هیچ تفسیری، در عرض تفسیر موضوعی شهید صدر نیست

به گزارش خبرنگار سرویس حوزه و روحانیت خبرگزاری رسا، چهارمین جلسه از سلسله جلسات گفت و گو درباره آثار و اندیشه‌های شهید صدر با عنوان «صحبت صدر4» و با موضوع «ویژگی‌های روش تفسیر موضوعی شهید صدر» با حضور حجت‌الاسلام‌والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی امشب به صورت زنده از صفحه رسمی اینستاگرام پژوهشگاه شهید صدر پخش شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با تعریف از شخصیت شهید صدر به عنوان دانشمند بزرگ سده اخیر که نظریه‌هایش محل مراجعه فریقین است گفت: شهید محمد باقر صدر نخستین عالم جهان شیعه است که در اواخر عمر روش نظریه‌پردازی قرآن بنیان یا روش تفسیر موضوعی را سامان داد.

وی افزود: شهید صدر هفتم فروردین 1358 یعنی تنها 46 روز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تفسیر موضوعی خود را آغاز می‌کند؛ این زمان مصادف با زمانی است که دو گفتمان مارکسیسم و لیبرالیسم فعال است، بنابراین این عالم اسلامی، کوشش می‌کند گفتمان سومی را بر مبنای اسلام ارائه دهد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی با اشاره به همه گیر شدن مارکسیسم و لیبرالیسم در بین روشنفکران و نخبگان جهان اسلام تصریح کرد: این‌ها برای تحلل حوادث تاریخی و تحلیل جوامع جز آنچه در مکاتب مارکسیسم و لیبرالیسم وجود داشت، نداشتند؛ برخی به طور رسمی خود را مارکسیست‌های اسلامی نام گذاشته بودند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شروع تفسیر موضوعی شهید صدر را پشتیبانی نظری از جمهوری اسلامی ارزیابی کرد و گفت: ارائه روش تفسیری شهید صدر 80 روز قبل از حصر ایشان و یک سال و دوازده روز قبل از شهادتشان است، یعنی آخرین مطلبی است که این شهید بزرگوار به طور رسمی برای شاگردان خود مطرح می‌کند؛ به علاقمندان شهید صدر و روش موضوعی قرآن توصیه می‌کنم صوت این جلسات را که میراث شفاهی ماندگار از ایشان است بشنوند تا غیر از کلام زیبا است، از نحوه ادای این کلمات لذت ببرند.

وی با ابراز تأسف از اینکه به ویژگی‌های روش تفسیر شهید صدر پرداخته نشده است اظهار داشت: در بسیاری از کتاب‌ها و مقالاتی که روش تفسیری را بیان می‌کنند به ویژگی‌های روش تفسیری شهید صدر نپرداخته‌اند یا خیلی کمرنگ بوده است؛ این‌ها عناصری هستند که اگر در روش تفسیری شهید صدر ملاحظه نکنیم، اصلاً درک نکرده‌ایم که ایشان چه می‌گوید.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی ادامه داد: بسیاری از منابع تفسیری به روش تفسیری موضوعی و حتی روش شهید صدر اشاره می‌کنند و تعریف می‌کنند روش تفسیر موضوعی، جمع‌آوری آیات درباره یک موضوع، دسته‌بندی و مرتب کردن آن‌ها است؛ هر چند این کارها در روش تفسیری شهید صدر انجام می‌شود، اما ایشان تصریح می‌کند اصل کار در تفسیر موضوعی این نیست.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی افزود: در نگاه شهید صدر، هدف تفسیر موضوعی دستیابی به نظریه است که برتری این شهید بزرگوار در تفسیر است؛ در کتاب خود با عنوان «نظریه‌پردازی قرآن بنیان، ساخت مدل مفهومی روش تفسیر موضوعی شهید صدر» نوشته‌ام که شهید صدر به طور دقیق از تفسیر موضوعی چه چیز را مراد می‌کند.

