چهره شهید بهشتی در اسناد سرّی آمریکا/درس‌هایی برای اهل سیاست

مطالب منتشر شده درباره نوع ارتباط شهید آیت‌الله بهشتی با آمریکایی‌ها، تصویری ضد و نقیض از این ارتباط ارائه می‌دهد. در مطالبی که عمدتاً از طیف ضد انقلاب و به ویژه مجاهدین منتشر شده، این ارتباط تنگاتنگ به تصویر کشیده شده است، حال آنکه بررسی اسناد تاریخی خلاف آن را حکایت دارد.

مؤسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی که اسناد مربوط به لانه جاسوسی را در دهه 80 منتشر کرده است، درباره تلاش‌ها برای تخریب چهره شهید بهشتی از این طریق می‌نویسد: در روزهای پس از تسخیر لانه جاسوسی و تب افشاگری دانشجویان پیرو خط امام درباره تعاملات پشت پرده برخی چهره‌های میدان سیاست ایران با سفارت آمریکا و سازمان سیا، انتشار «اسناد آیت‌الله بهشتی»، یکی از محورهای جوسازی مجاهدین‌خلق و مخالفین حزب جمهوری بود. اسنادی که علیرغم اصرار شهیدبهشتی برای انتشارشان، هرگز توسط دانشجویان پیرو خط امام منتشر نشد و مسکوت ماند. در حاشیه‌ این مسکوت‌ماندن بود که شایعات زیادی درباره تعاملات دکتر بهشتی و آمریکایی‌ها توسط مخالفانش به خصوص منافقین بر سر زبان‌ها می‌افتاد. ...

انتشار اسناد ویکی‌لیکس و گزارش رسانه‌هایی چون بی‌بی‌سی بار دیگر موضوع کیفیت ارتباط شهید بهشتی با آمریکایی‌ها را مطرح کرد. موضع این رسانه‌ها، تقریباً موضعی است که مخالفان شهید بهشتی، مانند مجاهدین، پیش‌تر اتخاذ و مطرح کرده بودند. انتشار اسناد ویکی‌لیکس و موضع‌گیری‌های این رسانه‌ها سبب شد تا سمانه داودی، مترجم و پژوهشگر، با تدوین کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکایی» به این پرسش پاسخ دهد که کدامیک از این دو موضع، حقیقت تاریخی دارد؟ 

مزیت کتاب داودی در این است که مخاطب بدون گمانه‌زنی و نگاه‌های جناحی، خود می‌تواند با رجوع به اسناد ویکی‌لیکس، لانه جاسوسی و وزارت امور خارجه به تصویری روشن از وقایع انقلاب اسلامی و به ویژه نوع ارتباط شهید بهشتی با آمریکایی‌ها دست یابد؛ تصویری که جناح‌ها و دسته‌بندی‌های سیاسی آن را رتوش نکرده‌اند و دست زمانه، نتوانسته حقیقت را تغییر دهد. مزیت دیگر کتاب حاضر، رجوع به منابع دست اول و اسناد اصلی است؛ امری که کمتر در کارهای تاریخی و پژوهشی طی دهه‌های اخیر مشاهده می‌شود. به نظر می‌رسد علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته، سطرهای نانوشته از تاریخ با استناد به منابع دست اول بسیار است. 

داودی درباره چگونگی نگارش این کتاب به تسنیم گفت: ایده نگارش کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکایی» در سال 1399 با پیشنهاد آقای روزی‌طلب پس از گزارش بی‌بی‌سی شکل گرفت. در این گزارش که به گفته نویسنده آن، براساس اسناد ویکی‌لیکس تنظیم شده بود، آیت‌الله بهشتی با آمریکایی‌ها ارتباط داشت. 

به گفته این پژوهشگر؛ گزارش بی‌بی‌سی در تاریخ 29 نوامبر 2016 منتشر شده بود؛ در حالی که اسناد ویکی‌لیکس یک روز قبل از آن و در تاریخ 28 نوامبر در دسترس قرار گرفته بود. به نظرم انتشار این گزارش در این فاصله کوتاه، ارتباط معناداری داشت.

وی با اشاره به مراحل کار پژوهش و ترجمه بر روی اسناد ویکی‌لیکس در کتاب حاضر ادامه داد: در ابتدا اسناد ویکی‌لیکس را یکی یکی استخراج کردم، در ابتدا به نظر می‌رسید که اسناد مرتبط با شهید بهشتی، 30 سند است. اما پس از بررسی اسناد متوجه شدم که هرکدام از این اسناد که حکم یک تکه پازل را دارند، خیلی با یکدیگر ارتباط برقرار نمی‌کنند؛ انگار این تکه‌های پازل در نگاه اول کامل نبود. در بررسی‌های مجدد متوجه شدم که اسنادی مرتبط با شهید بهشتی با یک غلط املایی عمدی، پنهان شده است. این درحالی است که ویکی‌لیکس یک سازمان غیر دولتی به شمار می‌آید. 

