اربعین به مثابه یک "رسانه فرهنگی"

اشاره: همایش پرشكوه و جهانی اربعین حسینی تصویری است از عظمت، وحدت و قدرت اسلام و تشیع كه ریشه در فرهنگ ایثار و شهادت دارد و برگرفته از حماسه ارزشمند عاشورای حسینی(ع) به‌عنوان بزرگ‌ترین اجتماع انسانی با رویكرد دینی، اعتقادی و ارزشی به حساب می‌آید؛ لذا جریان سلطه همواره سعی كرده با همه توان خود این اقتدار و همگرایی پرشكوه را ضعیف كرده و از انعكاس عظمت آن و از طرفی از انتشار پیام و محتوای دینی، ارزشی و انقلابی آن به هر شكل جلوگیری كند.

از مصادیق بارز آن می‌توان به عدم پوشش و بیان حقیقت شكوه و عظمت همایش اربعین و همچنین ایجاد فتنه برای تخریب روابط دو ملت شریف و بافرهنگ ایران و عراق اشاره كرد که ضرورت دارد اقدامات و كاركردهای مشخص و موثری در این خصوص و در كلیه بخش‌ها به‌ویژه در حوزه رسانه در بسترهای مختلف اعم از دیداری، شنیداری، جراید، فضای مجازی و شبكه‌های اجتماعی به خصوص رسانه ملی اتخاذ شود.

در همین راستا خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام محمدحسین پیش‌آهنگ فعال رسانه‌ای و فرهنگی انجام داده که در ادامه خواهد آمد. 

رسا ـ ما سالهاست که شاهد دشمنی با اربعین هستیم؛ زمانی رژیم بعث عراق و حالا سرویس‌های جاسوسی غرب و هژمونی رسانه‌های استکبار جهانی و صهیونیزم بین الملل، چرا همواره دشمنان سعی می کنند علیه زیارت اربعین اقدام کنند؟ رسانه‌های اجتماعی چگونه می‌توانند گفت و گوی آزادانه میان طرفین را در اربعین گسترش دهند؟

ما در اربعین شاهد حضور اقوام، ملل و صاحبان اندیشه‌ها و فرقه‌های مختلف هستیم و این یک فرصت بی نظیر است، اما دشمن تلاش می کند این اجتماع را بر هم بزند و اگر بتواند مانع آن می شود و اگر نتواند، در آن انحراف و تحریف ایجاد می کند تا کارکرد اربعین محقق نشود. گاهی با ایجاد درگیری فیزیکی در فضای اربعین و اغلب از طریق فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی اقدام به تشدید شکاف‌های اجتماعی، قومیتی، عقیدتی و سیاسی می‌کند.

اربعین شرایط ویژه‌ای ایجاد می‌کند

با این حال اربعین شرایط ویژه‌ای ایجاد می‌کند که مردم از کشور‌های جهان کنار هم جمع شوند و به یک گفتمان مشترک برسند؛ اربعین خودش به دلیل وجود کنش ارتباطی خاص در بستر این آیین عبادی، به مثابه یک رسانه و شبکه اجتماعی بزرگ، عملیات روانی دشمن برای اختلافات را بی اثر می‌کند و هژمونی رسانه‌های معاند را با ایجاد همبستگی و وحدت از بین می‌برد.

با این حال رسانه‌های متعهد و آزادیخواه باید افکار عمومی زائرین اربعین را نسبت به این توطئه‌ها روشن کرده و مشت دشمن را باز و تهدید آنها را بی اثر کنند.

