بررسی تغييرات ناگهانی كتاب‌های درسی قرآن دوره ابتدايی
کتاب‌های قرآن پایه ابتدایی امسال با تغییراتی روبرو است و در این راستا یکی از کارشناسان به آسیب‌شناسی این تغییرات پرداخته است.
رضا نباتی کارشناس و از مؤلفان کتب قرآنی درسی ابتدایی و متوسطه در مقاله‌ای به بررسی تغییرات کتاب‌های قرآن ابتدایی و اشکالات آنها پرداخته است.
این یادداشت در ادامه تقدیم می‌شود.
ضمن بیان دو نکته به عنوان مقدمه بحث، همه عزیزان را به مداخله بهنگام و عالمانه در چنين شرايطي به وجود آمده دعوت می کنم؛ چرا که شرط حیات نظام های علمی و آموزشی و ... در گرو رعایت نظم و انضباط و پیروی از قوانین و ضوابط است.
نکته اول اینکه: بر اساس آیه «اِنّـا نَحـنُ نَزَّلـنَا الذِّکـرَ وَ اِنّـا لَـهُ لَـحافِـظونَ» (سوره حجر آیه ۹) محافظت و مراقبت از ساحت مقدس قرآن کریم به عنوان یکی از دو یادگار گرانبهای پیامبر اکرم صلوات الله علیه (طبق حدیثی شریف ثقلین) وظیفه هر مسلمانی است؛ در غیر این صورت باید منتظر «مهجوریت» هر چه بیشتر قرآن کریم در دنیا و شکایت پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله در قیامت باشند؛ به ویژه کسانی که در کسوت مدیر و مسئول با چنین مواردی از سر بی تفاوتی و یا همراهی با جریان های مؤثر مشارکت دارند؛ باید منتظر شنیدن آیه «وقفوهم، انهم مسئولون» باشند. یقیناً در چنین روزی که «ما لکم لاتناصرون» و «بل هم الیوم مستسلمون» (سوره صافات آیات ۲۴ تا ۲۶) است؛ جز تسلیم و اعتراف و پذیرش خطا و تحمل عقوبت راه گریز دیگری نیست.
لذا امید است بر اساس آیه ۱۱ سوره رعد «اِنَّ اللهَ لایُـغَیِّـر ما بِـقَومٍ حَتّی یُـغَیِّروا ما بِـاَنـفُـسِـهِم» همكاران عزيز فرهنگی با این موارد طبق وظایف دینی و میهنی و حرفه اي خود عمل کرده و در تعیین سرنوشت نظام آموزشی کشور که به نظام تحول بنیادین در حال اجرایی سازی است، مشارکت فعال داشته باشند.
نکته دوم آنکه: از گذشته فرایند اعمال تغییرات جزئی و کلی در کتاب های درسی در سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، دارای ضوابط مدون علمی، پژوهشی و اداری بوده است. در چند سال گذشته به دلایل و بهانه‌های مختلف این فرایند و ضوابط نادیده گرفته شده و به همبن دلیل در اغلب موارد مسئله آفرین و با حاشیه های گوناگون سیاسی، تربیتی و فرهنگی روبه رو بوده است. دست کاری ناشیانه و غیرتخصصی تصاویر و یا متون کتاب های ریاضی، فارسی، تفکر و پژوهش و پیام های آسمان شاهدی بر صحت مدعاست. تغییرات ناگهانی و وسیع کتاب های درسی قرآن دوره اول ابتدایی (پایه های اول تا سوم دبستان) بدون اطلاع و تایید مولفین و کارشناسان مربوطه در سال تحصیلی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ آخرین آنها تا این لحظه است که البته اگر تدبیر لازم اندیشیده نشود، یقیناً سایر کتاب های درسی دوره ها و پایه های تحصیلی را نیز به چنین وضعیتی دچار خواهد کرد.
در این مجال اندک در چهار بخش زير به بررسی اجمالی تغییرات کتاب‌های درسی قرآن دوره اول ابتدایی و ارائه راهكارهای پيشنهادی پرداخته می‌شود:
الف - نكات كلّی (در يك نگاه)
ب - بررسی تغييرات کتاب‌های درسی (به تفكيك پايه‌های تحصيلی)
ج - بررسی اسناد پشتيبان (حداقل هفت سند)
د - جمع‌بندی و نتيجه‌گيری
نكات كلی در يك نگاه
۱- اين شيوه از تغييرات در كتاب هاي درسي قرآن، براي اولين بار در دوره اول ابتدايي سال تحصيلي ۱۴۰۵-۱۴۰۴ اعمال گرديده است كه در صورت تداوم آن، بايد شاهد تغييرات در ساير پايه هاي تحصيلي نيز باشيم.
البته اين رويه در سال هاي قبل در ساير دروس انجام گرفت كه درپی واكنش نخبگان جامعه و بروز حاشيه هاي پررنگ پيش آمده، سازمان پژوهش مجبور به عقب نشيني و عذرخواهي رسمي شد.
۲- تغييرات كتاب‌های درسی قرآن دوره اول ابتدايي شامل دو بخش است:
- تغييراتی كه به درخواست مؤلفين انجام شده است؛ (10 مؤلف)
- تغييراتی كه بدون اطلاع و هماهنگي با مؤلفان اعمال گرديده است.
نگراني در بخش دوم تغييرات (تغییرات نابهنگام) است كه برنامه درسي و معلمان قرآن را با چالش جدي روبرو می‌كند.
از جابجايي ناشيانه سوره ها در بین دروس و حذف معارف قرآنی و اهل‌بیتی (پيامهای قرآنی، احاديث نورانی) تا معارف انقلاب اسلامی (تصاوير شهدا، نمازجمعه، قدس، رهبری، دفاع مقدس) و ... بر خلاف برنامه درسی قرآن مصوب و برنامه درسی ملی است؛ تا آنجا كه كتاب‌های مذكور با وجود قداست و اهميت قرآن بودن، «شأن كتاب درسی را از دست داده اند.» اين رويه علاوه بر ايجاد نگرانی در دانش آموزان، خانواده ها و معلمان، به تضعيف جايگاه قرآن و يادگيري ان در جامعه می‌انجامد.
تغييراتی كه به درخواست مؤلفين انجام شده یا بايد انجام می‌گرفته
-كاهش چشمگير آيات و عبارات درسی
- تقطيع آيات (بر اساس جمله)
- كاهش صفحات كتاب درسی
- كاهش دروس و جلسات كتاب درسی
- تكميل رمزينه‌های سريع پاسخ
- آسان‌سازی محتوای نوشتاری، خوانداری و فعاليت‌ها...
- اضافه كردن ترجمه آسان آيات
- جلسه‌بندی به جای درس‌بندی
تغييراتی كه بدون اطلاع و هماهنگی با مؤلفان اعمال شده
- ناهمگونی در رسم‌الخط، نمادها و علائم (علامت سكون)، فلش‌های اشاره ثابت و متحرك
- تغيير متن‌های قرآنی (از جمله بخش لوحه‌ها)
- جابجايی بخش‌های كتاب اعم از سوره‌های بخش قرآن در تابستان و بلاتكليفی...
- حذف پيامهای قرآنی و احاديث نورانی (شعارهای هفته) قرآن در تابستان
- حذف معارف اهل بيت و معارف انقلاب اسلامی
- حذف فعاليت‌های تعاملی و تفكری
- افزايش جلسات آموزشی فصل اول پايه سوم ابتدايی
- تغييرات ناهمگون (بخش آخر كتاب درسی اول با كتاب‌های دوم و سوم)
- جابجايی قواعد روخوانی
- تلفيق‌روخوانی و قرائت
- افزايش متن آيات درسی
- كاهش درك معنای آيات
- كاهش امكان كسب مهارت تدبر
- ناهمگونی در طرح تجميع روخوانی پايه سوم
نكته مهم: عمده این تغییرات با کلیه اسناد تحولی زیر همسويی ندارد:
۱- راهنمای برنامه درسی قرآن (مصوبه ۶۷۷ و ۸۳۱ شورای عالی آموزش و پرورش سال ۱۳۸۱)
۲- سند تحول بنیادین (راهکارهای ۳-۱ / ۸-۲)
۳- سند برنامه درسی ملی (راهکارهای ۱۳-۲ / ۴-۳ / ۹-۳)
۴- سیاست های ابلاغی مقام معظم رهبری (بند ۴-۴)
۵- دستورالعمل تغییر کتاب های درسی (ابلاغی شورای هماهنگی علمی سازمان۱۴۰۲)
۶- ضوابط رایج و چارچوب های سازمانی (مانند چرخه طراحی، تولید، تدوین و اجرای برنامه درسی)
۷- پژوهش‌های معتبر (كه در سال‌های اخير انجام گرفته است.)
