ترجمه خوب پلی است برای انتقال درست معارف اسلامی

به گزارش خبرنگار گروه سیره امامین انقلاب خبرگزاری رسا، دکتر محمدرضا فخر روحانی، استاد زبان‌شناسی و قرآن‌پژوه، در پیش‌نشست همایش ملی «علوم انسانی اسلامی در افق بیانیه گام دوم انقلاب» که یک‌شنبه به میزبانی پژوهشکده علوم انسانی اسلامی دانشگاه قم برگزار شد، با تشریح ابعاد زبانی و معرفتی تولید علم، هشدار داد: بی‌توجهی به مفاهیم فرهنگی و ترجمه‌های غلط می‌تواند موتور تولید علم بومی را از کار بیندازد و مسیر علوم انسانی را به انحراف بکشاند.

فخر روحانی با تأکید بر اینکه «زبان» صرفاً وسیله انتقال پیام نیست بلکه یکی از بنیادی‌ترین شاخصه‌های تمایز انسان و رکن اصلی تولید اندیشه است، توضیح داد: در نگاه ساختارگرایان، زبان بیشتر یک نظام صوتی و نحوی است، اما نگاه کارکردگرایانه، گستره زبان را تا حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی و قوم‌نگارانه می‌کشاند. این دو رویکرد نه متقابل بلکه مکمل یکدیگرند و فهم حقیقی از زبان تنها در جمع میان این دو به دست می‌آید.

وی افزود: یکی از نقش‌هایی که در نظریه‌های غربی زبان معمولاً نادیده گرفته می‌شود، نقش انگیزشی زبان است. در متون دینی ـ به‌ویژه قرآن کریم، ادعیه و مناجات‌ها ـ زبان در خدمت برانگیختن اراده و تغییر نگرش انسان قرار می‌گیرد؛ نقشی که برای هدایت بشر طراحی شده و در هیچ مکتب زبانی غربی جایگاهی برابر ندارد.

ظرافت ساختار و انعطاف معنا

استاد دانشگاه قم با اشاره به ساختارمند بودن و در عین حال انعطاف‌پذیری زبان‌ها اظهار داشت: زبان به‌دلیل ساختار درونی خود، اجازه خلق واژه و ترکیب جدید را می‌دهد و با انعطاف معنایی، امکان آفرینش استعاره، تصویرآفرینی و بیان‌های شاعرانه را فراهم می‌کند. قرآن کریم در اوج این زیبایی‌شناسی زبانی قرار دارد؛ توصیف‌های روز قیامت، قصه‌های امت‌های گذشته و بیان‌های حکیمانه آن به‌گونه‌ای است که مخاطب، رخدادها را پیش چشم خود می‌بیند، بدون آنکه هدف داستان‌پردازی، سرگرمی باشد؛ بلکه تعلیم و هدایت است.

فخر روحانی در بخش مهمی از سخنرانی خود، به تحلیل ماهیت مفاهیم زبانی و نقش آن‌ها در تولید و انتقال علم پرداخت و گفت: مفاهیم زبانی در سه دسته قابل تقسیم‌اند: ۱. مفاهیم مادی و جهانی مانند "خورشید"و ۲. مفاهیم عقلی و انتزاعی مانند "عدالت" و ۳. مفاهیم فرهنگی و تاریخی مانند "جاهلیت".

وی با تأکید بر دشواری ترجمه دسته سوم افزود: این مفاهیم حامل لایه‌های فرهنگی، تاریخی و معنایی‌اند و معادل‌سازی آن‌ها در برخی زبان‌ها تقریباً ناممکن است؛ همان‌گونه که واژه‌هایی مثل "دموکراسی"، "سکولاریسم" یا "رنسانس" در غرب نیز چنین وضعیتی دارند. به همین خاطر بود که ریچارد ویلیامز در کتابش کوشید لایه‌های معنایی این نوع مفاهیم را کالبدشکافی کند.

استاد دانشگاه قم اظهار داشت: همین پیچیدگی سبب شده که امروز نیاز مبرم به تدوین فرهنگ‌نامه‌های فرهنگی - مفهومی احساس شود؛ فرهنگ‌نامه‌هایی که نه صرفاً معادل بدهند، بلکه «معنا» و «سیر تطور فرهنگی» را تبیین کنند.

دکتر روحانی ترجمه را فرایندی «کاملاً فنی و حساس» دانست و اظهار داشت: «مترجم با سه سطح معنا مواجه است: ۱. سطح علمی ۲. سطح عاطفی ۳. سطح فرهنگی؛ بخش احساسی و فرهنگی دشوارترین مرحله است؛ چرا که واژه‌هایی مانند "ایثار"، در دل خود چند لایه معنایی و روحی دارند که با یک معادل سطحی منتقل نمی‌شوند.

وی با بیان این‌که تاریخ ترجمه سرشار از نمونه‌های تحریف، بدفهمی و حتی «انحراف معنایی عمدی» است، افزود: بسیاری از مستشرقان، به‌ویژه در قرون اخیر، متن قرآن یا روایات را با پیش‌فرض‌های غلط و نگاه تعصب‌آلود ترجمه کردند. نمونه بارز آن، هانری لامنس است که با رویکرد مغرضانه، چهره اهل‌بیت(ع) را تحریف کرد و در ذهن غربی‌ها تصویری نادرست ساخت.

