بازتاب درگذشت سید مصطفی خمینی در ساختار حوزوی ایران
در پاییز ۱۳۵۶، خبر درگذشت سیدمصطفی خمینی در نجف مانند جرقه‌ای بر حوزه علمیه قم فرود آمد و موجی از مجالس ترحیم را برانگیخت که از هزاران صلوات بر نام پدرش، آیت‌الله خمینی، تا تعطیلی بازار و ناراحتی علمای برجسته، مرز میان سوگواری خانوادگی و بسیج اجتماعی را محو کرد؛ رویدادی که نه تنها آرامش ظاهری رژیم پهلوی را به چالش کشید، بلکه پیش‌درآمدی بر طوفان‌های آتی انقلاب را رقم زد.
در پاییز سال ۱۳۵۶ خورشیدی، درگذشت ناگهانی آیت الله سیدمصطفی خمینی، فرزند ارشد امام خمینی، که در نجف به وقوع پیوست، موجی از واکنش‌های عاطفی و اجتماعی را در مراکز مذهبی ایران برانگیخت. این رویداد، که بر اساس گزارش‌های اطلاعاتی ساواک در ۷ آبان ۱۳۵۶ مستند شده، نه تنها به عنوان یک فقدان خانوادگی، بلکه به مثابه نمادی از مقاومت در برابر فشارهای سیاسی رژیم پهلوی تفسیر گردید و بازتاب گسترده‌ای در حوزه علمیه قم یافت. خبر فوت، که ابتدا از طریق تماس تلفنی به نزدیکان مانند شیخ محمدحسین بروجردی و مرتضی حائری (پدر همسر آقا مصطفی) ابلاغ شد، به سرعت در میان طلاب و عوام شایع گردید و ظرف ساعاتی به تأیید رسید، زمینه‌ساز برگزاری سریعی از مجالس ترحیم در مسجد اعظم قم شد.
برگزاری این مجالس، که از شب ۱ آبان آغاز و تا ۶ آبان ادامه یافت، الگویی از همبستگی جمعی را برملا ساخت. آيت‌الله گلپایگانی نخستین کسی بود که ختم را اعلام کرد و هزاران نفر از طلاب و مردم عادی را گرد آورد؛ سخنرانی‌های واعظانی چون سیدمحمد آل‌طه و مرتضی برقعی، که بر فضایل علمی و تقوای متوفی و پدرش تأکید داشتند، با صلوات‌های پرشور جمعیت همراه بود و گاه به شعارهای درود بر خمینی منجر می‌شد. مجالس بعدی، از سوی علمایی چون شریعتمداری، نجفی مرعشی، آملی، وحیدی و جامعه مدرسین، با حضور گسترده‌تر (تا بیست هزار نفر در ختم جامعه مدرسین ) و سخنرانی‌های سنگین‌تر، بر جنبه‌های علمی و خانوادگی خاندان خمینی تمرکز یافتند، در حالی که تعطیلی بازار قم در ۲ آبان نمادی از همدلی عمومی را ترسیم می‌کرد.
متن سند
تاریخ: ۷ آبان ۱۳۵۶
موضوع : فوت مصطفی خمینی و برگزاری مجالس ترحیم
از : ۲۱ ه به : ۳۱۲ شماره : ۶۰۴۱ /۲۱ بعدازظهر روز ۱ /۸ /۳۶ (۱۳۵۶) در حوزه علمیه شایع شد که مصطفی خمینی فرزند آیه اللّه خمینی در عراق در اثر سکته فوت کرده اند لذا جهت تعیین صحت یا سقم موضوع اینجانب به منزل آقای مرتضی حائری پدر همسر مصطفی مراجعه و موضوع مورد تأیید قرار گرفت و مشخص شد که خبر وسیله تلفن ابتدا به شیخ محمدحسین بروجردی1 پدر داماد خمینی و بعد به آقا مرتضی حائری داده شده است این خبر به سرعت در حوزه شایع و آیه اللّه گلپایگانی همان شب و صبح روز بعد را در مسجد اعظم اعلام ختم نمود.
