نقش هویت اجتماعی در اندیشه اسلامی

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، حجت الاسلام سید یدالله یزدان پناه استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه قم در مدرسه مجازی" پای درس خمینی مشهد" به موضوع سیاق اجتماعی قرآن کریم در کتاب طرح کلی اندیشه اسلامی پرداخت و اظهار داشت: رویکرد اجتماعی مطرح‌شده در این کتاب بر پایه اندیشه‌های اسلامی با رویکردی جامع و اجتماعی استوار شده است.

رویکرد اجتماعی در کتاب «طرح کلی اندیشه اسلامی»

استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه قم بیان کرد: در این کتاب از یک سو به بررسی بنیاد‌های دینی همچون توحید، نبوت و امامت پرداخته می‌شود و از سوی دیگر این اندیشه‌ها با نگاهی ژرف‌تر و با تأکیدی بر ابعاد اجتماعی آن‌ها تبیین می‌شوند، چنین نگاهی معمولاً در عمق فلسفی و تفسیری قرآن‌کریم نهفته است و رهبر معظم انقلاب به درستی این جنبه را مورد تأمل قرار داده‌اند و روح اصلی حاکم بر سخنان ایشان مستقیماً از مفاهیم قرآنی گرفته شده است.

حجت الاسلام یزدان پناه با بیان اینکه بحث درباره اجتماع و هویت اجتماعی اغلب به شکلی سطحی روایت می‌شود، گفت: حقیقت جامعه فراتر از مجموع افراد است، در چارچوب فرهنگ قرآنی و فلسفی، جامعه به‌عنوان یک پدیده دارای هویت مستقل شناخته می‌شود که نه تنها ورای افراد خود است بلکه گاه بر هویت آنان نیز سلطه دارد، البته این به معنای محدودیت کامل افراد تحت تأثیر جامعه نیست اما تأثیر آن چنان گسترده است که حتی رفتارها و تصمیمات فردی نیز اغلب در چارچوب اجتماع معنادار می‌شوند.

وی برای درک بهتر این بحث به دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان اشاره کرد و گفت: ایشان بر اساس ظواهر آیات قرآن معتقد است که اجتماع دارای هویتی مستقل است؛ مثلاً مفهوم "اجل امت" نشان‌دهنده وجود هویت واضح برای آن است، علاوه بر آن شهید مطهری در کتاب "جامعه و تاریخ" تلاش کرده رویکردی فیلسوفانه به این مسئله داشته باشد، برخی جامعه‌شناسان نیز در این زمینه پژوهش‌هایی انجام داده‌اند که البته جای بحث بیشتر دارد.

فرهنگ، نرم‌افزار شکل‌گیری هویت اجتماعی

استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه قم بر اهمیت توجه به فرهنگ به‌عنوان عامل نرم‌افزاری جامعه برای درک هویت جمعی تأکید کرد و بیان داشت: فرهنگ، افراد را شکل می‌دهد و تربیتشان را به‌طور ضمنی به عهده می‌گیرد، این تأثیر گسترده فرهنگی اغلب بدون نیاز به آموزش مستقیم یا روش‌های صریح اتفاق می‌افتد، ساختارها و نهادهای اجتماعی از دیگر جنبه‌های کلیدی هستند که علاوه بر ایجاد نظم، نظام‌های ارزشی و منطقی جامعه را منتقل می‌کنند، گاهی حتی بدون اینکه کسی مستقیماً صحبت کند این ساختارها پیام‌های اجتماعی قدرتمندی انتقال می‌دهند.

حجت الاسلام یزدان پناه با اشاره به نظر فیلسوفانی مانند فارابی و افلاطون بیان کرد: اجتماع برای تأمین نیازهای انسانی ضروری است، این نیازها موجب شکل‌گیری تقسیم کار می‌شوند و از این طریق هویتی جمعی ایجاد می‌شود که بخش‌های اقتصادی و اجتماعی را به وجود می‌آورد تا نیازهای افراد جامعه را برآورده کنند، این تقسیم‌بندی‌ها نه تنها جنبه اقتصادی دارند، بلکه بخشی از هویت اجتماعی را نیز تشکیل می‌دهند.

وی با تاکید براینکه پذیرش این واقعیت که جامعه دارای هویتی مستقل است آثار فلسفی و اجتماعی جدی به همراه دارد، گفت: اگرچه بیان کامل این موضوع مستلزم بحثی گسترده‌تر است اما تأکید بر آن لازم است تا تأثیرات هویت جمعی بر زندگی فردی و نظم عمومی جامعه بهتر فهمیده شود.

