فعالسازی آیینهای دینی؛ راهبرد مقابله با فرهنگ وارداتی
به گزارش خبرنگار سرویس فرهنگی و اجتماعی خبرگزاری رسا، دکتر سیدمحمدعلی غمامی هیئت علمی داشگاه باقر العلوم(ع)، در نشست علمی «راهکارهای مقابله با آیینهای فرهنگ وارداتی» که روز یکشنبه، ۷ دی ماه، در سالن شهید دهقانی خبرگزاری رسا برگزار شد؛ با اشاره به نقش تعیینکننده فناوریهای نوین رسانهای در شکلدهی به معناهای اجتماعی گفت: امروز بسیاری از برنامههای تلویزیونی، تولیدات یوتیوبی، محتوای اینستاگرامی و پلتفرمهایی مانند فیلیمو، صرفاً ابزار سرگرمی نیستند، بلکه «ظرفهای فناورانهای» هستند که معناهای جدید در آنها شکل میگیرد و تثبیت میشود.
وی با تأکید بر اینکه بدون درک سازوکار «معنا» و «فضا» نمیتوان آیینها را بهدرستی فهم کرد، اظهار داشت: آیین در حقیقت حاصل ضرب معنا در فضاست؛ برای مثال، مفاهیمی مانند خشوع و رکوع زمانی که در فضای مسجد تحقق پیدا میکنند، آیین نماز جماعت را میسازند. این قاعده نهتنها در فرهنگ دینی، بلکه در تمدن غرب نیز بهصورت جدی مورد توجه قرار گرفته است.
دکتر غمامی افزود: غرب برای گسترش سبک زندگی خود، ابتدا به تولید معنا دست میزند؛ مثلاً معنای جدیدی از ازدواج یا روابط انسانی تعریف میکند و سپس آن را در ظرفهایی مانند کافهها، فضاهای خیابانی، رستورانهای مدرن، پارکها و دیگر فضاهای شهری جاری میسازد. پارک، بهعنوان یکی از فضاهای مدرن، نمونهای روشن از این پیوند معنا و فضاست.
وی با تشریح دو لایه اصلی در این فرآیند تصریح کرد: یک لایه، لایه معناست که توسط نظریهپردازان و متفکران بزرگ تغذیه میشود و لایه دیگر، لایه فضاست که معماران و طراحان شهری وظیفه تحقق عینی آن معنا را بر عهده دارند. در واقع، متفکران معنا را تولید میکنند و معماران، ظرف ورود آن معنا به جهان اجتماعی را فراهم میسازند.
این پژوهشگر فرهنگی با انتقاد از وضعیت موجود در فضای بومی کشور گفت: متأسفانه ما نه در فهم مکانیزم تولید معنا در فضای اجتماعی موفق عمل کردهایم و نه معمارانی تربیت کردهایم که بتوانند فضاهای متناسب با این معانی را طراحی کنند. این غفلت دوگانه، یکی از ضعفهای جدی ما در مواجهه با آیینها و فضاهای مدرن است.
دکتر غمامی با رد نگاه صرفاً تدافعی نسبت به مدرنیته اظهار داشت: برخلاف برخی دیدگاهها، ما ظرفیتهای ایجابی و بسیار قدرتمندی برای مواجهه با آیینهای مدرن و حتی آیینهای وارداتی داریم؛ از آیین عظیم حج و اربعین گرفته تا آیینهای محلی و نماز جماعت، همگی ظرفیتهایی هستند که میتوانند در سطوح جهانی، ملی و محلی اثرگذار باشند، اما نه در لایه معنا و نه در لایه معماری، آنگونه که باید به آنها پرداخته نشده است.
هیئت علمی داشگاه باقر العلوم(ع)، با اشاره به نمونه مسجد و نماز جماعت گفت: ما فضای بسیار مهمی به نام مسجد و آیینی کلیدی مانند نماز جماعت داریم، اما نه متفکران ما بهصورت جدی به نظریهپردازی درباره این آیین پرداختهاند و نه معماران ما فضاسازی متناسب با تحقق اجتماعی آن را در دستور کار قرار دادهاند.
وی با اشاره به بستهبودن بسیاری از فضاهای دینی و سنتی افزود: امروز مسجد، حسینیه، خانههای سنتی، غذاهای بومی، فضاهای آموزشی و اجتماعی ما یا تعطیل شدهاند یا کارکرد اجتماعی خود را از دست دادهاند. حتی در مراکزی مانند حوزه علمیه، فضاهایی چون مدرسه فیضیه عملاً از دسترس مردم و زائران خارج شده و امکان «تنفس اجتماعی» در این فضاها محدود شده است؛ در حالی که فضاهای مدرن، بهطور کامل به روی عموم باز هستند و نهتنها مانع ورود نمیشوند، بلکه مخاطبان را به حضور فعال دعوت میکنند.