مجلس مذکور بعد از نماز مغرب و عشاء واقع در مسجد اعظم منعقد و تعدادی در حدود شش هزار نفر از طلاب و عموم طبقات در مجلس شرکت کردند در آخر مجلس سیدمحمد آل طه منبر رفته و ضمن تلاوت آیاتی از قرآن مقداری پیرامون شخصیت متوفی و پدرش آیه اللّه خمینی صحبت کرد به محض اینکه از جانب آل طه نام خمینی برده می شد جمعیت یک باره صلوات می فرستادند لذا در اثر چند نوبت صلوات فرستادن نظم مجلس به هم خورد و در این بین چند نوبت نیز شعار درود بر خمینی از داخل جمعیت شنیده شد و مجلس مذکور در حالی که کلیه آیات در آن شرکت داشتند خاتمه پذیرفت.
صبح روز ۲ /۸ /۳۶ مجددا در مسجد اعظم از جانب گلپایگانی مجلس ختم ترتیب یافت و چون روز قبل نظم مجلس را عده ای به هم زده بودند لذا شیخ صادق خلخالی ابتدا پشت بلندگو قرار گرفت و گفت چون در نظر است تا مدتی مجالس ترحیم به این مناسبت وسیله آیات و طبقات مختلف مردم برگزار گردد لذا از آقایان تمنا دارد رعایت نظم مجلس را نموده و از هر نوع شعار یا اقدامی که باعث برهم خوردن آرامش مجلس و برخورد به دستگاهها باشد خودداری نمایند زیرا چنانچه چنین وضعی پیش بیاید از برگزاری مجلس آینده جلوگیری خواهند کرد.
بعد از خلخالی، سیدمحمد آل طه به منبر رفته پیرامون فضیلت علم و تقوی صحبت کرد و از متوفی و پدرش آیه اللّه خمینی تعریف و تمجید نمود که به محض بردن اسم خمینی جمعیت صلوات می فرستادند سخنرانی خلخالی تا حدودی بسیار زیاد در وضع مجلس مؤثر واقع شد و از بی نظمی شب قبل خبری نبود و مجلس با آرامش پایان پذیرفت.
بعدازظهر روز ۲ /۸ /۳۶ از جانب آیه اللّه شریعتمداری در مسجد اعظم و بعد از نماز مغرب و عشاء هم از جانب آیه اللّه نجفی مرعشی در حسینیه همین مجلس ترتیب یافت و در این دو مجلس سیدمرتضی برقعی واعظ منبر رفت و طبق معمول پیرامون شخصیت علمی وخانوادگی متوفی و پدرش آیه اللّه خمینی مطالبی اظهار داشت در این دو مجلس هم به محض بردن نام خمینی وسیله واعظ جمعیت حاضر صلوات می فرستادند.
ضمنا در این روز بازار قم هم تعطیل و جمعیت کثیری در این مجالس شرکت داشتند صبح روز ۳ /۸ /۳۶ مجلس ترحیم از جانب آیه اللّه آملی در مسجد اعظم ترتیب یافت و مرتضی برقعی واعظ منبر رفت و مطالبی در اطراف بزرگداشت متوفی و پدرش عنوان نمود که با صلوات جمعیت توأم بود.
بعد از نماز مغرب و عشا همان روز هم همین مجلس از طرف آیه اللّه وحیدی۳ در مسجد اعظم منعقد که شیخ محمدعلی مظاهری۴ منبر رفت و او نیز مانند سایر وعاظ از شخصیت متوفی و پدرش تعریف کرد که جمعیت صلوات فرستادند.
ساعت ۴ بعدازظهر روز ۴ /۸ /۳۶ از طرف سیدصادق روحانی مجلسی در مدرسه حاج سیدصادق واقع در گذر قلعه برگزار گردید که ابتدا قرار بود سیداحمد کلانتر منبر برود ولی بنا به توصیه اشراقی داماد خمینی از منبر رفتن کلانتر جلوگیری و سید مرتضی برقعی واعظ را به منبر فرستادند این مجلس که مصادف با چهارم آبان و تولد اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر بود ظاهرا از طرف طلاب مدرسه تشکیل شده بود ولی باطنا همه می دانستند که مجلس از طرف سیدصادق روحانی تشکیل گردیده.