داودی با بیان اینکه پس از ترجمه اسناد ویکی‌لیکس،اسناد دیگری نیز به این اثر اضافه شد، تصریح کرد: به پیشنهاد آقای محبوبی، بنا شد اسناد لانه جاسوسی و اسناد وزارت امور خارجه آمریکا نیز به کتاب اضافه شود تا مجموعه کاملی از اسناد آمریکا درباره شهید بهشتی را در اختیار مخاطب قرار دهیم. 

او درباره سختی‌های نگارش این کتاب گفت: ترجمه اسناد با ترجمه دیگر متون فرق و سختی‌های خاص خود را دارد. به نظرم رسید که ترجمه اسناد لانه جاسوسی ضعف‌هایی دارد، به همین خاطر دوباره بخشی از آنها را ترجمه کردم. در خلال کار، پژوهش نیز به مراحل تدوین کتاب هم افزوده شد، به نظرم رسید برخی از اسناد نیازمند طرح نکاتی بود که در اختیار مخاطب قرار گیرد؛ به همین خاطر پژوهش‌ها در پاورقی ذکر شده تا مخاطب از آن نیز بهره گیرد. 

نویسنده کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکا» با بیان اینکه در مجموع 120 سند در این کتاب ارائه شده است، در پاسخ به این پرسش که این اسناد چه تصویری از نوع ارتباط شهید بهشتی با آمریکایی‌ها ارائه می‌دهد، گفت: براساس اسناد آمریکایی‌ها، این ارتباط بیشتر از سوی خود آنها بوده است. بخشی از این اسناد مربوط به برهه پیش از پیروزی انقلاب است که در آنها از لفظ فرد نزدیک به خمینی(ره) یا نماینده خمینی(ره) از آیت‌الله بهشتی یاد می‌شود. در این اسناد، سالیوان در روزهای منتهی به پیروزی انقلاب جلسه‌ای را با فرماندهان و افراد نزدیک به امام(ره) داشته است. در اسناد مرتبط با این برهه، عنوان شده است که اصلاً شهید بهشتی در این جلسه حضور نداشته‌اند و آیت‌الله موسوی را به جای خود به این جلسه می‌فرستند. 

داودی ادامه داد: در اسناد مربوط به بعد از پیروزی انقلاب نیز عنوان شده که به شهید بهشتی پیشنهاد می‌شود که جلسه‌ای در منزل ایشان برگزار شود که شهید این جلسه را می‌پذیرند با این هدف که مواضع انقلاب را برای آمریکایی‌ها جا بیندازند. در واقع خود اسناد آمریکایی‌ها ارتباط تنگاتنگ میان شهید بهشتی و آمریکایی‌ها را تکذیب می‌کند. 

نکته مهم دیگر، نوع ادبیات شهید بهشتی در این جلسات است که در اسناد نیز به آن اشاره شده است. نویسنده کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکا» در این‌باره گفت: جلسه بعد از پیروزی انقلاب، تنها جلسه‌ای بود که شهید بهشتی با آمریکایی‌ها داشتند که نوع ادبیات ایشان نیز قابل تأمل است. ادبیات ایشان در این جلسه از موضع مقتدرانه است. 

داودی در ادامه درباره چرایی دیرهنگام اسناد وزارت امور خارجه، آن را یکی از نشانه‌های ضعف در کارهای پژوهشی تاریخ معاصر دانست و یادآور شد: یکی از نقاط ضعف کارهای تاریخی این است که عموماً به سراغ منابع دست اول نمی‌رویم و پژوهش را بر مبنای منابع دست دوم و دست سوم پیش می‌بریم. برخی از نویسندگان که تجربه کاری بیشتری از من دارند، عموماً منابع دست اول را جدی نمی‌گیرند. نمی‌دانم اشکال کار کجاست، از ضعف زبان است یا محدودیت در دسترسی؟ محدودیت‌ها قابل انکار نیست اما منجر به توقف پژوهشگر نمی‌شود. 

مراسم رونمایی از کتاب «آیت‌الله بهشتی به روایت اسناد آمریکا» قرار است امروز، 10 آبان‌ماه، از ساعت 16 در مجموعه فرهنگی سرچشمه به نشانی تهران، میدان بهارستان، نرسیده به چهارراه سرچشمه، کوچه شهید صیرفی‌پور، مجموعه فرهنگی سرچشمه برگزار شود. این اثر، تازه‌ترین کتاب سرچشمه نور است که با حضور محمد محبوبی نویسنده کتاب «ایستگاه خیابان روزولت» در این جلسه مورد بررسی نیز قرار گیرد.