رسا ـ شما به وجود یک کنش ارتباطی ویژه در اربعین اشاره کردید و آن را یک رسانه یا شبکه اجتماعی خاص معرفی کردید، کمی درباره این کنش ارتباطی و شیوه اثرگذاری آن توضیح دهید؟

برای درک بهتر فضای اربعین نباید فقط اربعین امروز را دید و باید به ریشه‌های اربعین توجه داشت، اگر به اربعین ده سال گذشته نگاه شود با اربعین امسال تفاوت زیادی دارد ولی به هر حال جمعیت قابل توجهی حضور داشتند. بسیاری از تحلیلگران، تنها به جمعیت بالای زیارت اربعین در این دوره نگاه می کنند و به ریشه‌های تحقق آن و تاریخ رشد آن توجه نمی کنند و به همین دلیل در تحلیل اربعین دچار مشکل می شوند.

زمانی حکومت‌های جور با زیارت اربعین مخالفت داشتند

برای درک واقعیت اربعین باید به ۵۰ تا ۷۰ سال گذشته سفر کنیم و برگزاری اربعین در شرایط آن زمان را هم ببینیم و در تحلیل خود لحاظ کنیم. مردم در آن زمان، علاوه بر مشقت راه، با مخالفت شدید طواغیت زمان روبرو بودند. یعنی در زمانی حکومت‌های جور با زیارت اربعین مخالفت داشتند که در همان زمان، مانع از زیارت اباعبدلله نبودند؛ زیرا زیارت اباعبدلله (ع)، رابطه ماموم با امام است و تحول درونی را شکل می‌دهد؛ ولی در زیارت اربعین، امام، محور ارتباط مأمومین است و حرکت مؤمنین به سمت امام، او را تبدیل به محور وحدت می‌کند: إنّ الحسین یجمعنا.

همانطور که حضرت زهرا سلام الله علیها در روایتی فرمودند مَثَلِ امام، مثَل کعبه است و مردم باید به سمت او حرکت کنند؛ امام در ذات، محور است، اما وقتی جامعه مومنین به سمت او حرکت می کنند، این ویژگی به فعلیت در می‌آید. جامعه اگر با محوریت امام (ع) شکل بگیرد قدرت پیدا می‌کند و زیارت اربعین، تبدیل امام معنوی به محور وحدت برای قدرت پیدا کردن علیه طاغوت است. این را همان طاغوت فهمیده است و برای همین اجازه زیارت اربعین را نمی‌دهد.

رسا ـ نقش رسانه‌ها به ویژه شبکه‌های اجتماعی در این حرکت عظیم چیست و می‌توان این کنش ارتباطی خاص را در فضای مجازی تعمیم داد؟

فضای اربعین، فضای کنش ارتباطات حقیقی است؛ در روایات تاکید شده اربعین به سمت کربلا حرکت کنید؛ چون این حرکت است که مفهوم ساز و قدرت آفرین است. مانند حرکت در صله رحم حقیقی و سکون در صله رحم مجازی؛ در دومی با خبری هست ولی بدلیل عدم حرکت، برکت نیز وجود ندارد؛ بنابراین نقش رسانه‌های مجازی و اجتماعی، در اربعین حسینی، کارکرد عارضی دارد.

یعنی رسانه‌های اجتماعی، فقط داعی و هادی هستند و می‌توانند اطلاع رسانی و البته فرهنگ سازی کنند تا اربعین بهتری انجام شود. می‌توانند و باید مردم را به اربعین دعوت کنند، اما جای آن را نمی‌توانند بگیرند. هرچند می‌توانند برکات آن را در بستر زمان و مکان امتداد بدهند. این نوع کنش ارتباطی و رسانه‌ای بسیار دقیق و دارای ملاحظات فراوانی است که باید اهل رسانه رعایت کنند.

 رسا ـ درباره مصادیق این نقش آفرینی و داعی و هادی بودن و بعضی از این ملاحظات کنش رسانه‌ای توضیح می‌فرمایید؟

رسانه داعی، باید به مردم به ویژه محبین اباعبدالله این پیام را برساند که عاشورا در شهر و روستا و محله خود بمانند و زمین را سیاه پوش کنند ولی در اربعین باید زمین کربلا را با حضور خود و گام‌های پیاده خود در مسیر کربلا سنگین کنند. حتی از فلسفه پیاده روی بگویند که چقدر هم در اثر سیاسی اجتماعی و هم در آثار معنوی و اخروی با سفر سواره تفاوت دارد.