صبح روز پنجشنبه ۵ /۸ /۳۶ از طرف شیخ ابوالفضل خوانساری در مسجد اعظم مجلس ترحیم منعقد و سپس مرتضی برقعی به منبر رفت چون در آن روز در تهران مجلس فاتحه بود جمعیت زیادی حضور نداشتند بعد از نماز مغرب و عشاء آن روز هم از طرف شیخ ابوالفضل زاهدی در مسجد امام مجلس تشکیل گردید که سیدصادق شمس الدینی واعظ سخنرانی نمود.
صبح روز جمعه ۶ /۸ /۳۶ از طرف جامعه مدرسین در مسجد اعظم مجلس ختم منعقد گردید که در آن شیخ صادق صادقی خلخالی، ابوالقاسم خزعلی و مهدی ربانی رانکوهی سخنرانی کرده و هر یک مطالبی در اطراف شخصیت متوفی و پدرش ایراد نمودند این مجلس از تمام مجالس متشکله در قم پر جمعیت تر و سنگین تر بود به شکلی که کلیه شبستان ها و صحن حیاط مسجد مملو از جمعیت بود تعداد جمعیت حاضر در حدود بیست هزار نفر تخمین زده می شد.
بعدازظهر آن روز هم از طرف بازاریان قم در مسجد ملاجعفری بازار مجلس منعقد گردید و شخصی به نام عبدوس6 به منبر رفت بعد از نماز مغرب و عشاء هم در مسجد اعظم از طرف بازماندگان و خانواده خمینی مجلس ترحیم تشکیل گردید و سخنرانی این مجلس هم سید مرتضی برقعی بود واعظ مذکور در این جلسه از طرف کلیه بازماندگان از وجود طبقات مختلف مردم اظهار تشکر و قدردانی نموده ضمنا اظهار داشت که بازماندگان و بیت حضرت آیه اللّه خمینی از علمای اعلام و حجج اسلام و طلاب استدعا دارندکه از روز شنبه ۷ /۸ /۳۶ درس ها را شروع کنند و این مجلس را به عنوان شب هفت تلقی نمود و از این به بعد دیگر مجلسی تشکیل ندهند.
نظریه شنبه : در مجالس متشکله این چند روز مرتبا برای خمینی صلوات فرستاده می شد و طرفداران خمینی با توجه به اینکه از طرف دستگاه حساسیتی نشان داده نمی شد از خمینی تجلیل زیادی کردند.
نظریه یکشنبه : مفاد گزارش صحیح است در طول مدت برگزاری مراسم ترحیم اقدامات احتیاطی از هر جهت معمول گردیده بود و فعالیت های افراد سابقه دار زیر دید قرار داشت باتوجه به اینکه طرفداران سرسخت خمینی متفقا عقیده داشتند که این مراسم هر چه آرامتر انجام شود از جانب خود آنان مراقبت های لازم در این زمینه در مجالس اعمال می شد و به همین جهت نیز فرصتی برای عناصر آشوب طلب بوجود نیامد و موضوع از جنبه صلوات برای خمینی تجاوز نکرد.
ضمنا به استحضار می رسد این آزادی عملی که در این چند روز به طرفداران خمینی جهت برقراری مجالس فاتحه داده شد اثر مطلوبی در روحیه آنان داشته است.
ضمنا آیات ثلاثه قم از تجلیلی که از خمینی در این مجالس به عمل می آمد شدیدا ناراحت بودند و حتی گلپایگانی به یکی از خواص خود این مطلب را اظهار نموده است.
بیشتر ناراحتی آیات در آن موقع بود که اینان مجلس ترتیب داده بودند و خود در مجلس حضور داشتند ولی کسی در موقع بردن اسم آنان صلوات نمی فرستاد در حالی که همین جمعیت به محض شنیدن نام خمینی صلوات می فرستادند لذا به آیات برخورد داشت و آنان را ناراحت می کرد.
اعلامیه هایی که از جانب افراد مختلف به این مناسبت داده شده جهت استحضار از مفاد آن به پیوست تقدیم و به عرض می رساند روز ۲ /۸ /۳۶ که بازار قم به این مناسبت تعطیل گردید سیدصادق روحانی نیز با اطلاع از تعطیل بودن بازار مبادرت به صدور اعلامیه کرد و در آن درخواست تعطیل بازار را نمود این اقدام وی در بین آیات و سطوح بالای حوزه به صورت مضحکه و استهزاء درآمده بود.
