پشت پرده سازوکار آشوب آفرینی شبکه های معاند/ اهمیت نقش روایت پردازی در رسانه

اشاره: رسانه‌های دشمن، اولین گروهی بودند که به سرعت بازتابی درباره مرگ مهسا امینی آماده کردند و از کاه، کوهی ساختند. آن‌ها حتی به سرعت تلاش کردند تا از مرگ حدیث نجفی و نیکا شاکرمی نیز سوء استفاده کنند و تنور سرد شده اغتشاشات را گرم نگه دارند. موج سازی آن‌ها و تلاش آن‌ها برای باقی ماندن بر موج‌های رسانه‌ای، قابل توجه و تأمل فراوان است و می‌طلبد تا حادثه بزرگتری رخ دهد و این موج‌ها را درهم بکوبد.

از این رو خبرنگار سرویس سیاسی خبرگزاری رسا به سراغ دکتر سید محمدعلی غمامی، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم (ع) رفت تا با وی درباره ابعاد رسانه‌ای اغتشاشات اخیر و همچنین تلاش‌های دشمن برای ایجاد آشوب و فتنه در جامعه ایرانی گفت‌وگو کند.

رسا ـ الگوی بحران سازی رسانه‌های خبری دشمن در اغتشاشات اخیر چگونه بود و تفاوت آن با دوره‌های قبل چیست؟

ما در حوزه مطالعات ارتباطات الگوی جدیدی را در دنیای مدرن تجربه کرده‌ایم. الگوی مذکور توسط نظریه پردازان اصلی آمریکایی و انگلیسی بنیان گذاشته شده؛ یعنی از اوایل قرن بیستم سال 1920 این الگوی جدید شکل گرفته است. می‌توان گفت آقای ادوارد برنیز در کتاب نیو پروپاگاندا یا پروپاگاندای جدید است. او اصل قضیه پروپاگاندا را در آنجا توضیح می‌دهد.

او وقتی این اصل را توضیح می‌دهد و کسانی که این نظریه برنیز را می‌شناسند، کاملاً متوجه می‌شوند که تقریباً آن ایده اصلی آقای برنیز و نظریه پردازان پروپاگاندای جدید همچنان در این اتفاقات ثابت است و تغییر نمی‌کند. امکان دارد اتفاقی که متفاوت باشد این است که تجربه رسانه‌های آمریکایی و رسانه‌های وابسته بدان به مرور زمان در استفاده از این نظریه بیشتر می‌شود. نه‌تنها تجربه، بلکه شبکه‌های اطلاعاتی و انسانی آن‌ها نیز رشد و پیشرفت می‌کند و قوی‌تر می‌شود؛ اما اصل قضیه تغییر نمی‌کند.

اصل قضیه این است ما رسانه‌هایی که داریم و درواقع در مقابل جمهوری اسلامی فعالیت می‌کنند، اینها خبر را جمع آوری و سپس توزیع نمی‌کنند؛ بلکه این رسانه‌ها خبر را تولید می‌کنند. خود آقای برنیز به‌صراحت جمله مهمی دارد که می‌گوید ما رویدادها را خلق می‌کنیم. به عبارت دیگر آن‌ها اتفاقی را ایجاد می‌کنند و اخبار آن را قبل از اتفاق، تولید می‌کنند. آن‌ها اخبار و روایت‌های متعددی که قرار است پس از وقوع اتفاق خلق شده منتشر شود را از قبل آماده می‌کنند و به محض شروع رویداد، موفقیت آمیز بودن و خلق آن، به‌سرعت روایت‌ها را از طریق رسانه‌ها و شبکه‌ای که دارند منتشر می‌کنند. پمپاژ خبری و تولید اخبار به‌قدری زیاد است که کل جامعه را فرا می‌گیرد. پس دو کار اصلی انجام می‌دهد، اول رویداد را خلق می‌کنند و دوم روایت‌های ناظر به آن رویداد را آماده می‌کنند. رویدادها و روایت‌ها هر دو خلق و ایجاد می‌شود.