۳- با توجه به حجم مطالب حذف شده و توزيع نامناسب سوره‌های بخش قرآن در تابستان، در بين دروس و نيز حذف فعاليت ها و ... از منظر «دستور العمل تغيير كتاب هاي درسي» (مصوب شوراي هماهنگي علمي سازمان پژوهش در سال ۱۴۰۲) اين تغييرات، «تغييرات كلي» محسوب مي شود، بايد :
اولاً- بر اساس نتايج يك «پژوهش معتبر و رسمي» باشد؛
ثانياً- به موافقت مؤلفان كتاب درسي رسيده باشد؛
ثالثاً– و به صورت «اجراي آزمايشي محدود» اجرا شود.
۴- با توجه به اين كه كتاب هاي درسي قرآن اول ابتدايي تا نهم تا سال ۱۴۰۲ اجراي آزمايشي بوده، طبق روال سازمان پژوهش، تا سه سال امكان تغييرات كلي وجود ندارد. اين روال ناديده گرفته شده است. بي توجهي به اين مطلب، هزينه هاي زيادي را براي بخش هاي مختلف در بر خواهد داشت.
۵- «تغييرات كلي» در كتاب درسي طبق ضوابط از جمله «شيوه نامه تغيير كتاب هاي درسي» بايد بر اساس يكي از سه محور: «مستندات» (اسناد تحولي مصوب)، «نتايج معتبر پژوهش رسمي» و «اجماع مؤلفان» باشد؛ در حاليكه در اين اقدام شتابزده، هيچ يك از اين ضوابط رعايت نشده است.
مزيد اطلاع طبق درخواست رسمي دفتر تأليف كتاب هاي درسي، در اين زمينه قرار است چند پژوهش در نيمه دوم سال ۱۴۰۴ توسط پژوهشگاه تعليم و تربيت انجام شود. چرايي تعجيل در تحميل تغييرات كلي قبل از انجام پژوهش مذكور - که متاسفانه به تخریب گسترده اين كتاب ها انجامیده - محل سؤال جدي است.
۶- علي رغم بررسي حدود ۳۰ پژوهش و رساله و پايان نامه درباره كتاب هاي درسي قرآن دوره ابتدايي در سال هاي گذشته، هيچ يك از اين پژوهش ها بر زائد بودن بخش قرآن در تابستان دلالت نمي كند. بلكه اين پژوهش ها و شواهد ميداني آن را مثبت ارزيابي كرده اند. مانند:
- پژوهش ميداني مدارس شاهد، سال تحصيلي ۱۴۰۴-۱۴۰۳
- ارزشیابی برنامه درسي قرآن دوره اول ابتدايي (خانم دكتر معصومه نجفي پازوكي، سال ۱۳۹۹ )
- ارزشيابي برنامه درسي قرآن دوره اول ابتدايي در سطح برنامه كسب شده، دكتر محمد حسني، ۱۳۹۵
- ارزشيابی اجرای آزمايش برنامه جديد قرآن در دانش آموزان پايه سوم ابتدايی(دكتر ايرج خوش خلق، ۱۳۸۸ )
- آمار بازديد رمزينه هاي بخش قرآن در تابستان و ...
به عنوان نمونه «پژوهش ميداني مدارس شاهد، سال تحصيلي ۱۴۰۴-۱۴۰۳» نشان می دهد از مجموع ۳۱۸۵ كلاس درس ۸۴ درصد وضعيت خوب و خيلي خوب ارزيابي كرده اند و فقط چهار درصد نيازمند به توجه ويژه و آموزش بوده اند.
در نمونه پژوهش دوم با عنوان «ارزشیابی برنامه درسي قرآن دوره اول ابتدايي» (خانم دكتر معصومه نجفي پازوكي، سال ۱۳۹۹) بر اساس يافته هاي پژوهش فصل چهارم (جدول ۴_۸) و در جمع بندي و نتيجه گيري فصل پنجم (جدول ۵-۲۰) وضعیت عناصر ارزیابی روش تدریس در آموزش قرآن از نگاه معلمان نشان می دهد: «دو سوم (۶۷ درصد) دانش آموزان، بخش قرآن در تابستان را به خوبي اجرا مي كنند.»
به بيان ديگر طبق این تحقیق، از مجموع ۷۵ درصد معلمان كه نظر داده اند، بيان كردند كه ۵۰ درصد دانش‌آموزان قرآن در تابستان را به خوبی اجرا می‌کنند؛ و تنها ۲۵ درصد نظر مخالف داشتند. در صورتی که این آمار در خصوص مشارکت در فرآیند آموزش روخوانی ۱۳ درصد، مشارکت در آموزش قرائت ۱۱ درصد، مشارکت در فرایند درک پیام‌های قرآنی ۱۰ درصد، مشارکت در فرایند درک داستان‌ها فقط ۷ درصد بوده است.
يعني اينکه اجرای بخش قرآن در تابستان در مدارس وضعیت مطلوبی نسبت به سایر بخش‌ها دارد و درصد اجرای آن از مجموع سایر بخش‌ها بیشتر است. و اين بخش یعنی قرآن در تابستان ۵۰ درصد و مجموع چهار بخش روخوانی، قرائت، پیام‌های قرآنی و داستان‌های قرآنی۴۰ درصد مي باشد.
۷- با توجه به مصوب بودن برنامه درسي قرآن دوره ابتدايي (مصوبه ۶۷۷ شوراي عالي آموزش وپرورش در سال ۱۳۸۱) و نيز غيرمصوب بودن راهنماهاي برنامه درسي جديد (اعم از راهنماي حوزه و راهنماي تفصيلي)؛ هرگونه تغييري در اين كتاب ها بايد بر اساس برنامه درسي مصوب قبلي انجام گيرد؛ به عبارت ديگر تغييرات نبايد با آخرين مصوبات از جمله «راهنماي برنامه درسي قرآن» (مصوب ۶۷۷ سال ۱۳۸۱) و نيز «سند تحول بنيادين» و «برنامه درسي ملي» مغايرت داشته باشد.
۸- با توجه به اين كه تغييرات انجام گرفته در هر سه كتاب درسي قرآن، بدون اطلاع و هماهنگي با مؤلفين كتاب هاي درسي انجام شده، هم به لحاظ كمّي و هم از جهت تعارض با مؤلفه ها و عناصر برنامه درسي قرآن مصوب، زمينه بروز ابهام و نگراني معلمان و نيز والدين را از شيوه هاي تدريس و ارزيابي پيشرفت تحصيلي و نيز خستگي دانش آموزان را فراهم خواهد كرد.
۹- از جمله ابهاماتي كه به نگراني معلمان در تدريس قرآن دامن مي زند ناديده گرفتن و يا تضعيف سه ركن از چهار ركن سواد قرآني يعني «مهارت هاي فهم» و «تدبر» (استفاده) و «انس مستمر با قرآن» است.
جانمايي ناآگاهانه آيات و سوره ها در بين دروس از يك سو و حذف قابل توجهي از پيام ها و احاديث كاربردي از مصاديق بارز وجود ناهماهنگي و آشفتگي در برنامه ريزي درسي قرآن است.
۱۰- «سنت حسنه يادگيري قرآن در فصل تابستان» يكي از «ميراث هاي معنوي ايران اسلامي» است.
اغلب دانش آموزان با تعطيلي مدارس و شروع فصل تابستان به جلسات قرآن مي رفتند.
اين فعاليت فرهنگي و اجتماعي در كتاب درسي به خوبي ديده شده است. اما كم توجهي بخش هاي مرتبط مانند معاونت پرورشي (اعم از پايگاه هاي تابستاني، دارالقرآن ها) و نيز امور مساجد، سازمان اوقاف و امور خيريه و ... اين ظرفيت را به تعطيلي كشانده است.
اين خلأ با درج رمزينه هاي سريع پاسخ قرائت و حفظ قرآن به كتاب هاي درسي تا حدودي جبران شده است اما اين ظرفيت فرهنگي و قرآني كشور نيازمند حمايت و هدايت خانواده ها و فعالان قرآني و فرهنگي جامعه از سوي نهادهاي فرهنگي است.
۱۱- حذف عنوان «بخش قرآن در تابستان» كتاب هاي درسي قرآن و انتقال آيات اين بخش به داخل دروس علاوه بر ايجاد مسئله جدي در كلاس درس و تدريس معلم، به فشرده سازي زمان از ۱۲ ماه به هشت ماه منجر مي شود. همين مسئله، به سنگيني حجم محتواي دروس براي دانش آموزان و نگراني شديد والدين منجر مي شود.
همچنين اين اتفاق، به تضعيف جايگاه قرآن در مدارس به صورت گسترده دامن خواهد زد. جبران چنين خساراتي در كوتاه مدت ممكن نيست. لذا انتظار اين است كه در چنين مواردي كاملاً سنجيده و قانوني رفتار شود.