شراره نظریه دوشنبه : ضمن تأیید نظریه یکشنبه طلاب حوزه علمیه قم تصور نمی نمودند که دستگاه در مورد برگزاری مجالس ختم مصطفی خمینی آزادی عمل بدهد و ضمن اینکه روش دستگاه اثرات مطلوبی داشت تظاهرات و اقدامات حادی صورت نگرفت.
پارسا نظریه سه شنبه : صحت خبر و نظرات داده شده مورد تأیید بوده به استحضار می رساند از جانب طلاب طرفدار موارد مشاهده شد که در نتیجه ضمن دادن تذکرات لازم به مرتضی حائری پدر زن متوفی و سید مرتضی پسندیده عموی متوفی این دو ضمن تماس و مذاکره با طلاب آشوب طلب و طرفدار توانستند جلوی اقدامات مضره آنان را بگیرند.
ضمنا با دادن تذکرات به افرادی که در نظر داشتند روز چهارم آبان مجلس ختم انعقاد نمایند از تشکیل جلسات خودداری ولی سیدصادق روحانی با جسارت و گستاخی حاضر به تعطیل مجلس در مدرسه حاج سید صادق نگردید و نیز مخالفت خود را با دستگاه و جانبداری از خمینی را به طور وضوح نشان داده استحضارا به عرض می رساند چنانچه به نامبردگان تذکر داده نمی شد بعید نبود از طرف هواداران تظاهرات و شعار مذهبی داده نمی شد ولی روی هم رفته مجالس با آرامش برگزار گردید.
حائز اهمیت اینکه هیچ یک از بانیان مجلس ختم قبلاً از شهربانی قم کسب مجوز ننموده و خودسرانه مبادرت به انعقاد مجلس می نمودند.
مجلس مذکور بعد از نماز مغرب و عشاء واقع در مسجد اعظم منعقد و تعدادی در حدود شش هزار نفر از طلاب و عموم طبقات در مجلس شرکت کردند در آخر مجلس سیدمحمد آل طه منبر رفته و ضمن تلاوت آیاتی از قرآن مقداری پیرامون شخصیت متوفی و پدرش آیه اللّه خمینی صحبت کرد به محض اینکه از جانب آل طه نام خمینی برده می شد جمعیت یک باره صلوات می فرستادند لذا در اثر چند نوبت صلوات فرستادن نظم مجلس به هم خورد و در این بین چند نوبت نیز شعار درود بر خمینی از داخل جمعیت شنیده شد و مجلس مذکور در حالی که کلیه آیات در آن شرکت داشتند خاتمه پذیرفت.
صبح روز ۲ /۸ /۳۶ مجددا در مسجد اعظم از جانب گلپایگانی مجلس ختم ترتیب یافت و چون روز قبل نظم مجلس را عده ای به هم زده بودند لذا شیخ صادق خلخالی ابتدا پشت بلندگو قرار گرفت و گفت چون در نظر است تا مدتی مجالس ترحیم به این مناسبت وسیله آیات و طبقات مختلف مردم برگزار گردد لذا از آقایان تمنا دارد رعایت نظم مجلس را نموده و از هر نوع شعار یا اقدامی که باعث برهم خوردن آرامش مجلس و برخورد به دستگاهها باشد خودداری نمایند زیرا چنانچه چنین وضعی پیش بیاید از برگزاری مجلس آینده جلوگیری خواهند کرد.
بعد از خلخالی، سیدمحمد آل طه به منبر رفته پیرامون فضیلت علم و تقوی صحبت کرد و از متوفی و پدرش آیه اللّه خمینی تعریف و تمجید نمود که به محض بردن اسم خمینی جمعیت صلوات می فرستادند سخنرانی خلخالی تا حدودی بسیار زیاد در وضع مجلس مؤثر واقع شد و از بی نظمی شب قبل خبری نبود و مجلس با آرامش پایان پذیرفت.
