شماره ۱۰۶ دوفصلنامه علمی «تاریخ و فرهنگ» منتشر شد

به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، شماره 106 دوفصلنامه علمی «تاریخ و فرهنگ» با صاحب امتیازی دانشگاه فردوسی مشهد با مدیرمسئولی و سردبیری عبدالرحیم قنوات منتشر شد.

این فصلنامه در 6 مقاله و 171صفحه منتشر شده و عناوین، نام نویسندگان و چکیده مقالات به شرح زیر است:

خوانش تاریخی – تطبیقی پوشاک و آرایۀ نقوش انسانی سفال گلابه‌ای نیشابور

فروغ خراشادی؛ فرزانه فرخ فر؛ سیدهاشم حسینی؛ هادی بکائیان

چکیده: نقوش انسانی یکی از انواع آرایه‌های به‌کاررفته در سفال گلابه‌ای نیشابور در سده‌های نخست اسلامی است که به‌روش پدیدارشناسانه، به الگوهای "زنانه" و "مردانه" نام‌گذاری شده است. پژوهش حاضر پدیدارشناسی صرف را برای الگوبندی جنسی نقوش بسنده نمی‌داند و با هدف بازخوانی جنسیّت فیگورها، در صدد پاسخگویی به این مسائل است:

بازخوانی تطبیقی- تاریخی اسلوب پوشاک نقوش انسانی سفال نیشابور، چگونه به تشخیص جنسیّت فیگورها کمک می‌کند؟

کارکرد غالب نقش‌مایه‌های ساسانی در سفال نیشابور تزئینی است یا نمادین؟

جامعۀ آماری پژوهش حاضر، 14 نقش است که از میان 50 نمونه، با تأکید بر الگوهای "مردانه" و "زنانه"، یا تحلیل‌شده در پژوهش‌های پیشین انتخاب شده است تا با منابع کتابخانه‌ای– اسنادی، در مطالعه‌ای تطبیقی- تاریخی، به ارزیابی دوبارۀ جنسیّت الگوها بپردازد. بر اساس یافته‌های این پژوهش:

اسلوب پوشاک نقوش انسانی سفال نیشابور با پوشاک درباریان وراء رود (ماوراءَالنّهر) و خراسان در دوره‌های نخست اسلامی همانند است.

کارکرد غالب آرایه‌های ساسانی در سفال سامانی، تزئینی است.

درنهایت، این مقاله برخی نقوش موسوم به "زنانه" را متعلق به جوانان پیراسته یا نوجوانان نابالغ درباری می داند.

معناشناسی رنگ‌ها در جنبش‌های سیاسی- اجتماعی دورۀ امویان و عباسیان

محمد عبدالملکی؛ خداداد عاصمی

چکیده: رنگ ها در طول تاریخ همواره القاء کننده پیام ها و احساساتی گوناگون بوده اند. این القاء پیام در صحنه سیاست و جامعه در دورانی که رسانه های امروزی نبودند، بسیار حیاتی می نمود. افزون بر این، خفقان و استبداد حکومت ها نیز عامل مهم دیگری بود که گروه های مبارز را به استفاده از رنگ ها به‌عنوان نماد ویژه خود وا‌می‌داشت. بنابراین بررسی دقیق بهره گیری جریان های مختلف سیاسی ، دینی و اجتماعی و فرهنگی از رنگ ها و معناشناسی آن ها می تواند به درک بهتر مورخ از رویدادهای گذشته  یاری رساند.

پژوهش حاضر با استناد به منابع کتابخانه ای دست‌اول، به معناشناسی رنگ ها در جنبش های سیاسی و اجتماعی دو دوره اموی و عباسی پرداخته است. نتایج این مطالعه نشان می دهد که در این جنبش‌ها، رنگ ها به صورتی گسترده، جهت انتقال پیام های گوناگونی مانند ابراز موافقت یا مخالفت سیاسی، اعلام موجودیت سیاسی، همبستگی و نیز تبلیغ مشی و راهبرد سیاسی جدید مورداستفاده قرارگرفته است. 

ساختار فضایی حیاط و شبستان در معماری مساجد ساحل دریای کاسپین در دوره صفویه و قاجار

سیدوحید ابراهیم زاده؛ حسین سلطان زاده؛ جمال الدین سهیلی

چکیده: دربارۀ معماری تاریخی ساحل جنوبی دریای کاسپین، پژوهش‌های چندانی صورت نگرفته است. هدف این پژوهش شناسایی ساختار فضایی معماری مساجد بومی این مناطق و پاسخ به این پرسش است که میزان شباهت‌ و تمایز کالبدی و کارکردی در مساجد بومی این نواحی نسبت به دیگر نواحی ایران، به‌ویژه بخش مرکزی چیست و در چه عناصری مشهود است؟

مبانی نظری تحقیق بر این فرض استوار است که اقلیم و فرهنگ بر ویژگی‌های کالبدی و کارکردی مساجد تأثیر می‌گذارند. نوع تحقیق، کیفی و از روش توصیفی-تحلیلی استفاده‌شده و اطلاعات با  مطالعات میدانی و کتابخانه‌ای گردآوری شده است.

این پژوهش نشان می‌دهد، منشأ اقلیمی فضاهای شبستان و حیاط، خصوصاً در مساجد با ابعاد کوچک‌تر بروز بیشتری دارد و نیز تأثیرات فرهنگ غالب، در اکثر مساجد جامع دیده می‌شود.