۱۲- با حذف فرصت تربيتي «قرآن در تابستان» از كتاب هاي درسي كه بر خلاف سند برنامه درسي ملي (زمان تعليم و تربيت) است، شعارهاي هفته (پيام و حديث تربيتي و كاربردي) كه از دهه ۶۰ در كتاب هاي درسي قرآن بوده و نيز با كمال تأسف در مجموع تصاوير مرتبط با موضوعات نماز، قرآن، اهل بيت عليهم السلام، دفاع مقدس و شهدا، مقام معظم رهبري و ... بدون دليل حذف شده است.
۱۳- با توجه به رويكرد اصلي برنامه درسي قرآن يعني «انس مستمر دانش آموز با قرآن كريم» ناديده گرفتن بخش قرآن در تابستان کتاب های درسی، علاوه بر از دست دادن فرصت طلايي تابستان، باعث بروز وقفه چهارماهه در اين زمينه و در نتيجه ضعف بيشتر دانش آموز در طي سال تحصيلي خواهد بود و نيز تبعات دیگری مانند امكان بي احترامي به كتاب درسي قرآن همراه با ساير كتاب هاي درسي در پايان سال تحصيلي را فراهم خواهد کرد.
۱۴- همانطور كه در بند چهارم گفته شد آن دسته از كتاب هاي درسي كه مراحل اجراي آزمايشي را پشت سرگذاشته اند، طبق ضوابط سازماني، تا سه سال نبايد تغيير كند. در حاليكه اين ملاحظه درباره اين سه كتاب رعايت نشده است. در اتخاذ چنين تصميماتي انتظار اين است كه ضمن رعايت ضوابط سازمان، این تغييرات پس از انجام و تأیید پژوهش هاي معتبر و نيز «اجراي آزمايشي محدود» و سپس سراسري اجرايي شود. مرجع پاسخگوي به اين سطح از تحميل خسارت ها و ناهماهنگي ها محل سؤال جدي است.
۱۵- با توجه به تصميم مديران فعلي سازمان پژوهش به ادامه اين رويه در كتاب هاي درسي قرآن دوره دوم ابتدايي و متوسطه اول و نيز اجراي آزمايشي كتاب هاي جديد در سال هاي پيش رو بايد تصميمي اتخاذ شود كه سير تغييرات اولاً منطقي و قانوني و ثانياً قابل مقايسه وضعيت موجود با وضعيت مطلوب باشد. در وضعيت فعلي چنين شرايطي فراهم نخواهد بود.
۱۶- سوره هاي بخش قرآن تابستان بدون هدف (يا با همان هدف قبلي يعني روان خواني) و بدون توجه به اقتضائات و مراحل و قواعد روخواني و رسم الخط، اعراب گذاري و فلش هاي اشاره و ... به متن اضافه شده است. در حاليكه با جابجايي متن، اقتضائات درس نيز بايد رعايت و تغييرات لازم اعمال شود.
۱۷- نـگراني از تکرار و انتقال انـحـراف به كـتـاب هاي درسي دوره دوم ابـتدايي و از دست دادن فـرصــت طــلايـي تابستان براي آموزش قرآن و تشديد نگراني معلمان، دانش آموزان و والدين و ...
۱۸- با توجه به اجرای آزمایشی محدود کتاب جدید قرآن اول ابتدایی در سال تحصیلی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ در راستای اجرایی سازی سند تحول بنیادین؛ شایسته آن بود که کتاب قبلی هیچ تغییری نداشته باشد تا در مقام مقایسه با کتاب جدید امکان بررسی پیدا کند. با اِعمال این همه خطا و اشتباه در کتاب قبلی به نام تغییر، این امکان از بین رفته و کتاب جدید بی کم و کاست جایگزین خواهد شد.
۱۹- علي رغم حذف بخش «قرآن در تابستان» تنها چهار صفحه از مجموع سه کتاب قرآن اول تا سوم ابتدایی کم شده است. این یعنی حجم بخش قرائت بخش قرآن در تابستان به طول سال تحصيلي انتقال يافته است. اين افزايش حجم بايد منطق يادگيري داشته و با توان و ذائقه دانش آموز و نيز توانايي معلم ارتباط معناداري داشته باشد.
۲۰- در مجموع همه این عوامل كه به صورت مستقیم و غیرمستقیم به «تضعيف برنامه درسي و جايگاه قرآن كريم در مدرسه» و جامعه می انجامد ناشي از «عدم شناخت برنامه و كتاب درسي و اقتضائات آن» ناشي مي شود. اين مهم علاوه بر ساير شرايط، نيازمند استفاده از تجارب صاحب نظران است. بدیهی است که در شرایط فرهنگی و اجتماعی امروز جبران چنین خطاهای راهبردی بسیار سخت و پيچيده است.
ب – بررسي تغييرات کتاب های درسی (به تفكيك پايه)
در ادامه به بررسي اجمالي تغييرات ناگهاني كتاب هاي درسي قرآن دوره اول ابتدايي به تفكيك پايه مي پردازيم.
بررسي تغييرات كتاب درسي قرآن پايه اول ابتدايي
۲۱- صرفِ حذف عنوان «قرآن در تابستان» از فهرست و متن كتاب درسي و عدم اصلاح ساير مولفه هاي برنامه و تعيين تكليف براي دانش آموز در قبال هر يك از عناصر باقي مانده در كتاب درسي باعث سردرگمي معلمان، مديران و برنامه ريزان و از همه بيشتر دانش آموزان و والدين مي شود.
۲۲- بلاتكليف رها شدن 12 صفحه آخر كتاب درسي قرآن پايه اول بدون درج زمانبندي آموزش در طول سال تحصيلي و بدون تعيين تكليف در بخش مقدمه كتاب درسي و اكتفا به بيان يك جمله با مضمون اختياري بودن مطالب اين بخش، نه تنها مشكلي را حل نمي كند؛ بلكه اين كار در بدترين شكل زائد بودن مطالب را در كتاب و ضرورت حذف آن را تأييد مي كند.
۲3- با حذف بخش قرآن در تابستان درج عبارت «درس آخر» در انتهاي كتاب درسي (انتهاي سال تحصيلي طبق زمانبندي) بر اساس كدام عنصر از مؤلفه هاي برنامه درسي و كدام حكمت تربيتي و يا براي تكميل كدام فرصت تربيت و يادگيري در نظر گرفته شده است؟!
۲4- با توجه به «زمان بندی دروس» در متن كتاب، تعيين زمان تدريس صفحات پاياني ضرورت دارد. و الا بايد حذف شود. بلاتكليفي اين صفحات تبعات مختلفي به همراه خواهد داشت.
۲5- برخورد دوگانه با بخش قرآن در تابستان پايه هاي اول تا سوم ابتدايي كه در برخي از پايه ها حذف و در برخي ديگر به همان شكل قبلي رها شده و تنها عناوين درسي آن حذف گرديده از موارد تعجب آور است.
۲6- با تغيير مطالب مقدمه كتاب، از قبيل حذف توضيحات حفظ عمومي قرآن بر «تخصصي كردن حفظ قرآن» به جاي «عمومي سازي حفظ قرآن» پرداخته شده است. در حاليكه اين موضوع در هيچ يك از اسناد تحولي نيامده است. مؤلفان كتاب فعاليت هاي حفظ عمومي قرآن را اولاً به منظور تقويت روان خواني (هدف مصوب) و در راستاي تحقق اهداف آموزش عمومي قرآن و فراهم آوردن زير ساخت حفظ قرآن تدارك ديده بوده اند.
۲7- حذف فعاليت هاي تربيت و يادگيري مانند فعاليت هاي مرتبط با كسب «مهارت تفكر و تدبر» مانند انتخاب عناوين شعر و ... كتاب درسي را به يك رسانه يك سويه و يك جانبه تبديل مي كند. انتخاب اسامي اشعار، نه تنها ضرورتي ندارد؛ بلكه موضوعيتي هم ندارد و بالعكس ماهيت كتاب درسي قرآن را به كتاب درسي هديه ها تبديل مي كند. اين كار نه تنها تلفيق درستي نيست؛ بلكه به دوري از اهداف برنامه درسي مصوب منجر مي شود. چرا كه يكي از اهداف برنامه درسي قرآن آموزش مهارت تدبر است (و نه محتواي شعر و پيام و حديث.)
تفاوت دو درس ديني و قرآن در چنين مواردي است؛ كه دانستن و رعايت آن براي مديران و مسئولان مجموعه و به ويژه دست اندركاران تغيير كاملاً ضروري است.
۲۸- حذف فعاليت هاي يادگيري، كتاب را به يك رسانه يك سويه و خسته كننده تبديل مي كند و با اركان سواد قرآني و نيز ساحت هاي ششگانه تربيتي مغايرت دارد. بعلاوه معلمان با استفاده از چنين فعاليت هايي در مديريت آموزشي و تربيتي دانش آموزان موفق تر و مؤثرتر عمل مي كنند.