بعدازظهر روز ۲ /۸ /۳۶ از جانب آیه اللّه شریعتمداری در مسجد اعظم و بعد از نماز مغرب و عشاء هم از جانب آیه اللّه نجفی مرعشی در حسینیه همین مجلس ترتیب یافت و در این دو مجلس سیدمرتضی برقعی واعظ منبر رفت و طبق معمول پیرامون شخصیت علمی وخانوادگی متوفی و پدرش آیه اللّه خمینی مطالبی اظهار داشت در این دو مجلس هم به محض بردن نام خمینی وسیله واعظ جمعیت حاضر صلوات می فرستادند.
ضمنا در این روز بازار قم هم تعطیل و جمعیت کثیری در این مجالس شرکت داشتند صبح روز ۳ /۸ /۳۶ مجلس ترحیم از جانب آیه اللّه آملی در مسجد اعظم ترتیب یافت و مرتضی برقعی واعظ منبر رفت و مطالبی در اطراف بزرگداشت متوفی و پدرش عنوان نمود که با صلوات جمعیت توأم بود.
بعد از نماز مغرب و عشا همان روز هم همین مجلس از طرف آیه اللّه وحیدی۳ در مسجد اعظم منعقد که شیخ محمدعلی مظاهری۴ منبر رفت و او نیز مانند سایر وعاظ از شخصیت متوفی و پدرش تعریف کرد که جمعیت صلوات فرستادند.
ساعت ۴ بعدازظهر روز ۴ /۸ /۳۶ از طرف سیدصادق روحانی مجلسی در مدرسه حاج سیدصادق واقع در گذر قلعه برگزار گردید که ابتدا قرار بود سیداحمد کلانتر منبر برود ولی بنا به توصیه اشراقی داماد خمینی از منبر رفتن کلانتر جلوگیری و سید مرتضی برقعی واعظ را به منبر فرستادند این مجلس که مصادف با چهارم آبان و تولد اعلیحضرت همایون شاهنشاه آریامهر بود ظاهرا از طرف طلاب مدرسه تشکیل شده بود ولی باطنا همه می دانستند که مجلس از طرف سیدصادق روحانی تشکیل گردیده.
صبح روز پنجشنبه ۵ /۸ /۳۶ از طرف شیخ ابوالفضل خوانساری در مسجد اعظم مجلس ترحیم منعقد و سپس مرتضی برقعی به منبر رفت چون در آن روز در تهران مجلس فاتحه بود جمعیت زیادی حضور نداشتند بعد از نماز مغرب و عشاء آن روز هم از طرف شیخ ابوالفضل زاهدی در مسجد امام مجلس تشکیل گردید که سیدصادق شمس الدینی واعظ سخنرانی نمود.
صبح روز جمعه ۶ /۸ /۳۶ از طرف جامعه مدرسین در مسجد اعظم مجلس ختم منعقد گردید که در آن شیخ صادق صادقی خلخالی، ابوالقاسم خزعلی و مهدی ربانی رانکوهی سخنرانی کرده و هر یک مطالبی در اطراف شخصیت متوفی و پدرش ایراد نمودند این مجلس از تمام مجالس متشکله در قم پر جمعیت تر و سنگین تر بود به شکلی که کلیه شبستان ها و صحن حیاط مسجد مملو از جمعیت بود تعداد جمعیت حاضر در حدود بیست هزار نفر تخمین زده می شد.
بعدازظهر آن روز هم از طرف بازاریان قم در مسجد ملاجعفری بازار مجلس منعقد گردید و شخصی به نام عبدوس6 به منبر رفت بعد از نماز مغرب و عشاء هم در مسجد اعظم از طرف بازماندگان و خانواده خمینی مجلس ترحیم تشکیل گردید و سخنرانی این مجلس هم سید مرتضی برقعی بود واعظ مذکور در این جلسه از طرف کلیه بازماندگان از وجود طبقات مختلف مردم اظهار تشکر و قدردانی نموده ضمنا اظهار داشت که بازماندگان و بیت حضرت آیه اللّه خمینی از علمای اعلام و حجج اسلام و طلاب استدعا دارندکه از روز شنبه ۷ /۸ /۳۶ درس ها را شروع کنند و این مجلس را به عنوان شب هفت تلقی نمود و از این به بعد دیگر مجلسی تشکیل ندهند.