وی احتمال داد: شاید اگر از ابتدای انقلاب به طور دقیق به روش موضوعی شهید محمد باقر صدر راه پیدا می‌کردیم، الان دستمان در نظریه‌های قرآن بنیان و دین‌بنیان در حل مسائل خود آورده بیشتری داشتیم.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد تفسیر موضوعی شهید صدر را دستیابی به نظریه توصیف و تصریح کرد: هرچند این ویژگی بسیار ارزشمند است، اما شهید صدر به همین بسنده نمی‌کند و از بین انواع و مراتب نظریه‌ها چشم به نظریه‌های کلان، جهان شمول، فوق العاده و حتی به عبارتی فرا کلان را مراد می‌کند که تمام مسائل بزرگ بشری را حل کند. این ویژگی در ویژگی است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به روش بسیاری از مفسران که برای تبرک، قرآن را تا انتها معنی می‌کنند، بدون اینکه خود را مسئول بدانند که مسأله‌ای را با قرآن حل کنند اظهار داشت: علامه شهید محمد باقر صدر به دنبال شناسایی مسائل مهم بشر و ارائه آن‌ها به ساحت قرآن بود.

وی ادامه داد: مفسر موضوعی که بر پایه روش تفسیری شهید صدر عمل کند، یک مسأله‌شناس است؛ بلکه مسائل کلان بشری را در هاضمه خود هضم می‌کند، یک مسأله را برمی‌گزیند و کوشش می‌کند با داده‌های قرآنی به فرمول، سامانه و داده‌های علمی برسد که بتواند آن مسأله کلان را حل کند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی افزود: مفسر موضوعی با روش تفسیر موضوعی شهید صدر زمان‌شناس هم هست؛ او ناگزیر است که زمان خود و تمام مؤلفه‌هایی که زمان را روشن کنند را بشناسد و در درون این مسائل، مسائل کلان را تشخیص دهد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ارائه مثالی اظهار داشت: شهید محمد باقر صدر تشخیص می‌دهد که نخبگان فکری جهان اسلام به ماتریالیست تاریخی مبتلا هستند؛ نخبگان اسلامی در مسائل اقتصادی به راه حل‌های غیر اسلامی تن داده‌اند؛ بنابراین در کتاب اقتصادنا کوشش می‌کند که مبانی و پایه‌های اقتصاد اسلامی را بیان کند.

وی ادامه داد: شهید صدر به کوچه‌های نجف نگاه نمی‌کرد، بلکه کل جهان اسلام و مسلمانان جهان را در نظر می‌گرفت و تشخیص می‌داد، این‌ها به چه چیزهایی مبتلا هستند؛ این نظریه‌پردازی را یک ویژگی‌هایی ایجاد می‌کند؛ چون مسائل کلان هستند باعث می‌شود که در دیدن قرآن نیز کل نگر باشد و کل قرآن نگاه کند؛ بنابراین یکی از ویژگی‌های فوق العاده شهید صدر کل‌نگری است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی با اشاره به صحبت شهید صدر مبنی بر اینکه من در تفسیر موضوعی مکمل تفسیر ترتیبی هستم اظهار داشت: تفسیر ترتیبی نمی‌تواند اهداف ما را تأمین کند، تفسیر موضوعی از تمام آورده تفسیر ترتیبی استفاده می‌کند و خودش چیز دیگری است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به تفسیر بر اساس ترتیب نزول اشاره کرد و گفت: برخی تفاسیر مختلف را در عرض تفسیر موضوعی شهید صدر قلمداد می‌کنند، در حالی که هیچ یک در عرض آن نیست؛ تمام تفاسیر خوراکی برای تفسیر موضوعی شهید صدر است تا منتج به نظریه شود.