رسانه هادی یعنی فرهنگ همراهی و همزیستی اربعینی را کشف، معرفی و ترویج کند و یا بعنوان مثال به نقش آفرینان اربعین، اعم از مسئولین، خادمین یا زائرین، از نظر خبری یا فرهنگی کمک کند تا نقش خود را به بهترین وجه انجام دهند. زمانی انعکاس مشکلات اسکان و راه‌های ارتباطی در رسانه‌ها باعث شد اقدامات موثری از سوی مسئولین ایرانی و عراقی انجام شود و این مشکلات برطرف شود، بنابراین گاهی لازم است رسانه به عنوان هادی، مسائل را به مردم یا مسئولین بگوید تا برطرف کنند ولی بیان آسیب تا جایی باید باشد که به داعی بودن رسانه آسیبی نرسد. یعنی موجب انصراف زائر از این سفر نشود، چون اولویت با دعوت است.

رسا ـ از نقش‌های مهم رسانه، روایت گری در جریان اربعین چیست؟ در این روایتگری چه ملاحظات و حساسیت‌هایی وجود دارد که باید رعایت شود؟

سال ۱۳۹۵ به همراه دو تن دیگر از پژوهشگران عرصه رسانه و اربعین کتابی را با عنوان «سیاست‌ها و باید‌ها و نباید‌های پوشش رسانه‌ای اربعین حسینی» نوشتیم که کمیته فرهنگی و رسانه‌ای ستاد کشوری اربعین حسینی آن را منتشر نمود و چند سال پیاپی تجدید چاپ شد. من دیدم اخیراً خلاصه‌ای از این کتاب نیز در قطع پالتویی منتشر شده است. فعالان و کنشگران رسانه‌ای باید در کنار اخلاصی که دارند این ملاحظات را ببینند و به آنها توجه داشته باشند.

روایتگری اربعین ملاحظات فراوان و فرصت‌ها و تهدید‌های زیادی را به همراه دارد؛ از مدل مواجهه با ملیت‌های مختلف در فضای اربعین نباید غفلت شود؛ در کشوری مانند آذربایجان حضور افراد در اربعین باعث زندانی شدن آنها می‌شود و در کشور‌های دیگری نیز حضور در اربعین مجازات اجتماعی را به همراه دارد، با توجه به این ملاحظات باید با زائرین اربعین از کشور‌های مختلف تعامل داشت و شیعیان باید با مسائل و مشکلات ملت‌های مختلف آشنا شوند.

در گذشته که سفر اربعین بسیار خلوت‌تر بود و زائرین و خادمین فرصت بیشتری برای گفتگو و همنشینی با هم داشتند، فرصت‌هایی ایجاد کرده بود که شیعیان کشور‌های مختلف از حال و مسائل یکدیگر آگاه شوند؛ ولی اکنون بدون نقش آفرینی رسانه، این فرصت‌ها وجود ندارد و رسانه‌ها می‌توانند این فرصت استثنایی را ایجاد کنند و زائران را از حالات شیعیان کشور‌های مختلف آگاه سازند و نقشی در سیاست‌های پوشش اخبار اربعین داشته باشند.

انتشار روایت‌های ملیت‌ها به بهانه اربعین

اصحاب رسانه به بهانه اربعین می‌توانند روایت‌های ملیت‌های مختلف را نشان داده و از فرصت اربعین استفاده لازم را ببرند؛ اربعین در نهایت منجر به سقوط همه طاغوت‌های جهان خواهد شد؛ در گذشته عده‌ای از علما از جمله امام خمینی (ره) در راهپیمایی شرکت داشتند و حضورشان در پیاده روی اربعین منجر به شکل گیری انقلاب اسلامی شد.