۲۹- هيچ سند مصوب يا پژوهش معتبري نيست كه نشان دهنده زائد بودن بخش قرآن در تابستان باشد. لذا بايد ابتدا پژوهش هاي لازم صورت مي گرفت و پس از تأييد نتايج نسبت به اصلاح يا حذف آنها اقدام مقتضي انجام مي پذيرفت.
۳۰- حذف عنوان «شعار هفته» از كتاب درسي یعنی از بین بردن یک ظرفيت تربيتي بومي شده (قدمت 40 ساله) كه مراسم آغازين كلاس درس و مدرسه را غني سازي و كلاس را نسبت به درس قرآن و مسايل تربيتي فعال مي كرد.
۳۱- درج عنوان «شعار هفته» نشاندهنده این بود که این بخش فقط برای تابستان نبوده؛ بلکه برای سال تحصیلی در نظر گرفته شده بود. حذف این عنوان در پايه اول بر اساس چه منطقی بوده است؟!
۳۲- علي رغم حذف بخش قرآن در تابستان تعداد صفحات این کتاب کم نشده است. این یعنی حجم بخش قرائت بخش قرآن در تابستان به طول سال تحصيلي انتقال يافته است. اين افزايش حجم بايد منطق يادگيري داشته و با توان و ذائقه دانش آموز و نيز توانايي معلم ارتباط معناداري داشته باشد.
۳۳- با توجه به اجرای آزمایشی کتاب جدید در سال تحصیلی ۱۴۰۵-۱۴۰۴ شایسته آن بود که کتاب قبلی هیچ تغییری نداشته باشد تا در مقام مقایسه با کتاب جدید امکان بررسی پیدا کند. با اِعمال این همه خطا و اشتباه در کتاب قبلی به نام تغییر، این امکان از بین رفته و کتاب جدید بی کم و کاست جایگزین خواهد شد.
بررسي تغييرات كتاب درسي قرآن پايه دوم ابتدايي
۳۴- علی رغم انتقال سوره های بخش قرآن در تابستان به متن دروس، نام سوره ها در فهرست كتاب درسي درج نشده است. علت، فراموشی یا هرچه که باشد به دلیل تعدد موارد قابل اغماض نیست.
۳5- دستکاری و كم و زياد شدن بدون ضابطه مطالب مقدمه كتاب درسي منجر به حذف برخی از اهداف مصوب برنامه درسی شده است؛ پیرو آن حذف فعالیت هاي مرتبط با هدف مذکور از محتوای دروس رخ داده است. این حذفیات موجب ابهام و ضعف رویکرد برنامه درسی در زمینه سواد قرآنی و ابعاد آن شده است.
۳6- صرف انتقال سوره های بخش قرآن در تابستان به متن دروس آن هم بدون هدفگذاري و تعيين تكليف و فعاليت و نيز و كم توجهي به استفاده حداكثري از سوره ها براي تحقق مولفه ها، عناصر و اجزاء برنامه درسي و نيز تعيين وظايف مخاطبان (اعم از معلم، دانش آموز و والدین) جز سردرگمی و خستگی چیزی عاید ایشان نخواهد كرد. این پیامد سخت، از هم اکنون قابل پیش بینی است.
۳7- گنجاندن سوره هاي بخش قرآن در تابستان در متن دروس به صورت ناشیانه و عجولانه انجام گرفته است. همین شتابزدگی باعث شده تا تعارضات متعددی شکل گیرد. از «رسم الخط» گرفته تا «علامت سکون» و بر هم خوردن رویه «آموزش قواعد و مهارت ها». از این رو به دلیل میزان خطاهای و تعارضات علمي موجود، تعیین تکلیف معین برای هر یک از بخش ها عملاً امکان پذیر نیست.
۳۸- صرف جابجایی محتوا و رها شدن سوره ها در بین دروس بدون توجه به استفاده حداکثری از ظرفیت های متن موجود، زمینه بروز آسیب های متعددی را فراهم می کند که باید در دستکاری کتاب ها به مهندسی تالیف توجه لازم صورت می پذیرفت.
39- يكي از اركان اصلي سواد قرآني (طبق سند تحول بنيادين و سند برنامه درسي ملي) «سواد قرآني» است كه داراي چهار ركن است. اولين ركن آن كسب مهارت خواندن است. در دوره اول ابتدايي به موضوع روخواني پرداخته شده است. در كسب مهارت روخواني، در اين كتاب به تقويت مهارت ديدن صحيح علايم و حركات تمركز شده است كه از آن با عنوان «روش اشاره ثابت و اشاره متحرك» نام برده مي شود. در جابجايي محتوا به اين موضوع توجه نشده است. به عنوان مثال با فراموشي فلش هاي اشاره دوگانگي در روش به سادگي قابل تشخيص است!
۴0- در موارد متعددي در متن سوره هاي جانمايي شده نمادهاي خط و يا قواعدي آمده كه هنوز تدريس نشده است. گاهي در سال بعد يا دو سال بعد تدريس خواهد شد؛ مانند: «نماد الف كوچك روي ياء ناخوانا (ي)» كه هنوز تدريس نشده؛ اما دو مرتبه در سوره آمده است!
41- ابهام در روش تدریس و مراحل آموزش سوره های منتقل شده بخش تابستان در بین محتواهای درسی و به ویژه بخش خانه های نورانی (انس با قرآن در خانه) به دلیل عدم اشاره در مقدمه کتاب و نیز توضیحات و درج فعالیت های تکمیلی در ذیل آیات و سور
۴2- با توجه به حذف هدف حفظ قرآن و فعالیت های مرتبط با آن از مقدمه و متن کتاب وضعیت شیوه نامه ارزشیابی کیفی - توصیفی (ارزشیابی پیشرفت تحصیلی) نامعلوم و بلکه زاید به نظر می رسد.
۴3- برای سوره های اضافه شده، «فعالیت ارزشیابی» در درس و یا ابتدای جلسه بعد پیش بینی نشده است!
۴4- سوره هايی مانند «تبّت» که از بخش قرآن تابستان با همان هدف قبلي (روان خواني) و بدون توجه به اقتضائات و مراحل و قواعد روخواني و رسم الخط و اعراب گذاري به متن درس اضافه شده است؛ با اقتضائات درس همخواني ندارد.
۴5- به هم ریختگی و ناهماهنگی كتاب های درسی ناشی از تغییر محتوای درسی و تفاوت این تغییرات با لوحه هاي روخواني دردسر جدیدی است که در ۱۵ سال گذشته وجود نداشته است. همین مسئله تبعات تربیتی و یادگیری متعددی به دنبال خواهد داشت.
۴6- با وجود امکان استفاده از یک صفحه جدید برای تحقق سایر اهداف برنامه درسی مانند درک معنا و تدبر و ... این صفحه بدون فعالیت (مانند خط کشی زیر کلمات مشترک) رها شده است.
۴7- در آموزش قواعد مانند نمونه که شكل اول حرف همزه (ء) براي اولين بار در اين درس آمده است، لذا بايد اين حرف به رنگ قرمز مي آمد؛ به موارد جزئي و البته مهم توجه نشده است!
48- تکرار پیام قرآني كلاس چهارم در پایه دوم همراه با ترجمه، آن هم در غیر از محل آموزش پیام های قرآنی دارای ابهام و باعث سردرگمی دانش آموزان است.
49- سوره هايی مانند مسد، قریش، همزه و تكاثر از بخش قرآن تابستان بدون هدف (يا هدف قبلي يعني روان خواني) و بدون توجه به اقتضائات و مراحل و قواعد روخواني و رسم الخط و اعراب گذاري به متن اضاف شده در حاليكه با جابجايي متن، اقتضائات درس نيز بايد رعايت و تغييرات لازم اعمال شود.
50- دوگانگي «رسم الخط» و «علامت سكون» در اغلب موارد مشهود و غیرقابل اغماض است.
51- در حالي سوره هاي قريس، مسد، هُمزه و تکاثر آموزش داده مي شود كه دانش آموزان هنوز به سوره هاي كوثر، عصر، كافرون... نرسيده اند؟! شیب یادگیری سوره ها از کوچک به بزرگ و از آسان به مشکل و از ساده به پیچیده لحاظ نشده است!
52- در آموزش قواعد مانند این نمونه که نماد الف كوچك روي ياء ناخوانا (ي) در کتاب قرآن پایه سوم (صفحه ۳۴) برای اولین بار آموزش داده می شود! آوردن سوره های مسد، ضحی، تکاثر و ... به هیچ وجه صحیح نیست!!
۵3- حذف فعالیت های تعاملی و جذاب یادگیری قرآن، مانند حق انتخاب جملات قرآني براي حفظ به يك سويه شدن برنامه درسي منجر مي شود و خستگي معلم و دانش آموزان را در پي خواهد داشت.
