکم در همه عرصه‌ها نمی‌دانستند اما امروز با توجه به مسائل پیش آمده در عراق و فتواها و موضع گیری‌های سیاسی ایشان، مشاهده می‌شود که امر فقاهت ایشان بر کل ارکان کشور عراق اثرگذار است، ایشان عامل وحدت ملی، اقتدار و امنیت ملی در عراق شدند و همه جناح‌های سیاسی در عراق از ایشان تبعیت می‌کنند و همه اینها تحت تأثیر نظریه ولایت مطلقه فقیه امام خمینی(ره) و نظریه حکومت اسلامی امام است.

حجت الاسلام بهرامی با تأکید بر ضرورت تلاش برای استمرار داشتن مسیر رشد حوزه علمیه در کشور، اظهار کرد: امروزه دیدگاه های مختلفی در نقد حوزه علمیه ارائه شده است. از دیدگاه هایی که خروجی حوزه های علمیه را زیر سؤال می برند تا دیدگاه هایی که به وضع موجود در حوزه ها قناعت دارند و میان این دو دیدگاه مختلف، دیدگاه ما این است که در پرتو انقلاب اسلامی، شکوفایی در حوزه رخ داده ولی در عین حال خلأها و کمبودهایی نیز وجود دارد که نمی توان از آنها چشم پوشی کرد.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان خاطرنشان کرد: در میان این دو دیدگاه افراط و تفریطی اگر یک ارزیابی سنجیده انجام شود ما را به این نتیجه می رساند که دستاوردهای حوزه قابل امتناع بوده و خلأهایی نیز وجود دارد که باید به آنها هم توجه شود. در تمام دنیا با دستگاه های علم سنجی درمی یابند که در مسیر علم در کدام نقطه قرار دارند در حالی که ما فاقد این نظام علم سنجی هستیم و اکنون باید همان ارزیابی میانه را مدنظر داشته باشیم تا بتوانیم راه را برای آینده حوزه باز کنیم.

دستاوردهای زیرساختی حوزه های علمیه در کشور

وی ادامه داد: یکی از این دستاوردها توسعه زیرساختی است و حوزه های ما به معنای وسیع در زیرساخت ها قابل مقایسه با چهار یا پنج دهه قبل نیستند و تحولات عظیمی از لحاظ کمیت، تعداد طلاب، اساتید و مدارس رخ داده است و رشد چندین برابری را طی کرده است و آموزش در حوزه ها نیز در چند محور مهم تحول هایی داشته است به عنوان مثال در قلمرو رشته ها مجموعه های حوزوی 16 رشته ایجاد کردند که البته کمبودهایی نیز در آنها مشهود است اما تنوع و گسترش رشته ها در حوزه ی فقه، کلام، حدیث، علوم انسانی با رویکرد اسلامی ما شاهد یک تجربه انباشته و سرمایه خوبی هستیم و همچنین بین 5 تا ۱۵ هزار استاد داریم.

حجت الاسلام بهرامی با اشاره به رشد حوزه های علمیه خواهران در کشور پس از انقلاب اسلامی، اظهار کرد: در حال حاضر ۵۰۰ مدرسه حوزه علمیه خواهران در ۲۸ استان کشور دایر است که از این تعداد ۴۱۲ مدرسه داری سطوح یک و دو برابر با کارشناسی هستند و مابقی مدارس داری سطوح بالاتر سه و چهار معادل کارشناسی ارشد و دکترا هستند که در سطح سه ۱۶ رشته و در سطح چهار نیز چهار رشته در حوزه های علمیه تدریس می شود.

ضعف‌های حوزه های علمیه در کشور

وی از تحصیل حدود هفتادهزار طلبه خواهر در حوزه های خواهران سراسر کشور خبرداد و تصریح کرد: یکی از ضعف های حوزه های علمیه در عدم داشتن رویکرد راهبردی و کلان و داشتن تئوری تحول است. در یک سال گذشته ده ها سند و نقشه در قم تولید شده اما هر نوع تحولی نیازمند یک تئوری لازم است.

مدیر حوزه علمیه خواهران استان اصفهان در ادامه افزود: ضعف دوم ما در حوزه رویکردهای کلان به دانش های حوزه است. ما معتقدیم که اندیشه اسلامی، اندیشه ی تمدنی و معرفتی است که بر همه قلمروهای بشر سایه می افکند اما این نگاه تمدنی و کلان با ضعف مواجه است، کاستی سوم حوزه علمیه آن است که حوزه در دنیای امروز رقیبان و گروه های هم عرض خود مثل دانشگاه را یافته است و تعامل ما با آنها در حد شعارهایی است که داده می شود که البته صحیح نیز هست. اما نقشه تعامل حوزه با دانشگاه یک نقشه جدید و تعاملی نیست و ما در این جهت ضعیف هستیم.

حوزه نیازمند تحلیل دقیق از داشته‌ها است

حجت الاسلام بهرامی به ضرورت آشنایی طلاب به تاریخ حوزه‌های علمیه در جهان اسلام تأکید کرد و گفت: باید در روش‌ها و متدهای آموزشی مان بسیار دقیق حرکت کنیم و از شیوه های تجربه نوین بشری استفاده کنیم. حوزه و آینده نیازمند این است که همه  داشته هایمان را بشناسیم و تحلیل دقیق از آنها داشته باشیم و با دقت کامل نسبت به ضعف ها و پارادوکس هایی که در تحول حوزه وجود دارد، آشنا شویم و با نگاه واقع بینانه به آنها نقشه راه آینده را ترسیم کنیم.

وی در پایان خاطرنشان کرد: به طور قطع حوزه علمیه به عنوان زیربنا و عامل شکل گیری تمدن صفوی و تولید علوم مختلف در عصر صفوی که شرق و غرب جهان را این علوم درنوردید می‌تواند بار دیگر در علوم معرفتی و الهی برطرف کننده نیازهای جامعه اسلامی و جوامع غیراسلامی بوده و نسبت به شبهات عصر جدید در عرصه انسان شناسی و انسان عصر جدید و مباحث مختلف در علوم انسانی ضمن پاسخگویی به مدیریت افکار عمومی در جهان بپردازد که این مهم نیاز و جدیت و تلاش طلاب و فضلای حوزه‌های علمیه در امر پژوهش و تحقیق در عرصه های مورد نیاز جامعه و نظام بوده و لازم است نظام آموزشی حوزه‌های علمیه بر این مبنا بازتعریف و تصحیح شود تا با کارآمدی بیشتر و داشتن ویژگی‌های عملیاتی بتواند مسیر تحصیلی و سیره علمی و فکری طلاب را به سمت تحقق این مهمات ببرد./1304/پ200/ب1