حضور مردم از ملیت‌های مختلف اربعین نهایتا منجر به سقوط طاغوت‌ها خواهد شد و تحقق اهداف عالیه حضرت حجت (عج) به واسطه اربعین انجام خواهد شد و اربعین نقطه شکست طاغوت‌های جهان می‌شود.

رسا ـ تا اینجا هم به ثمرات سیاسی اجتماعی اربعین اشاره کردید هم به فایده فرهنگی اربعین. رسانه‌های اجتماعی چگونه می‌توانند با ایجاد هم فرهنگی در گسترش ارتباطات میان فرهنگی تاثیر داشته باشند؟

رسانه‌ها با شناخت شاخصه‌های اصلی فرهنگ ملیت‌ها و قومیت‌های مختلف حاضر در اربعین و معرفی این فرهنگ‌ها به سایر اقوام و ملیت‌ها می‌توانند زمینه گفتگو، تعامل و کاهش سایش‌ها و تنش‌های فرهنگی را فراهم کنند به نحوی که زائر یا خادم حاضر در اربعین با شناخت شاخص‌های فرهنگی سایر اقوام و ملیت‌ها کمترین تنش، چالش یا سایش ارتباطی پیدا کند و بیشترین زمینه تعامل مانند آموزش زبان ملیت‌های مختلف و آموزش زبان بدن فرهنگ‌های مختلف را پیدا کند.

رسا - چگونه می‌توان با استفاده از رسانه‌های اجتماعی به کنش ارتباطی موثر برای گسترش ارتباطات میان فرهنگی در مراسم پیاده روی اربعین دست یافت؟ چگونه می‌توان از طریق رسانه‌های گروهی به کنش ارتباطی موثر رسید؟

اربعین فارغ از رسانه‌هایی که برای آن زمینه سازی می‌کنند به مثابه یک "رسانه فرهنگی" زمینه پذیرش فرهنگی بین المللی را افزایش داده و همه خوبی‌های فرهنگ‌های مختلف در آن جای دارد؛ اشکالات فرهنگی اگر وارد یک جریان شود و در تضاد با فرهنگ‌های مختلف اصلاح شود نشان دهنده برآیند نکات مثبت فرهنگ‌های مختلف است و اربعین این امر را محقق می‌کند و نکات مثبت فرهنگ‌های مختلف در آن نشان داده می‌شود و فرهنگ جهانی پالوده و متعالی را شکل می‌دهد.

اربعین در تضارب فرهنگی، خوبی‌ها و بدی‌های فرهنگ‌های مختلف را نشان می‌دهد و در نهایت، خوبی‌های فرهنگ‌های مختلف در این آیین اعم از فرهنگ ایرانی، عراقی، افغانستانی، پاکستانی، آذری، ترکمن، اروپایی و ... را بدون آسیب‌ها و نکات منفی آنها نگه داشته و نقاط ضعف آنها را حذف می‌کند.

فرهنگ اربعین آمیخته‌ای از فرهنگ‌های مختلف جهان همراه محبت امام حسین علیه السلام است؛ فرهنگ، ترکیبی از زبان، رفتار و کنش‌ها است که در اربعین جلوه‌گری می‌کند و برآیند همه خوبی‌های کشور‌های حاضر در اربعین جلوه گری می‌کند و تضارب‌های فرهنگی نشان داده می‌شود و فرهنگ کرامت را در ایرانیان ترویج می‌دهد؛ فرهنگ موکب داری از اربعین به همه دنیا صادر شده و ایستگاه‌های صلواتی قدیم به موکب تغییر نام دادند و اکنون نحوه پذیرایی‌ها به سبک موکب‌های عراقی‌ها است.