ما در مقابل این روند کاملاً بی‌دفاع هستیم. اتفاقات اخیر و حتی اتفاقات قبل از آن مانند قضیه بنزین یا آب در اصفهان و قضایای متعددی که رخ داده، تعداد شبکه‌های خبری که در آن سو قرار دارند و فقط تعدادی که ما می‌شناسیم هفت هشت تا خبرگزاری تلویزیونی هستند. ما این سو تنها یک شبکه خبر و پنج شش خبرگزاری تولید کننده خبر را در مقابل ده‌ها کانال تلویزیونی خبری، خبرگزاری، سایت‌ها و کانال‌های خبری معاند داریم. اگر نگاه کنید جبهه نامتوازن است. به‌همین دلیل باید زمانی که اتفاقی رقم می‌خورد، منتظر یک بحران و آشوب اجتماعی در خیابان باشیم.

بدیهی است وقتی مردم با این حجم از اخبار دروغ مواجه می‌شوند، بخش عمده‌ای از آن‌ها فریب می‌خورند. کاملاً واضح و قابل باور است که عده زیادی از مردم جامعه تحت تأثیر این اخبار قرار بگیرند. ما کاملاً در این سمت از هرجهت منفعل هستیم. تولید مسأله اجتماعی، تولید رویدادها، تولید روایت‌ها، تعداد شبکه‌های خبری و هم در نوع پوشش این اخبار در انفعال محض قرار داریم.

جمهوری اسلامی به جای اینکه مجموعه زیادی از رسانه‌هایی که در اختیار دارد، خودشان وارد شوند و مسائل اجتماعی را با توجه به همین مکانیسم رویداد و روایت دنبال کنند، متمرکز شوند و به قدری روایت سازی داشته باشند تا مسائل اجتماعی، رویداد و روایت جمهوری اسلامی در نگاه افکار عمومی پررنگ شوند؛ اما دقیقاً برعکس این ماجرا وجود دارد. آن‌ها افکار عمومی را تحریک می‌کنند و ما باید پاسخ بدهیم. کاملاً برخورد، انفعالی است. البته باید تأکید کنم، نظریه آن‌ها تغییر نکرده؛ بلکه تجربه و حجم شبکه‌های آن‌ها افزایش پیدا کرده است و در کنار آن فضای مجازی، ربات‌ها و ... را باید درنظر گرفت.

رسا ـ مطالبه شما از مرکز ملی فضای مجازی درباره عدم پیش بینی و آماده‌سازی طرح جایگزین برای پلتفرم‌های خارجی، عدم حمایت از پیام رسان‌های داخلی و نهایی‌سازی شبکه ملی اطلاعات چیست؟

مرکز ملی فضای مجازی نسبت به نهادهای دیگر سیاست‌گذار، جزو نهادهای سیاست‌گذار قوی به‌حساب نمی‌آید؛ یعنی مجری قدرتمندی نیست. مجلس که می‌توان گفت قوی‌ترین سیستم قانون گذاری در کشور است در قضیه موسوم به طرح صیانت عقب نشینی کرد.

حال که مرکز ملی فضای مجازی آن توانمندی را ندارد، چطور می‌تواند وارد شود و این مطالبه عمومی برای شکل گیری یک فضای مجازی امن را محقق کند. قطعاً کار خیلی ساده‌ای نیست. نمی‌توانیم افکار عمومی را قانع کنیم تا یک قانون کوچک مجلس در صیانت از کاربران پذیرفته شود، حال شما می‌خواهید در مرکز ملی فضای مجازی که این توان را ندارد، این طرح را پیش ببرید؟ این مشکل بنیادین است؛ زیرا ما نتوانسته‌ایم جامعه را قانع کنیم.

مرکز ملی فضای مجازی نباید تنها باشد؛ بلکه باید به یک جنبش اجتماعی و حرکت مردمی تبدیل شود تا مردم به صورت گسترده از این مطالبه‌گری کنند. تا وقتی مردم مطالبه نکنند، این اتفاق نمی‌افتد. الآن دقیقا برعکس رخ داده، مردم با این صیانت و امنیت در فضای مجازی مواجهه منفی می‌کنند. وقتی ما توانستیم مردم را قانع کنیم، مرکز ملی فضای مجازی هم در کنار نهادهای دیگر مانند مجلس، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی فضای مجازی و ... می‌توانند وارد میدان شوند و کاری کنند.

رهبر انقلاب فرمودند که ما در خصوص زیرساخت‌ها کار کرده‌ایم و الآن باید وارد حوزه نرم افزاری شویم. ما باید در حوزه محتوا، تولید و ایده‌های اقناعی و ارتباطی کار کنیم. مشکل ما در این زمینه این نیست که یک پلتفرم یا یک سکوی اینترنتی داخلی نداریم. قضیه این است که ما نمی‌توانیم به جهت نرم و فرهنگی فضاها را مدیریت، هدایت و مردم را قانع کنیم.