۵4- حذف شعارهای هفته، پيام هاي قرآني، احاديث نوراني، فعاليت هاي تدبري، حفظ پيام و حديث، تمرين روخواني و معارف انقلاب اسلامی بر خلاف راهنماي درسي مصوب و کلیه اسناد تحولی است!!
۵5- علي رغم حذف بخش «قرآن در تابستان» تنها چهار صفحه از این کتاب (و مجموعه سه کتاب) کم شده است. این یعنی حجم بخش قرائت بخش قرآن در تابستان به طول سال تحصيلي انتقال يافته است. اين افزايش حجم بايد منطق يادگيري داشته و با توان و ذائقه دانش آموز و نيز توانايي معلم ارتباط معناداري داشته باشد.
بررسي تغييرات كتاب درسي قرآن پايه سوم ابتدايي
۵6- نام سوره هاي بخش قرآن در تابستان كتاب قبل كه در بين دروس جانمايي شده است؛ بايد در صفحات فهرست كتاب جديد ذكر مي شد!
۵7- با اضافه کردن چهار جلسه به فصل اول كتاب قرآن سوم ابتدايي، ضمن اختلال جدي در «طرح ارتقاء»، روند آموزش روخواني طولاني تر شده است. در حاليكه هيچ منطق علمي، عقلي و آموزشي قابل توجيهي در اين كار ديده نمي شود.
۵8- علي رغم حذف بخش «قرآن در تابستان» و این حجم از تغییرات؛ از این کتاب صفحه ای کم نشده است. این یعنی حجم بخش قرائت بخش قرآن در تابستان به طول سال تحصيلي انتقال يافته است. اين افزايش حجم بايد منطق يادگيري داشته و با توان و ذائقه دانش آموز و نيز توانايي معلم ارتباط معناداري داشته باشد.
۵9- «تخصصي كردن حفظ قرآن» با دست کاری اهداف در مقدمه کتاب و نیز انتقال سوره های جزء ۳۰ بخش قرآن در تابستات کتاب درسی قبلی عملاً «عمومي سازي قرآن» به حفظ تخصصي بدل شده است. در حالي كه نه اسناد تحولي چنين اجازه اي داده است و نه بخش عمومي و مدارس گستره چنين هدفگذاري پرخطري است. در صورت نظر مديران سازمان پژوهش بايد در اين زمينه هم پژوهش معتبري انجام مي شد و هم به صورت اجراي آزمايشي محدود اجرا و بررسي مي شد.
60- فصل اول کتاب درسی قرآن بر اساس «مصوبه ۸۳۱ شورای عالی آموزش و پرورش» به آموزش روخواني اختصاص داشته است. که طی آن دانش آموزان ضمن یادآوری قواعد روخوانی سال قبل به کسب مهارت قواعد جدید روخوانی می پردازند. تحمیل سوره های جزء ۳۰ بخش قرآن در تابستان سال قبل - که با هدف تثبیت و تعمیم روان خوانی سوره های کوتاه آن هم به صورت داوطلبانه و اختیاری گنجانده شده بوده - به این فصل و نیز افزایش جلسات این فصل از ۲۰ جلسه به ۲۴ جلسه، هیچ توجیه منطقی و برنامه ای ندارد و با مصوبه شورای عالی نيز در تناقض آشكار است.
۶1- تنها كتاب قرآن درسي كه داراي فصل بندي است، كتاب سوم ابتدايي است. فصل اول این کتاب در حال حاضر به ملغمه ای از روخوانی، روان خواني، قرائت، حفظ و ترجمه تبديل شده است؛ در حاليكه منطق فصل بندي مباحث كاملاً دقيق و قابل دفاع و مشخص بوده است.
۶2- به عنوان مشت نمونه خروار، آيا آموزش «قرائت سوره بينه» آن هم در جلسه هشتم روخواني كه به يادآوري و تمرين «علامت تشديد» اختصاص دارد؛ قابل توجيه و در عمل امكان پذير است؟!
۶3- استمرار در آموزش روخواني علاوه بر تقويت انگيزه، باعث افزايش تمركز وعلاقه وتوانايي دانش آموز نسبت به خواندن صحيح قرآن مي شود. اختلال در اين فرايند با آوردن سوره های جزء۳۰ و پرداختن به قرائت و حفظ و ... اين طرح را با شكست حتمي روبرو مي كند.
۶4- در حالي كه دانش آموزان در حال یادگیری قواعد روخوانی هستند و با «رسم المصحف: در پایه چهارم آشنا می شوند، چرا در فصل روخواني، آيات به شكل «رسم المصحف» آمده است. اين در حالي است كه در ادامه فصل اول و نيز در كل فصل دوم و سوم تا پايان سال تحصيلي آيات به شيوه رسم الاملاء آمده است؟!
۶5- تبديل دو متن كوتاه به يك متن بلند در جلسه هشتم و دهم (از تمرین اول و دوم به یک تمرین با ۱۱ عبارت قرآنی) آیا به سهولت شمرده خوانی دانش آموز کمکی می کندِ و یا بر اضطراب و احساس ناتوانی او در یادگیری قرآن می افزاید؟!
۶6- تأكيد مكرر به خواند آيات درس از روي «قرآن كامل» هدف دوره اول ابتدايي و پايه سوم ابتدايي نيست!!! دانش آموزان در پايه چهارم با خط قرآن كامل (رسم المصحف و زيبا نويسي آيات) آشنا مي شوند.
۶7- دوگانگي در رسم الخط (رسم المصحف و رسم الاملاء) و علامت سكون، فلش هاي اشاره ثابت و متحرك و ... و تکرار این روند در اغلب دروس پایه های دوم و سوم ابتدایی اگر تعمدی نباشد، نتيجه بي دقتي است. اين تناقض ها در آيات يك سوره با هم و نيز يك سوره با سوره ديگر كاملاً قابل مشاهده و تشخيص است.
۶8- خواندن «سوره فیل» در آخرین جلسه (طرح ارتقاء) با توجه به تکراری بودن این سوره در پایه های اول و دوم ابتدایی از منطق آموزشی تبعیت نمی کند. چرا که دانش آموزان در روخوانی باید به روش استقرائي (از جزء به كل) شمرده خواني كنند. در حالي كه دانش آموزان در دو سال گذشته اين سوره را بارها خوانده اند؛ بنابر اين در اين مرحله سوره فيل را اغلب دانش آموزان كلاس كلي خواني و تصويرخواني مي كنند و اين مطلب با هدف فصل اول در تناقض آشكار است! لذا سوره فيل به دليل تكرار در پايه هاي اول و دوم ابتدايي براي تكميل آموزش روخواني مناسب نيست !!!
۶9- نه تنها ترجمه کردن سوره فیل در فصل اول که اختصاص به تکمیل کسب مهارت روخوانی دارد، مناسب نيست و روند كلاس را با اختلال روبرو مي كند؛ بلكه واژگان ترجمه شده در سوره فيل (و سایر سوره های مشابه) بايد بر اساس گنجینه لغات و امکان درک و فهم کودک نه ساله باشد.
ترجمه لغات و تركيب هاي غامض و دشوار براي دانش اموزان پايه سوم مناسب نيست و باعث خستگي و دلزدگي دانش آموزان مي شود. لغات بايد بر اساس لغت نامه كتاب هاي درسي كه سازمان تهيه كرده استانداردسازي شود.
70- از آنجا که «سوره حمد» هم در پايه هاي اول و دوم ابتدايي آموزش داده شده و هم در فصل دوم کتاب سوم ابتدایی (فصل نماز)؛ آموزش چهارباره قرائت سوره «حَـمـد» در ابتدای فصل سوم (انس با قرآن) کتاب قرآن سوم ابتدایی هيچ ضرورت و حتي لطفي ندارد. در صورت تكرار يك متن مانند سوره حمد، حتما بايد منظقي وجود داشته باشد. فلسفه تكرار سوره حمد در سال گذشته نه به دليل آموزش سوره، كه براي شبيه سازي ابتداي مصاحف شريف (حمد و بقره آيات 1 تا 5) البته با رسم الخط آموزشي (رسم الاملاء) به منظور «تقويت انس با قرآن كريم» بوده است. در كتاب جديد اين هدف مورد فهم و توجه قرار نگرفته است!
۷1- با توجه به اهميت يادگيري صحيح خواني و قرائت نماز و ترجمه آن، در مواردي «جمله نويسي آيات» و «ترجمه جمله به جمله» آنها نه تنها مورد توجه قرار نگرفته است؛ بلكه وضعيت قبلي نيز كاملاً دچار به هم ريختگي شده است. (مانند آيه صلوات در صفحه 43) در حاليكه جمله نويسي و جمله خواني آيه و ترجمه جمله به جمله به «صحيح خواني»، «حفظ عمومي» و «درك معنا» كمك مي كند.