نظریه شنبه : در مجالس متشکله این چند روز مرتبا برای خمینی صلوات فرستاده می شد و طرفداران خمینی با توجه به اینکه از طرف دستگاه حساسیتی نشان داده نمی شد از خمینی تجلیل زیادی کردند.
نظریه یکشنبه : مفاد گزارش صحیح است در طول مدت برگزاری مراسم ترحیم اقدامات احتیاطی از هر جهت معمول گردیده بود و فعالیت های افراد سابقه دار زیر دید قرار داشت باتوجه به اینکه طرفداران سرسخت خمینی متفقا عقیده داشتند که این مراسم هر چه آرامتر انجام شود از جانب خود آنان مراقبت های لازم در این زمینه در مجالس اعمال می شد و به همین جهت نیز فرصتی برای عناصر آشوب طلب بوجود نیامد و موضوع از جنبه صلوات برای خمینی تجاوز نکرد.
ضمنا به استحضار می رسد این آزادی عملی که در این چند روز به طرفداران خمینی جهت برقراری مجالس فاتحه داده شد اثر مطلوبی در روحیه آنان داشته است.
ضمنا آیات ثلاثه قم از تجلیلی که از خمینی در این مجالس به عمل می آمد شدیدا ناراحت بودند و حتی گلپایگانی به یکی از خواص خود این مطلب را اظهار نموده است.
بیشتر ناراحتی آیات در آن موقع بود که اینان مجلس ترتیب داده بودند و خود در مجلس حضور داشتند ولی کسی در موقع بردن اسم آنان صلوات نمی فرستاد در حالی که همین جمعیت به محض شنیدن نام خمینی صلوات می فرستادند لذا به آیات برخورد داشت و آنان را ناراحت می کرد.
اعلامیه هایی که از جانب افراد مختلف به این مناسبت داده شده جهت استحضار از مفاد آن به پیوست تقدیم و به عرض می رساند روز ۲ /۸ /۳۶ که بازار قم به این مناسبت تعطیل گردید سیدصادق روحانی نیز با اطلاع از تعطیل بودن بازار مبادرت به صدور اعلامیه کرد و در آن درخواست تعطیل بازار را نمود این اقدام وی در بین آیات و سطوح بالای حوزه به صورت مضحکه و استهزاء درآمده بود.
شراره نظریه دوشنبه : ضمن تأیید نظریه یکشنبه طلاب حوزه علمیه قم تصور نمی نمودند که دستگاه در مورد برگزاری مجالس ختم مصطفی خمینی آزادی عمل بدهد و ضمن اینکه روش دستگاه اثرات مطلوبی داشت تظاهرات و اقدامات حادی صورت نگرفت.
پارسا نظریه سه شنبه : صحت خبر و نظرات داده شده مورد تأیید بوده به استحضار می رساند از جانب طلاب طرفدار موارد مشاهده شد که در نتیجه ضمن دادن تذکرات لازم به مرتضی حائری پدر زن متوفی و سید مرتضی پسندیده عموی متوفی این دو ضمن تماس و مذاکره با طلاب آشوب طلب و طرفدار توانستند جلوی اقدامات مضره آنان را بگیرند.
ضمنا با دادن تذکرات به افرادی که در نظر داشتند روز چهارم آبان مجلس ختم انعقاد نمایند از تشکیل جلسات خودداری ولی سیدصادق روحانی با جسارت و گستاخی حاضر به تعطیل مجلس در مدرسه حاج سید صادق نگردید و نیز مخالفت خود را با دستگاه و جانبداری از خمینی را به طور وضوح نشان داده استحضارا به عرض می رساند چنانچه به نامبردگان تذکر داده نمی شد بعید نبود از طرف هواداران تظاهرات و شعار مذهبی داده نمی شد ولی روی هم رفته مجالس با آرامش برگزار گردید.
حائز اهمیت اینکه هیچ یک از بانیان مجلس ختم قبلاً از شهربانی قم کسب مجوز ننموده و خودسرانه مبادرت به انعقاد مجلس می نمودند.
ارسال نظرات