وی همچنین با اشاره به ضعف‌های بخشی از فرهنگ‌نامه‌های عربی–انگلیسی مانند اثر معروف ادوارد لین تأکید کرد: این آثار ارزشمندند، اما در انتقال مفاهیم عمیق اسلامی دچار کاستی‌اند و نیاز به بازنگری و اصلاح دارند.

روحانی با تأکید بر این‌که ترجمه نادرست یک اندیشمند را بی‌اعتبار و یک مکتب فکری را مخدوش می‌کند، گفت: مترجم باید نه‌تنها به زبان مبدأ و مقصد مسلط باشد، بلکه تفاوت‌های فرهنگی دو جامعه را بشناسد. او باید بداند چه متن‌هایی قابل ترجمه‌اند، چه چیزهایی نیازمند شرح‌اند و گاهی چه مطالبی اصلاً نباید ترجمه شوند؛ چرا که انتقال بی‌زمینه آن‌ها می‌تواند برای مخاطب خارجی سوءبرداشت‌آفرین یا حتی زیان‌بار باشد.

وی حساسیت ترجمه به زبان انگلیسی را بسیار بیشتر دانست و توضیح داد: انگلیسی زبان بین‌المللی است؛ اشتباه مترجم می‌تواند تصویری نادرست از اسلام، فرهنگ ایرانی یا مفاهیم دینی به میلیون‌ها نفر منتقل کند. اینجا است که مترجم در جایگاه “تولیدکننده معنا” قرار می‌گیرد، نه صرفاً انتقال‌دهنده پیام.

علوم انسانی و خطر «بلندگو شدن» برای نظریه‌های غربی

این استاد دانشگاه با اشاره به بحران دیگری در حوزه علوم انسانی در ایران هشدار داد: برخی اساتید و پژوهشگران، هویت علمی خود را در پیوند با یک نظریه‌پرداز غربی تعریف می‌کنند و بدون نقد و بومی‌سازی، همان مفاهیم را تبلیغ می‌کنند؛ در حالی که این رفتار، نه تولید علم بومی است و نه پاسخی به مسائل واقعی جامعه ما ارائه می‌دهد.

وی افزود: تولید علم بومی سه شرط اساسی دارد: ۱. شناخت دقیق مسئله برآمده از واقعیت‌های جامعه خودمان، ۲. فهم عمیق از میراث علمی و دینی موجود و ۳. استفاده نقادانه، انتخاب‌گرایانه و هدفمند از نظریه‌های جهانی

فخر روحانی تصریح کرد: اگر پژوهشگر فقط نقش “جارچی نظریه‌های وارداتی” را بازی کند، عملاً دانش را مصرف می‌کند، نه تولید. علوم انسانی اسلامی نیازمند نظریه‌پردازی نو، مبتنی بر مبانی بومی و الهی است؛ نه تکثیر ترجمه‌ای نظریات غربی.

این پژوهشگر زبان‌شناسی با اشاره به تأکیدات رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم درباره «تمدن‌سازی» و «علم‌افزایی» تأکید کرد: نقطه آغاز تمدن نوین اسلامی، تولید علم بومی است؛ و تولید علم بومی بدون زبان دقیق، مفاهیم روشن و ترجمه صحیح ممکن نیست. هر خطای مترجم، یک خطای معرفتی و هر تحریف مفهومی، یک انحراف تمدنی است.

وی ادامه داد: اگر می‌خواهیم در گام دوم انقلاب، علوم انسانی اسلامی را از سطح شعار به مرحله نظریه و مدل‌سازی برسانیم، باید نسبت خود را با زبان و ترجمه بازتعریف کنیم. علوم انسانی عرصه معناست و معنا بدون زبان دقیق، دچار آلودگی، تحریف و سوءبرداشت می‌شود.

لزوم تربیت مترجمان متخصص و ایجاد نهادهای تصحیح معنایی

فخر روحانی در بخش پایانی سخنان خود چند راهکار اساسی برای اصلاح مسیر ارائه کرد: ۱. تربیت مترجمان مسلط به مبانی دینی و فرهنگی، ۲. تدوین فرهنگ‌نامه‌های فرهنگی–مفهومی برای مفاهیم دینی و تمدنی، ۳. ایجاد نهادهای پایش و ارزیابی ترجمه‌های علوم انسانی، ۴. بازنگری در ترجمه‌های رایج و متون درسی وارداتی و ۵. گسترش الگوهای تولید علم بومی با اتکا به زبان قرآن و سنت

وی تأکید کرد: ترجمه خوب، پلی است برای انتقال درست معارف؛ اما ترجمه بد، چاهی است که فهم و هویت را در آن دفن می‌کنیم.

پیش‌نشست همایش «علوم انسانی اسلامی در افق بیانیه گام دوم انقلاب» با سخنان تفصیلی دکتر روحانی، بار دیگر اهمیت بنیادین «زبان» در فرآیند معرفت‌سازی و تمدن‌سازی اسلامی را گوشزد کرد. او در نهایت تأکید نمود که اگر زبان را جدی نگیریم و ترجمه را علمی و دقیق انجام ندهیم، نه تنها تولید علم بومی محقق نمی‌شود، بلکه زمینه انحراف علمی و فرهنگی نیز فراهم خواهد شد.