۷2- از دیگر عجایب آموزش «علائم وقف» بر پایان جمله است که بر خلاف رویه قبلی و عقلی، در چند درس در آیات اعمال شده و در دروس جلوتر آنها را معرفی کرده است. در حالیکه در کتاب های قبلی در قبل از فصل سوم علائم معرفی و تمرین شده بود و سپس در آیات فصل سوم اعمال گرديده بود.
۷3- در ترجمه آيات درسي اعم از صفحات قرآنی و سوره ها، تشتت و دوگانگی به وضوح مشخص است؛ برخی صفحات ترجمه دارند و برخی ندارند. (البته در کتاب قبلی نیز به دلیل آماده نبودن ترجمه ها این وضعیت وجود داشت؛ اما برای سال جدید این ترجمه ها کامل شده بود ولی اجازه انتشار نیافت و با کمال تأسف با جانمایی نامناسب سوره های جزء ۳۰ در متن دروس کتاب، این وضعیت تشدید شده است.
74- آوردن کل سوره فجر در سه صفحه متوالی همراه با پیام قرآنی (مجموعاً چهار صفحه) براي یادگیری در دو جلسه با کدام منطق امکان پذیر است.
۷5- از نكات عجيب و حيرت انگيز اين است كه با بهانه حذف قرآن در تابستان از مجموع 333 صفحه (سه كتاب درسي) تنها چهار صفحه حذف شد. بقيه مطالب در متن دروس توزيع شد و فقط معارف اهلبيت عليهم السلام و معارف انقلاب اسلامي حذف گرديد. به تعبير دقيق تر حذف گزينشي محورهاي اصلي كتاب هاي درسي قرآن مانند «تدبر»(استفاده) و «تفكر» و استفاده و حذف كليه «شعارهاي هفته» (پيام هاي اخلاقي و كاربردي)، «احاديث اهلبيت عليهم السلام» (غدير خم، محبت اهلبيت)، حذف «معارف انقلاب اسلامي» (تصاوير و مطالب مرتبط با شهدا، نمازجمعه، ولايت فقيه، قدس و ...) نقشی در کاهش صفحات كتاب نداشته است!
۷6- در حالي كه شواهد فراوان تاریخی و سندی براي مفيد و مؤثر بودن بخش قرآن در تابستان وجود دارد. حذف بخش قرآن در تابستان از كتاب هاي درسي قرآن کوتاهي هاي متوليان فعاليت هاي فرهنگي را توجيه نمي كند.
ج – بررسي اسناد پشتيبان (حداقل هفت سند)
۷7- بر اساس صفحه ۱۰ «شيوه نامه تغيير كتاب هاي درسي» (مصوب شوراي هماهنگي علمي سازمان پژوهش در سال ۱۴۰۲) از ويژگي هاي انطباق كتاب درسي با راهنماي برنامه درسي «توجه به جغرافياي محتوايي» است. (یعنی مفاهیم کلیدی و مفاهیم و مهارت های اساسی) است. بررسی تغییرات انجام گرفته توزیع متناسب مطالب و توازن مفاهیم کلیدی و مفاهیم و مهارت های اساسی را بر هم زده است.
به عنوان مثال: رکن خواندن و قرائت (از اركان چهارگانه سواد قرآني مصوب) به لحاظ كمي و كيفي به شدت پررنگ و اركاني چون درك معنا، تدبر و تفكر و انس با قرآن حذف و ضعيف شده است. و يا ميزان زمان پرداختن به قرائت از يك سوم به دو سوم افزايش يافته و تدريس معلم به دليل حذف فعاليت هاي تعاملي به شدت يك سويه شده است.
78- و باز طبق صفحه شش «شيوه نامه تغيير كتاب هاي درسي» (مصوب شوراي هماهنگي علمي سازمان پژوهش در سال ۱۴۰۲) «فرايند تغيير و اصلاح كتاب هاي درسي» رعايت نشده است. به عنوان مثال: با توجه به پيوست شماره يك (روندنماي تغيير و اصلاح كتاب هاي درسي) تغييرات بايد بر اساس پايش و ارزشيابي و بررسي پيشنهادها باشد؛ و يا اصلاح توسط مولفان و نظارت ايشان صورت گيرد. همچنين از گذشته تغييرات بر اساس نظر رسمي شوراي مولفان و صورت جلسه رسمي انجام مي گرفت. اعضاي شوراي برنامه ريزي جديد و قديم در جريان روند تغييرات مذكور نبودند. لذا بايد مشخص شود طبق كدام چارچوب منظقي و ضابطه اين تغييرات اعمال گرديده است.
۷9- طبق پیوست شماره دو «شيوه نامه تغيير كتاب هاي درسي» (مصوب شوراي هماهنگي علمي سازمان پژوهش در سال ۱۴۰۲) «فرايند تغيير و اصلاح كتاب هاي درسي» رعايت نشده است.
80- بر اساس «راهنمای برنامه درسی قرآن» (مصوبه ۶۷۷ شوراي عالي آموزش و پرورش) از «اصول حاكم بر برنامه درسي قرآن» موارد زیر است:
۱- توجه جدي به انس با قرآن ...: با توجه به «تعریف انس» (ارتباط معنادار، مستمر و عاطفي با قرآن) انس با قرآن نيازمند استمرار است؛ دقيقاً مانند «انس با نماز» كه به استمرار نياز دارد....
۱۷- استفاده از زمان و فضاي مناسب براي قرآن: طبق اين اصل و ساير اصول و ملاحظات اسناد تحولي تربيت و يادگيري منصراً به مدرسه معطوف نمي شود؛ بلكه «توسعه محيط هاي يادگيري» از تأكيدات اسناد تحولي است. فصل تابستان زمان مناسب و خانه و مسجد و مدرسه از فضاهاي موثر در اين فرايند است.
۲۲- اشاعه برنامه درسي آموزش قرآن از راه هاي گوناگون: «خودآموز» بودن بخش هايي از كتاب درسي به ويژه در فصل تابستان از مصاديق اشاعه برنامه درسي و از امتيازات كتاب هاي درسي مانند قرآن است كه بايد حمايت شود.
81- از «اهداف برنامه درسي قرآن» (مصوب شوراي عالي آموزش و پرورش) تقويت انس با قرآن كريم و يادگيري آن است. اين مهم علاوه بر توجه به توسعه محيط هاي جديد يادگيري، شامل زمان هاي فراغت از تحصيل رسمي مانند فصل تابستان نيز مي شود. دانش آموزان عملاً يك سوم سال تحصيلي را به صورت كامل تعطيل هستند. (خرداد، تير، مرداد، شهريور) ...
۸2- از اصول زمان آموزش طبق «مبانی نظری تحول بنیادین» «پیوستگی زمان تحصیل» و جلوگیری از بروز «شکاف زمانی» در طول سال تحصیلی است. اگر طبق برنامه درسی ملی سال تحصیلی ۱۲ ماه است، رعايت اصل پيوستگي زمان آموزش و جلوگيري از شكاف زماني حكم مي كند كه از فصل تابستان مي توان در اين جهت بهره جست.
۸3- باز طبق اصل «پیوستگی زمان آموزش»، تدریس و آموزش نباید منحصر به درون مدرسه و ساعات رسمي تدريس و آموزش باشد؛ تا «اصل استمرار شایستگی» رعایت شود. از مصادیق این اصل، توسعه زمان و مکان تربيت و يادگيري است.
۸4- بر اساس «تعریف تربیت» (مبانی نظری تحول بنیادین) اگر «تربیت را عملی جامع و یک‍پارچهُ تدریجی هماهنگ فراگیر و همیشگی (مادام العمر) و مشتمل بر تمام فرایندهای زمینه ساز تحول اختیاری و آگاهانه آدمی» بدانیم که «به صورت امری واحد، با تکوین و تعالی پیوسته و یک پارچه تمام ابعاد فردی و اجتماعی وجود انسان، به منزله یک کل» سروکار دارد. (مبانی نظری سن ص 146)؛ در اين صورت نمي توان تحقق يك برنامه درسي را در فصل تابستان زائد دانست.
۸5- طبق «تعریف برنامه درسي» (ص۳۷۲مبانی نظری تحول بنیادین) «مجموعه ای از فرصت هاي تربيتي نظام مند و طرح ريزي شده موثر، منسجم، يك پارچه و هماهنگ» است. یقیناً نمي توان براي برنامه درسي چنين تعريفي ارائه كرد اما چهارماه از ۱۲ ماه (سال) تحصيلي را ناديده انگاشت.
۸6- بند ۲-۱۳ سند «برنامه درسی ملی» به صراحت «زمان تعليم و تربيت» را «از اول مهر تا ۳۱ شهریور سال بعد» دانسته است. از آنجا که این سند مختص برنامه ریزان درسی مصوب و ابلاغ شده است؛ سازمان پژوهش وبرنامه ريزي آموزشي و دفتر تاليف كتب درسي موظف است در طراحي، توليد، تدوين راهنماهاي برنامه درسي حوزه ها و تأليف كتاب هاي درسي به اين موضوع توجه كند.