امسال در واشنگتن خیابانی را به موکب‌ها اختصاص دادند و هرکس با هر عقیده‌ای مورد پذیرایی واقع می‌شد، محوریت اربعین که حرکت است باید ترویج شود، اربعین قابلیت توسعه مکانی و زمانی دارد، اربعین در گذشته سه روز بود ولی اکنون یک ماه مراسم اربعین طول می‌کشد و گستره مکانی در سایر مراسمات پیدا کرده است؛ توسعه مکانی اینگونه است که مرز‌های مختلف مسیر اربعین محل برپا شدن مواکب شوند و زمانی خواهد آمد که در تمام جاده‌های منتهی به کربلا در ایام اربعین، موکب برپا خواهد شد.

جریان اربعین فرهنگی جهانی و پالوده از همه فرهنگ‌ها را به مرور زمان ایجاد می‌کند و رسانه‌ها می‌توانند به ایجاد این فرهنگ جهانی سرعت بخشند. رسانه‌ها در جنگ روایت‌ها با تکنیک تکرار روایت اربعین در تمام طول سال می‌توانند فرهنگ اربعین را گسترش دهند و باید روایت اربعین در دوازده ماه سال تکرار شود تا به تولید فرهنگ جهانی اربعین سرعت بخشیده شود.

رسا ـ برای توانمند سازی رسانه‌های اطلاع رسان اربعین چه اقداماتی لازم است انجام شود؟

ما نیاز به شبکه سازی ملت‌های حاضر در اربعین داریم و فعالین رسانه‌های اربعین در سطح جهانی باید یک شبکه شوند و تعامل داشته باشند، مهمترین عنصر توانمند سازی اطلاع رسانی و انتشار فرهنگ اربعین تعامل و کنشگری اصحاب رسانه استف اربعین جریان اصلاح کننده فرهنگ‌ها است، بیشتر بلاگر‌ها و حجاب استایل‌ها در فضای اربعین آسیب‌های اربعین را نگه داشته و محاسن اربعین را کنار گذاشته اند.

در اربعین قرار است که ایثار ترویج پیدا کند ولی بلاگر‌ها و حجاب استایل‌ها سطح توقعات زائرین از موکب داران را بالا می‌برند، در اربعین قرار است ساده زیستی ترویج شود ولی بلاگر‌ها توصیه می‌کنند با تجمل در مراسم اربعین شرکت کنند و آدرس مکان‌های تجملاتی ضد فرهنگ اربعین هستند را منتشر می‌کنند و با ایجاد فرهنگ وحدت حول محور امام در اربعین مخالفت می‌کنند.

قدرت جریان اربعین در مقابل روایت‌های غلط

البته اربعین جریانی زنده است و بلاگر‌ها و رسانه‌های اجتماعی مخالف را حذف خواهد کرد؛ زمانی سیاست رسانه‌های فراگیر در مورد اربعین سکوت بود ولی بعدا سکوت را شکستند و اربعین سکوت آنها را شکست البته آنها روایت‌های دارای اعوجاج و غلط را ارائه کردند و روی اختلافات دست گذاشته و حرکت‌های ضد ایرانی را برجسته کردند و با این کار‌ها حرکت اربعین را کند کردند ولی نتوانستد این حرکت را متوقف کنند و این جریان اربعین قدرتی دارد که می‌تواند روایت‌های غلط را کنار زند.

اربعین یک رسانه پویا است که چهل میلیون جمعیت در درون خود دارد و روایت‌های بی اعتبار را حذف می‌کند؛ رسانه‌هایی که روایت غلط ارائه می‌دهند در مقابل رسانه اربعین توان مقابله ندارند.

رسا ـ نقش هوش مصنوعی در روایتگری اربعین در رسانه چیست؟

هوش مصنوعی یک رسانه است که هم تهدید و هم فرصت است و اگر در جهت ارائه روایت غلط استفاده شود می‌تواند جریان اربعین را کند کند ولی این هوش مصنوعی است که در نهایت حذف خواهد شد نه اربعین! و اگر روایت صحیح را ارائه دهد این کار منجر به رشد خود هوش مصنوعی خواهد شد.

مهدی الهی