مشکل اصلی فقط زیرساخت نیست؛ بلکه ساختارهای فرهنگی و ارتباطی به شدت اشکال دارند. ما در طرح مسائل اصیل انقلاب اسلامی و تولید روایت‌ها مبتنی بر آن ناتوان هستیم. برای مثال در قضیه کشته شدن دو طلبه در حرم امام رضا چه کردیم؟ رسانه‌ها دو سه بار خبری را تولید کردند و این خط سیر را رها کردند. وقتی این اتفاق می‌افتد، باید تا آخر روایت‌های متعددی که مسائل انقلاب اسلامی را در مواجهه با دشمن پررنگ می‌کند را محکم می‌گرفتند؛ اما ما آن را رها کردیم. دو شهید دادیم، به‌جای ادا کردن حق آن‌ها، قضیه را رها کردیم و حال به گرداب قضیه تأسف برانگیز یک دختر در گشت ارشاد دچار شدیم.

این اشتباه و مشکل به جهت نرم در سیستم‌های خبری، ارتباطی و فرهنگی و ساختارهای اجتماعی نهادینه شده است؛ زیرا نمی‌توانیم مردم و افکار عمومی را تشویق و ترغیب کنیم تا مسائل اصیل خود را پیگیری کنند. برای مثال سقط جنین مسأله کمی نیست و ابعاد فرهنگی، اجتماعی، خانوادگی، سیاسی و بین المللی زیادی دارد. ما چقدر بچه و جنین را در رحم مادر می‌کشیم و رسانه‌ها عین خیالشان نیست.

رسانه‌های دشمن حتی سندی ندارند که این خانم را کتک زدند؛ اما آن‌ها چنین جنجالی را می‌سازند. در حالی که روزانه در کشور ما سقط جنین رقم می‌خورد ولی رسانه‌های خبری نه این اتفاق را پوشش می‌دهند، نه روایت تولید می‌کنند و نه کار آن‌ها استمرار دارد. به همین جهت این مسأله به مسأله افکار عمومی تبدیل نمی‌شود؛ اما مسأله آن دختر به مسأله افکار عمومی تبدیل می‌گردد و افکار عمومی برای آن قیام می‌کنند. در مقابل ما نیروهای انقلابی خودمان را به انفعال کشانده‌ایم. مردم انقلابی برای مسائل اجتماعی خودشان به خیابان نمی‌آیند. آن‌ها برای مسائل مد، پوشش، ظاهر و مسائل کاملاً مدرن به راحتی مردم را به خیابان می‌کشانند.

رسا ـ اهداف رسانه‌ای دشمن از دامن زدن به گفتمان بی‌ثبات سازی و اقتدارشکنی از نظام مقدس جمهوری اسلامی چیست؟

ایالات متحده و اسرائیل در مواجهه با ایران اهداف متعددی از جمله اهداف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و اهداف فرهنگی را دنبال می‌کنند. شاید نفت یکی از اهداف مهمی است که ایالات متحده دنبال می‌کند. نفت یکی از اصلی‌ترین منابع استثمار و استعمار آمریکایی است که همیشه به‌جهت تاریخی نیز به دنبال آن بوده است. با وقوع انقلاب اسلامی، ایالات متحده از بخش عمده منابع خود در منطقه محروم شده است. وقتی جمهوری اسلامی ایران در منطقه حضور دارد، نه‌تنها نفت ایران به دست ایالات متحده نمی‌رسد؛ بلکه تمام این منطقه برای نفت آمریکا ناامن است. بی‌تردید آمریکا تمام تلاش خود را برای انهدام این مرکز از درون انجام می‌دهد.

ایالات متحده می‌داند که نمی‌تواند از طریق نظامی این کار را انجام دهد، از طریق سیاسی و دیپلماتیک نیز نتوانسته این کار را انجام دهد و حتی از طریق‌های متعدد اجتماعی نیز با شکست روبرو شده است. بنابراین اصلی‌ترین ابزاری که ایالات متحده برای فروپاشی سیستم مقاومت جویانه در منطقه استفاده می‌کنند، کمال استفاده از رسانه‌هاست. آمریکا تلاش می‌کند این حجم پمپاژ رسانه‌ای را برای اغتشاش و کودتا از درون متمرکز گرداند.