وی تصریح کرد: تا به حال هیچ تفسیری نیافته‌ام که در عرض تفسیر موضوعی شهید صدر قرار گیرد. یعنی ظرفیت فوق‌العاده روش تفسیر موضوعی شهید صدر تمام روش‌های معتبر را در درون و هاضمه خود قرار می‌دهد؛ روش‌های گذشته و آینده می‌توانند در درون روش تفسیر موضوعی شهید صدر به عنوان دلالت‌هایی برای رسیدن به نظریه استفاده شوند؛ حتی مورد تصور نیست که روش تفسیری بسازیم که نتواند در دل روش تفسیری شهید صدر جای گیرد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی در بخش دوم سخنان خود اظهار داشت: شهید صدر داده‌های گزاره‌ای جهان شمول قرآن را علمی می‌داند؛ یعنی فرازمان و فرا مکان هستند و عمومیت دارند؛ وقتی این ویژگی‌ها را داشتند، این‌ها علمی می‌شوند. اگر چنین داده‌هایی در قرآن سراغ داریم، پس قرآن یک منبع علمی است؛ چون روابط علی را می‌گوید که ما هیچ وقت به آن دست پیدا نمی‌کنیم؛ برای مثال می‌گوید که اگر امتی چنین کند چنان می‌شود؛ چون خیلی از انسان‌ها نمی‌توانند خیلی از موارد را تجربه کنند، و مؤلفه‌های آن را کشف کنند؛ این را فقط خالق انسان‌ها و جوامع می‌تواند بگوید.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی ابراز داشت: یکی از مبانی قرآن شناسی شهید صدر مشتمل بر داده‌های علمی است که کلان هستند؛ در علوم مرسوم، مسائل تجربی می‌گوید الف ب است چون تجربه می‌گوید؛ دانشمندان علوم عقلی می‌گویند الف ب است چون عقل و منطق می‌گوید؛ اما شهید صدر می‌گوید الف ب است چون خالق الف و ب می‌گوید؛ این خالق می‌گوید یعنی وحی. هرچند مواردی از فرمایشات خالق را می‌توان به آزمایشگاه برد، اما همه را نه.

وی با اشاره به مقالات و کتاب‌هایی که فرقی میان سنت‌های اجتماعی و تاریخی قائل نیستند اظهار داشت: سنت‌های تاریخی در دیدگاه شهید صدر غیر از سنت‌های اجتماعی است؛ سنت‌های اجتماعی امر اعم است؛ شهید صدر دقیق از سنت تاریخی، الزاماً سنت اجتماعی را به معنای عام مراد نمی‌کند. میان تمدن، امت و تاریخ یک رابطه نزدیک است؛ در نوشته‌های شهید صدر؛ هر اجتماعی ایجاد امت نمی‌کند، هر اجتماعی تاریخ ایجاد نمی‌کند؛ بنابراین سنت‌های تاریخی غیر از سنت‌های اجتماعی هستند؛ سنتی که باید در امم ظاهر شود.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین بهمنی در جمع‌بندی مطالب خود گفت: هر کدام از چهار ویژگی تفسیر موضوعی شهید صدر ویژگی‌های دیگری دارد؛ نخستین ویژگی از چهار ویژگی اصلی روش تفسیر موضوعی شهید صدر این است که هدف این تفسیر رسیدن به نظریه‌پردازی است؛ دوم اینکه این نظریه‌پردازی ناظر به مسائل کل بشر است و در نتیجه به تعبیر خود ایشان، به حقایق کبری می‌رسد؛ ویژگی سوم این است که ایشان کل نگر است و در مقابل هر نوع تفسیر جزء نگر قرار دارد؛ چهارم اینکه عصری است یعنی مطابق با مسائل عصر خود با قرآن تعامل می‌کند.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی خواندن کتاب «المدرسة القرآنیه» منتشر شده به وسیله پژوهشگاه شهید صدر را علاقمندان شهید صدر و روش تفسیر موضوعی ایشان پیشنهاد کرد و گفت: هر بار این کتاب را می‌خوانم به جزئیات جدیدی دست پیدا می‌کنم که باعث شده است این کتاب برایم فوق العاده جذاب و دوست‌داشتنی باشد.