ضرورت جریان‌سازی در تغییرات اجتماعی

استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه قم با تاکید براینکه اگر کسی بخواهد یک حرکت اجتماعی مؤثر ایجاد کند یا تغییری پایدار در فضای اجتماعی به وجود بیاورد نمی‌تواند این کار را به شکل فردی انجام دهد، بیان کرد: مسائل اجتماعی نیازمند جریان‌سازی هستند و باید در همان بستر و قواعد اجتماعی عمل شود، انبیا نیز این موضوع را درک کرده بوده‌اند؛ چرا که اهداف بزرگ و مخاطبان آنان امت‌ها بوده‌اند و تغییراتی که مد نظرشان بوده تنها از طریق اقدامات گسترده اجتماعی قابل دستیابی بوده است. وی افزود: آنان قوانینی مانند شریعت را تدوین کردند نهادها و ساختارهایی حکومتی بنا نهادند و سنت‌های اجتماعی پایدار ایجاد کردند، همه این اقدامات در راستای بیان معانی دینی و اجتماعی بوده است.

سنت‌های اجتماعی در سیره پیامبر اسلام

حجت الاسلام یزدان پناه تاکید کرد: پیامبر اسلام با ایجاد سنت‌هایی در جامعه حتی قبل از رسالتش گام‌هایی برای پایه‌گذاری چنین نظم اجتماعی برداشته بود، به طور مثال سنت فتوت یکی از این موارد بود که بعدها در جوامع اسلامی جریان پیدا کرد.

وی بیان کرد: هدف انبیا ایجاد بنیان‌های پایدار برای هدایت جامعه به سمت تکامل بود و این امر نمی‌توانست صرفاً در چارچوب محدود افراد تحقق یابد، برای این هدف لازم است بسیاری از مقولات اجتماعی مانند همبستگی و مهندسی رفتار جمعی به خوبی درک شوند.

استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه قم اظهار کرد: در زمینه فقه حکومتی و اجتماعی نیز همین موضوع مطرح است، افرادی که به دنبال فهم مسائل این حوزه هستند ابتدا باید مفهوم اجتماع و قوانین حاکم بر آن را بشناسند، وقتی کسی قواعد طبیعی اجتماع را بفهمد می‌تواند تبعات اجتماعی یک حکم را نیز بهتر پیش‌بینی کند و از نتایج نادرست جلوگیری کند، بدون شناخت صحیح از فضاهای اجتماعی نمی‌توان راه‌حل‌های پایدار ارائه داد.

توحید، مفهومی اجتماعی و نه صرفاً فردی

وی تاکید کرد: انبیا آمده‌اند تا انسان‌ها را به کمال برسانند و دعوت به توحید کنند اما توحید نه به صورت صرفاً نظری بلکه باید در ایجاد نظم و حال‌وهوای فرهنگی و اجتماعی جامعه نمایان شود، جامعه‌ای که یاد خدا در همه ابعاد آن احساس شود، این تفاوت میان جوامعی که برخی مظاهر دینی در آن‌ها وجود دارد و فضاهایی که کاملاً تهی از معنویت هستند آشکار است، آیین‌های مذهبی نمادهایی هستند که تجلی پیام انبیا در اجتماع‌اند.

استاد فلسفه و عرفان حوزه علمیه قم بیان کرد: قرآن کریم بیشتر آموزه‌های معنوی خود را نیز در بستر اجتماعی بیان کرده است، نگاه دین به ایمان نه فقط فردی بلکه اجتماعی است چرا که اجتماع بستری برای حرکت به سمت کمال انسانی فراهم می‌کند، بسیاری از آیات قرآن درباره ضرورت پذیرش توحید و نفی طاغوت نیز بر پایه همین رویکرد اجتماعی نوشته شده‌اند.

طاغوت و چالش‌های اجتماعی ناشی از آن

حجت الاسلام یزدان با بیان اینکه طاغوت نمادی از قدرت‌هایی است که ارزش‌ها و قوانین الهی را زیر پا می‌گذارند، گفت: انبیا همواره با این قدرت‌ها مبارزه کرده‌اند چراکه برخلاف اصول حاکمیت الهی عمل می‌کنند، مسئله نفی طاغوت یک چالش اجتماعی اساسی است و به همین دلیل خط مشی پیامبران بر اساس تقابل با قدرت‌های ناحق و ایجاد بسترهای اجتماعی توحید طراحی شده است.

وی اظهار کرد: آنچه واضح است این است که جوهر پیام‌های دینی نه فقط فردمحور بلکه اساساً اجتماع‌محور بوده است، شکل‌دهی به هویت اجتماعی با تمسک به قوانین دینی و رعایت اصول اجتماعی بستری است که جامعه‌ی مطلوب انبیای الهی را ممکن می‌سازد، آیات قرآنی نیز بارها به نقش پیامبران در ایجاد تغییرات اجتماعی تأکید کرده‌اند و نمونه بارز آن ساختار حکومتی مدینه پس از هجرت پیامبر اسلام است که نه فقط حکومتی دینی بلکه یک انقلاب اجتماعی محسوب می‌شود.