آمریکا می‌داند که کودتا از بیرون و حمله سیاسی، اقتصادی و نظامی کارساز نیست، برای همین تمام بودجه اقتصادی‌اش را به‌خصوص در دورانی که دموکرات‌ها سرکار هستند را در این بخش هزینه می‌کنند. ترامپ و امثال او کنش نظامی دارند؛ اما دموکرات‌ها در راهبرد خود، همه انرژی، نیروی انسانی و نیروی مالی به سمت فریب، تزویر و سیستم‌های رسانه‌های می‌رود. در نتیجه در هر دوره سیاسی ایالات متحده یک شیوه‌ای پررنگ می‌شود و در دوره دموکرات‌ها نیز ابزار رسانه‌ای و تهاجم رسانه‌ای اصلی‌ترین ابزار ایالات متحده برای نفوذ و فروپاشی جمهوری اسلامی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

رسا ـ نقش شکاف نسلی در تشدید بحران‌های اجتماعی و اغتشاشات اخیر چیست؟

مسأله خانواده در جمهوری اسلامی یک مسأله کلیدی است. مسأله حجاب، جمعیت، اقتصاد و ... در حاشیه مسأله خانواده اهمیت پیدا می‌کند. مسأله خانواده کلیدی‌ترین و مهم‌ترین موضوعی است که باید رسانه‌های ما، سیستم‌ها و نهادهای فرهنگی، جنبش‌های اجتماعی و ... روی آن متمرکز شوند؛ اما متأسفانه این تمرکز روی نمی‌دهد.

ما در صداوسیمای جمهوری اسلامی از خانواده مسأله‌زدایی می‌کنیم؛ همان کاری که در قضیه مهسا امینی رقم خورد، باید در قضیه خانواده این مطالبه شکل می‌گرفت. رسانه‌ها ما باید این رویدادها و روایت‌ها را طراحی می‌کردند؛ اما وقتی ما آنجا این کار را نمی‌کنیم، خانواده ما تضعیف می‌شود و رابطه فرزند با مادر شکل نمی‌گیرد، رابطه فرزند با پدر شکل نمی‌گیرد؛ به مرور زمین خانواده کوچک می‌شود و انسجام درونی خانواده کاهش می‌یابد. در چنین زمانی فرزندان بیشتر وقتشان را در خیابان‌ها و پرسه زدن در سینماها، رستوران‌ها، کافی شاپ‌ها و فضای مجازی می‌گذرانند.

در نتیجه ما این ضربه جدی را متحمل می‌شویم. مسأله خانواده اصلی‌ترین مسأله جمهوری اسلامی است که باید پیگیری شود. باید از هر لحاظ اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی بدان توجه شود. علت اصلی تمام بحران‌ها این است که متأسفانه ما در جمهوری اسلامی از خانواده مسأله‌زدایی کردیم.

رسا ـ جمع بندی‌تان، سخن پایانی و نکته‌ای که در سؤالات مورد پرسش قرار نگرفته چیست؟

رسانه‌های ما باید رویدادهای مهمی که در جمهوری اسلامی ایران رخ می‌دهد و متناسب با مسائل اصیل جمهوری اسلامی ایران است را محکم و متمرکز دنبال کنند و این رویدادها را در قالب روایت‌های متعدد در یک سیر زمانی طولانی پیگیری کنند. رسانه‌ها باید سبب شوند که افکار عمومی نسبت به این رویدادها تشویق شوند و حتی به خیابان‌ها بیایند.

مردم باید حتی سر قضیه سقط جنین به خیابان بیایند. مردم باید سرقضیه شهادت یک نفر یا بی‌حرمتی به یک ارزش به خیابان بیایند. همچنین مسائل مختلفی که ما در در قضیه خانواده یا حتی در قضیه مسائل پزشکی داریم. اتفاقات ناگواری که امروز در پزشکی مدرن رقم می‌خورد. در قضیه لوازم آرایشی و بهداشتی یا کنترل خانواده در مراکز بهداشت، این مردم هستند که باید شفاف‌سازی کنند و به مطالبه‌گری بپردازند. وقتی رسانه نتواند مردم را نسبت به مسائل اجتماعی، مطالبه‌گر کند، همچنان شکست خورده خواهند ماند.

رسا ـ از فرصت و مطالب ارزنده‌ای که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید، سپاسگزارم.