۸7- جالب تر اينكه طبق همين بند از سند برنامه درسي ملي زمان آموزش در دوره ابتدايي ۹۲۵ساعت تعيين شده است. اما عملاً به دلايل مختلف اين زمان به ۷۰۰ ساعت نمي رسد. براي جبران چنين خسارتي استفاده از چهارماه تعطيلي پايان سال تحصيلي و لو به صورت خودآموز يك پيشنهاد منطقي و شدني است.
۸8- سند برنامه درسي ملي در بند پنج «زمان تعليم و تربيت» (2-13) مسئوليت زمينه سازي هدايت و غني سازي زمان غير رسمي تعليم و تربيت در خانه مدرسه و خارج از مدرسه را متوجه وزارت آموزش و پرورش مي داند. و نيز در بند شش همان بند، از اين وزارت مي خواهد تا بخشي از برنامه هاي خود را در قالب برنامه ها و فعاليت هاي مشاركتي با ساير دستگاه هاي فرهنگي اجتماعي و ... براي تابستان اختصاص دهد.
۸9- در توضیح «زمان آموزش» (پاورقی ص۴۷ سند برنامه درسی ملی) چنین آمده است: «زمان اختصاص یافته به کلیه فعالیت های رسمی آموزشی و پرورشی درون و بیرون مدرسه که در برنامه درسی حوزه های تربیت و یادگیری برای آنها تعیین تکلیف شده است.» بر اساس این بند «حوزه های تربیت و یادگیری موظف هستند برای کل سال تحصیلی برنامه درسی طراحی، تدوین و تولید کنند.»
90- با بررسی تغییرات کتاب های درسی قرآن پایه های اول تا سوم ابتدایی مشخص شد که مطالب به صورت «حذف گزینشی» انجام شده است. یعنی به نام حذف قرآن در تابستان فقط عنوان قرآن در تابستان و کلیه پیام های قرآنی و احادیث اهلبیت علیهم السلام (شعارهای هفته) و معارف انقلاب اسلامی (مطالب و تصاویر قدس، شهدا، نماز جمعه، ولايت فقيه و ... ) حذف شده است. مجموعاً چهار صفحه كم شده است.
اين در حالي است كه محتواي بخش قرآن در تابستان جنبه مكمل و اختياري داشته است. انتقال مطالب به متن دروس آن هم بدون توجه به مولفه هاي برنامه درسي و در مقابل افزایش حجم آیات درسی، به صورت طبيعي الزام آموزش آنها را توسط معلمان و والدين به دنبال خواهد داشت و اگر جنبه آموزشي آن كنار گذاشته شود، وجاهت علمي و جايگاه درسي قرآن لطمات آشكار و جبران ناپذيري مي بيند.
۹1- بر اساس بند ۳-۴ (اعتبار نقش مرجعیت معلم و مربی) از سند برنامه درسی ملی آمده است: «برنامه هاي درسي و تربيتي بايد بر ... غني سازي محيط تربيتي و يادگيري و ... ترغيب دانش آموزان به يادگيري مستمر توجه نمايند.» برنامه درسي قرآن با طراحي بخش «قرآن در تابستان» در كتاب هاي درسي به اين بخش از سند برنامه درسي ملي مصوب جامه عمل پوشانده است.
۹2- در بند ۳-۹ (یادگیری مادام العمر) از سند برنامه درسی ملی آمده است: «برنامه های درسی و تربیتی باید زمینه کسب شایستگی ها و مهارت های لازم برای استمرار و معناداری شدن یادگیری و پیوستگی تجارب یادگیری در زندگی را برای دانش آموزان تامین کند.» بخش «قرآن در تابستان» هم راستای اصل یادگیری مادام العمر است و هم مطالب آن برای کاربردی کردن قرآن و پیوستگی آن با تجارب زندگی دانش اموزان است. حذف پیام های قرآنی و احادیث نورانی (شعار هفته) نادیده گرفتن این اصل مهم است که در قالب معارف قرآنی و اهل بیتی و معارف انقلاب اسلامی بیان گردیده است.
۹3- تحقق راهکار ۳-۱ «سند تحول بنيادين» يعني «توسعه فرهنگ قرآن و نماز» از طریق «تقویت انس مستمر» امکان پذیر است.
همانطور كه انس با نماز نيازمند اقامه همه روزه و شكيبايي در اين مسير است و تعطيلي بردار نيست؛ انس با قرآن كريم نيز چنين است. همچنين اين سند، تحقق اين راهكار را منوط به تمركز بر منشور توسعه قرآني كشور دانسته است.
۹4- بخش «قرآن در تابستان» در راستاي بندهايي از ماده اول و دوم «منشور توسعه فرهنگ قرآني» مصوب شوراي عالي انقلاب فرهنگي كشور است؛ از آن جمله بند هفت ماده يك - اهداف (تقويت و گسترش انس با قرآن كريم) و بند پنج ماده دو - سياست ها و راهبردهاي توسعه فرهنگ قرآني (انس و ارتباط مستقيم با قرآن)
۹5- طبق راهكار ۸-۲ «سند تحول بنيادين» از ظرفيت برنامه هاي درسي، منابع آموزشي، شبكه ملي اطلاعات و ارتباطات و ... براي تقويت و باور به معارف الهي به ويژه اعتقاد به توحيد و معاد و ولايت و انتظار با رويكرد قرآني، روايي و عقلاني در دانش آموزان استفاده شود. ظرفيت بخش قرآن در تابستان كتاب هاي درسي منطبق با اين راهكار مهم است و چنين ظرفيتي را به خوبي مهيا مي كند.
۹6- طبق روال منطقي و سازماني اول بايد پژوهش هاي درخواستي توسط پژوهشگاه تعليم و تربيت سازمان پژوهش انجام مي شد و سپس بر اساس نتايج اقدام لازم صورت مي گرفت! طي اين طريق به حداقل يك سال زمان نياز دارد. موضوعات پژوهش هاي درخواستي بيان كننده اين حقيقت است كه اعمال تغييرات، بدون رعايت استلزامات قانوني و سازماني انجام گرفته است!
۹7- در راستاي تحقق منويات مقام معظم رهبري بر اساس «سياست هاي كلي ايجاد تحول در نظام آموزش و پرورش كشور» (سياست هاي ابلاغي) بخش «قرآن در تابستان» از مصاديق بارز در جهت «تقويت انس با قرآن كريم» با «رعايت رويكرد فرهنگي به برنامه ريزي درسي و آموزشي» است. (بندهای ۴-۴ و ۴-۶)
۹8- جالب است «تنها درسي كه نام آن همراه با جزئيات در سياست هاي ابلاغي معظم له ذكر گرديده است، «درس قرآن» است.» همين مطلب، نشانه اهميت اين درس در نزد مقام معظم رهبری و جایگاه آن در بین دروس نظام آموزش رسمي كشور است.
۹9- نکته مهم آن است که طبق سياست هاي كلي ايجاد تحول در نظام آموزش و پرورش كشور (سياست هاي ابلاغي مقام معظم رهبري) آموزش و پرورش باید بر عمومی سازی روخوانی و روان خوانی تمرکز کند. بديهي است تربیت ده میلیون حافظ قرآن يك هدف ضمني و فرعي است كه آموزش و پرورش به عنوان متولي اصلي آموزش عمومي قرآن بايد زيرساخت هاي آن را محقق كند.
نكته اي كه در انتقال و جابجايي سوره هاي جزء ۳۰ به متن دروس مورد غفلت قرار گرفته است. اما در عمل می تواند تبعات زیادی به دنبال داشته باشد.
100- بر اساس سرفصل هاي ششگانه «گام دوم انقلاب اسلامي» تغييرات بايد بر اساس سرفصل اول: «علم و پژوهش» باشد. با توجه به ماموریت ذاتی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی، هر تغيير و تحولي بايد بر اساس «توسعه علم و پژوهش» انجام گيرد تا از اعمال نظر سليقه اي افراد و جريان هاي مختلف فكري اعم از علمي، فرهنگي و سياسي) جلوگيري شود.
۱۰1- همچنين بخش «پيام هاي قرآني و احاديث» كتاب هاي درسي قرآن در راستاي تحقق سرفصل دوم: «بسط معنويت و اخلاق» مي باشد. براي اين مهم در درس قرآن از پيام هاي قرآني و احاديث نوراني پركاربرد و اخلاقي و اعتقادي استفاده شده است. حذف بي دليل معارف انقلاب اسلامي و قرآن و عترت عليهم السلام در كتاب جديد اين هدف راهبردي را متزلزل كرده است.