نقد روایات تاریخی بر پایۀ شخصیت افراد با تأکید بر آرای سید جعفر مرتضی در کتاب الصّحیح من سیرة النبی الأعظم (ص)

حمید جلیلیان؛ سیفعلی زاهدی فر

چکیده: سید جعفر مرتضی عاملی (1364-1441 ق) از سیره‌نویسانی است که در  کتاب  الصّحیح من سیرة النبی الأعظم (ص) انبوهی از روایات تاریخی را مورد نقد و بررسی  قرار  داده است. یکی از روش‌های نقد او نسبت به منقولات تاریخی که کمتر مورد توجه سیره‌پژوهان واقع‌ شده است، توجه به شخصیت و ویژگی‌های روحی – روانی شخصی است که گزارش‌هایی درباره او نقل شده است.

در آثار روان‌شناسی، شخصیت عبارت است از مجموعۀ ویژگی‌های جسمی، روانی و رفتاری که هر فرد را از افراد دیگر متمایز و قابلیت پیش‌بینی رفتار شخص را ممکن می‌کند. عاملی از زاویۀ نظریه‌ای روان‌شناسانه به تحلیل شخصیت افراد نپرداخته بلکه با توجه به مجموعۀ اطلاعات تاریخی دربارۀ هر فرد، ویژگی‌های ثابت رفتاری او را مشخص کرده است و از این راه به سنجش اخبار گوناگون دربارۀ آن فرد پرداخته است. پژوهش حاضر، با تتبّع در کتاب الصّحیح من سیرة النبیّ الأعظم (ص) این شیوۀ نقد عاملی را مورد بررسی قرار داده است.

موسیقیِ عصر صفویه (کارکردها، سازها و کیفیت) در نگاه جهانگردان اروپایی

محمدعلی نعمتی؛ شهاب شهیدانی؛ جهانبخش ثواقب

چکیده: موسیقی یکی از جلوه‌های مهم تمدنی در عصر صفوی به شمار می رفت که از سیاست های فرهنگی پادشاهان و اوضاع مذهبی این عصر تأثیر پذیرفت. برخلاف منابع تاریخنگاری فارسی، در سفرنامه‌های اروپاییان - به عنوان شاخه‌ای مهم از منابع مکتوب عصر صفوی - اطلاعاتی بسیار از موسیقی و فراز و نشیب‌ آن ارائه ‌شده است. در این پژوهش با تکیه ‌بر منابع مکتوب و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، ضمن تبیین اهمیت هنر موسیقی در دورۀ صفویه، منزلت و کاربرد این هنر با تکیه ‌بر سفرنامه‌های برجای‌مانده از جهانگردان اروپایی مورد بررسی قرار گرفته است.

در گزارش های سفرنامه نویسان، کاربردهای گوناگون این هنر در زندگی اجتماعی و به‎‌ویژه دربار بیان ‌شده است. کاربردهای سیاسی- اداری موسیقی ازجمله در هنگام جلوس و تاج گذاری شاهانه، آیین‌های نظامی، اهدای خلعت، استقبال و پذیرایی از هیأت های خارجی و در شکل اجتماعی آن؛ مراسم اعیاد ملی و مذهبی، مسابقات و تفریحات شاهانه، عروسی، خبررسانی و پیام و کاربرد مجلسی- بزمی مخصوصاً در دربار بسیار مهم بوده است. علی‌رغم گزارش های ارزندۀهاروپاییان از موسیقی عصر صفوی، تفاوت های فرهنگی و ذوقی اروپاییان، باعث عدم شناخت برخی مؤلّفه های موسیقیایی به ویژه سازهای ایرانی شده است.

بررسی اسنادیِ شکل‌گیری باغ‌موزۀ چهل‌ستون اصفهان

ندا کیانی اجگردی

چکیده: موزه‌ها به‌مثابۀ مراکز حفظ تاریخ و فرهنگ هر ملت، در دنیای واقعی به ‌صورت منفرد شناخته‌ نشده و نیازمند توصیف چندبعدی با زمینه‌های مؤثر زمانی، مکانی، تاریخی و اجتماعی هستند که سرگذشت آن‌ها را تا موزه شدن رقم‌زده‌اند. باوجودآنکه‌ این ناگفته‌ها، علاوه بر روشن کردن هویت موزه، پشتوانه‌ای بزرگ در هدایت جامعه و معرفی میراث تاریخی و فرهنگی است، کم‌تر  پژوهشی دربارۀ موزه‌ها صورت گرفته است.

این پژوهش به شیوه توصیفی_تحلیلی در پی دادن پاسخ به این پرسش است که روند تاریخی و اجرایی تبدیل باغ چهل‌ستون به موزه چگونه بوده است؟ گردآوری مطالب به شیوۀه کتابخانه‌ای و بر پایۀه اسناد رسمی دولتی است.

 اقدامات مؤثر در موزه شدن چهل‌ستون از زمان ظل‌السلطان قاجار تا دورۀ پهلوی را  می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:  برای نخستین بار در زمان ظل‌السلطان چهل‌ستون به‌واسطۀ داشتن چند شیء گران‌بها مورد بازدید عمومی قرار گرفت، اما فکر برپایی یک موزۀ رسمی در آن از سال 1310 ش مطرح شد. سپس اقدامات اساسی و ترمیمی در حوزه‌های مختلف صورت پذیرفت و  این بنا توانست با مفهوم رسمی موزه به کار خود ادامه دهد.

علاقه مندان جهت کسب اطلاعات بیشتر درباره دوفصلنامه علمی «تاریخ و فرهنگ» می توانند به نشانی ایران، مشهد، میدان آزادی، پردیس دانشگاه فردوسی مشهد، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، نشریه تاریخ و فرهنگ با شماره تلفن  3863-3880(51)98+یا به نشانی اینترنتی این فصلنامه به آدرسjhistory.um.ac.ir مراجعه کنند یا تماس بگیرند.