۱۰2- سرفصل «سبك زندگي» با تمرکز و تدبر در شعارهای هفته (پیام های قرآنی و احادیث نورانی) امکان پذیر است. حذف بی دلیل شعارهای هفته و آیات و احادیث و تمرکز بیش از حد بر خواندن صرف نه تنها به بهتر شدن شرایط کمک نمی کند؛ بلكه به خستگي و دلزدگي دانش آموزان مي انجامد.
103- با حذف پيام هاي قرآني و احاديث سرفصل «عدالت طلبي، حراست از استقلال ملي و صيانت از عزت ملي» نيز از برنامه درسي و تربيتي دانش آموزان حذف شد.
جمع‌بندی و نتيجه‌گيری
آنچه در كتاب هاي درسي قرآن دوره اول ابتدايي در سال تحصيلي 1405-1404 اتفاق افتاده است، به شرح زير است: (محورهاي كلي)
1- حذف بخش هاي مهمي از كتاب هاي درسي بدون مبناي علمي و نظري متقن (نظر مديران سازمان و بر خلاف اسناد تحولي)
2- تغيير و حذف محتواهاي درسي قبل از انجام پژوهش (قرار است در نيمه دوم سال 1404 انجام شود.)
3- دوگانه عمل كردن در تغييرات كتاب هاي درسي (تفاوت اساسي در كتاب اول با سوم ابتدايي)
4- حذف بخش «قرآن در تابستان» بدون مبناي علمي و پژوهشي (نظر شخص مديران سازمان و بر خلاف اسناد تحولي)
5- حذف بخش «قرآن در تابستان» بدون کاهش صفحات کتاب درسی (تنها چهار صفحه از 333 صفحه كاهش يافته است)
6- حذف «فقط» محتواي «معارف انقلاب اسلامی» و «معارف اهل بیت علیهم السلام»
7- انتقال غیراصولي و غيرمنطقي سوره هاي جزء 30 (محتوای قرآن در تابستان) به داخل دروس
8- حجيم شدن محتواي دروس كتاب درسي براي دانش آموزان (ايجاد اضطراب)
9- حجم زياد محتواي دروس كتاب معلم را با كمبود وقت روبه رو مي كند.
10- بي ارتباط بودن آيات انتقال يافته به داخل دروس با مطالب قبلي و بعدي كتاب
11- بلاتكليفي محتواهاي قابل توجهي از دروس (12 صفحه قران در تابستان كلاس اول ابتدايي)
12- بلاتكليف بودن محتواهاي اضافه شده براي معلم، والدين و دانش آموزان
13- مغایرت رسم الخط آيات درسي (گاهي رسم المصحف و گاهي رسم الاملا) در كتاب هاي دوم و سوم ابتدايي
14- استفاده از هر دو شيوه رسم الاملا و رسم المصحف در آيات و سوره هاي يك صفحه درسي
15- مغایرت اعراب، علائم با روند آموزش قواعد روخوانی، روان خوانی، قواعد (مانند علامت سكون، فلش اشاره، اَشكال الف كوچك و ...)
16- حذف اهداف درسی مصوب از مقدمه كتاب درسي مغاير با مصوبه 677 و 831 و ... شوراي عالي آموزش و پرورش
17- حذف فعالیت های مرتبط با هدف حذف شده از متن كتاب هاي درسي
18- حذف فعالیت های تعاملی و تبدیل کتاب به یک رسانه یک سویه
19- فاصله گرفتن از ارکان سواد قرآنی با پررنگ كردن خواندن و حذف فعاليت ها
20- تبدیل کتاب درسی قرآن به دینی با دور شدن از اهداف برنامه درسي و حذف فعاليت ها
21- مغایرت با ارزشیابی پیشرفت تحصیلی (دستورالعمل ارزشیابی کیفی توصیفی مصوب)
22- اتخاذ تصميمات بر خلاف اسناد تحولی از جمله دستور العمل تغيير كتاب درسي
23- چاپ سراسري كتاب هاي درسي اول تا سوم بدون «اجرای آزمایشی محدود»!
24- نادیده گرفتن تمامی قوانین و ضوابط سازمان پژوهش در زمينه كتاب ها درسي
25- اعمال تغييرات بدون اطلاع و توافق مؤلفان کتاب درسی
26- جابجایی و جا افتادگی موارد عدیده و غیرقابل اغماضبه دليل بي توجهي
27- تضعيف جايگاه برنامه درسي قرآن در مدارس و جامعه
28- از بین بردن امکان مقایسه برنامه درسی جدید (بر اساس سند تحول!) با كتاب قبلي
از اصلي ترين دلایل بروز اين اتفاق مي توان به چند عامل اشاره كرد :
اول: آشنا نبودن اعضاي جديد با معيارهاي تأليف و تأليف معيار در تغيير كتاب هاي درسي
دوم: ملاحظات مديريتي مديران سازمان با ساير معاونت ها و ارگان ها بر سر ساعات و محتواي درسي
سوم: كنار گذاشتن كليه ضوابط و اسناد مصوب سازمان در اين زمينه
نتيجه‌گيری
1- هر تغییری باید بر اساس مبنای نظری، ادله متقن و هدف مشخص و قابل توجيه كه بر اساس منطق و پژوهش علمي شكل گرفته انجام شود. ضمناً بايد كليه ضوابط و مستندات توسط مراجع علمي و اداري ذيربط رعايت شود.
2- قرباني كردن محورها و موضوعات کتاب درسي قرآن به نام حذف بخش قرآن در تابستان به پای شورای توسعه فرهنگ قرآنی و کمیسیون آموزش عمومی قرآن اقدامی ناپسند و جسورانه است که از منظر متولیان نظام تعلیم و تربیت و حتی بالاتر از آن نباید مغفول واقع شود. چرا که حفظ جزء ۳۰ از اهداف اصلی آموزش قرآن نیست. و تنها در راستای تحقق اهداف جنبی و فرهنگ قرآنی اضافه شده بود. انتقال و تحمیل کاملاً ناشیانه و پرخطای آن به محتوای اصلی آموزش قرآن در طول سال تحصیلی، به معناي حقيقي اجحاف كامل به دانش آموزان معصوم دوره ابتدايي و معلمان غيرحافظ قرآن است.
3- باور به بهره گيري از افراد صاحب نظر و مجرب كه درك صحيحي از شرايط موجود داشته باشند؛ يكي از مهمترين راهكارهاست. افرادي كه تجربه زيسته و تخصص لازم را ندارند، با دستكاري هاي ناشيانه نه تنها با سرنوشت آينده نونهالان بازي مي كنند؛ بلكه به بدتر و پيچيده تر شدن شرايط كمك مي كنند.
4- براي خروج از وضعيت موجود و جلوگيري از تشديد شرايط به وجود آمده بايد در اسرع وقت نسبت به آن اقداماتي را مبذول داشت:
- انجام پژوهش هاي معتبر توسط پژوهشگران بي طرف (پرهيز از انجام تحقيقات سفارشي مديران)
- بازگشت به رعايت ضوابط اداري و سازماني و بر اساس اسناد تحولي
- پرهيز از برخورد يك سويه و از بالابه پايين مديران سازمان و دفتر تاليف با مولفان و صاحب نظران
- رسيدگي و داوري فرايندهاي ذكر شده توسط افراد و يا دستگاههاي بي طرف و اعلام نظر شجاعانه بر اساس عدالت و منطق
سخن پایانی
درك اين مطلب، براي كساني كه معلمي نكرده و تخصص برنامه ريزي درسي و آموزشي و نيز تجربه كار در سازمان پژوهش را ندارند، دشوار است؛ اما رفته رفته شايد به اين نتيجه برسند كه تأليف كتاب درسي و يا اعمال هرگونه تغيير جزئي و كلي نيازمند تخصص و تجربه كافي است كه در طول سال ها حضور و فعاليت و شاگردي در كنار استادان به وجود مي آيد. ناديده گرفتن اين مهم و حذف همه داشته ها ... نتيجه اي جز آنچه در اين نوشته به برخي از آنها به اجمال اشاره شد، در پي نخواهد داشت...
سازمان پژوهش و برنامه ريزي آموزشي به تعبیر مقام معظم رهبری «قلب آموزش و پرورش» است و بايد از آن صيانت و پاسداري شود. عادی سازی اقداماتي كه به تكرار شرايط مشابه منجر مي شود در وهله اول وجاهت علمي سازمان پژوهش و دفتر تاليف و در وهله دوم ساحت مقدس قرآن را مورد خدشه قرار مي دهد. كما اين كه تكرار چنين وقايع تلخي در چند سال گذشته در دروس فارسي و رياضي و ... مؤيد اين نگراني است.
رفته رفته اين شيوه تبديل به رويه هاي نامطلوب مي شود كه به استحاله تدريجي سند تحول بنیادین هم منجر خواهد شد؛ و اين می تواند عواقب جبران ناپذیري براي نظام آموزشي به دنبال داشته باشد.
ارسال نظرات