این کارشناس فرهنگی با مقایسه وضعیت داخلی و غربی خاطرنشان کرد: در سوی مقابل، آیینهایی مدرن با عناوینی خاص طراحی میشود که حتی نامگذاری آنها نیز حامل معناست و پس از تولید معنا، بهسرعت در فضاهای مدرن شهری جای میگیرند؛ آنسو نظریهپرداز، معمار و طراح بهصورت مستمر فعالاند، اما در اینسو، همچنان با خلأ جدی در پیوند میان معنا، فضا و آیین مواجه هستیم.
این پژوهشگر فرهنگی با تأکید بر اینکه بستهبودن فضاها مانع پژواکیافتن معنا میشود، تصریح کرد: وقتی مسجد تنها در ساعات محدود نماز باز است، حتی اگر معنایی عمیق در آن وجود داشته باشد، امکان گسترش و اثرگذاری اجتماعی پیدا نمیکند. معنا زمانی زنده میماند که در فضا جریان داشته باشد و با زندگی روزمره مردم پیوند بخورد.
دکتر غمامی با تبیین ضرورت وجود دو لایه مکمل در حکمرانی فرهنگی گفت: ما به دو لایه اساسی نیاز داریم؛ یکی لایه معنا و دیگری لایه معماری. در لایه معنا، با فقدان جدی نظریهپرداز مواجه هستیم؛ کسانی که بتوانند منطق تولید معنا در جهان اجتماعی ایرانی را توضیح دهند. در غیاب این لایه، مفاهیم وارداتی بهراحتی وارد زیستجهان ما میشوند؛ واژههایی مانند «ولنتاین»، «ازدواج سفید» یا عناوین فرهنگی و رسانهای پرطرفدار، بدون مواجهه تحلیلی، ذهن و سبک زندگی جامعه را در مینوردند.
وی با انتقاد از خلأ آموزش نظری درباره فضاهای دینی اظهار داشت: در حالی که در حوزههای علمیه، درسهای تخصصی متعددی مانند فقه بلاکچین یا فقه هوش مصنوعی شکل گرفته، هنوز درسی با عنوان «فقه مسجد» یا «فقه حسینیه» وجود ندارد. کسی بهصورت نظری از مسجد بهعنوان یک فضای مظلوم، اما کلیدی و راهبردی در جامعه دفاع نمیکند و ظرفیتها و کارکردهای آن را تبیین نمیسازد.
هیئت علمی داشگاه باقر العلوم(ع)، افزود: ما به درسهای تخصصی در سطح خارج فقه نیاز داریم که به کنش اجتماعی منجر شود؛ درسهایی که بتواند از هویت مسجد و حسینیه دفاع تئوریک کند، ظرفیتهای آنها را برای جامعه امروز بازخوانی کند و در عین حال، آسیبها و شبهات پیرامون این فضاها را پاسخ دهد.
دکتر غمامی با تأکید بر غنای ذاتی دین اسلام در عرصه آیینها و مناسک اجتماعی گفت: ما بر دینی ایستادهایم که آیینهای آن با نهایت ظرافت، عمق و قدرت شکل گرفتهاند، اما خودمان این ظرفیتهای عظیم را نادیده میگیریم و در فعالسازی و بهکارگیری اجتماعی آنها دچار ناتوانی شدهایم.
وی با اشاره به رکود برخی فضاهای دینی و سنتی تصریح کرد: مهمترین علت کماثر شدن این فضاها در برابر آیینهای ضعیف و خُرد غربی، عقبنشینی ما در دو حوزه کلیدی است؛ نخست، نظریهپردازی و تولید معنا و دوم، معماری و طراحی فضایی که این معنا باید در آن محقق شود. این عقبنشینی، بیش از آنکه ناشی از ضعف ذاتی باشد، ریشه در خودکمبینی فرهنگی دارد.
این پژوهشگر فرهنگی افزود: امروز برای فضاهای وارداتی مانند فضای مجازی، بهدرستی درس «فقه فضای مجازی» برگزار میکنیم، اما برای فضاهای بومی و آیینهای خودمان، چنین مواجهه جدی و همهجانبهای وجود ندارد. در حالی که آیینها نتیجه درهمتنیدگی معنا و فضا هستند و بدون این دو لایه، امکان حیات اجتماعی ندارند.
دکتر غمامی با تأکید بر لزوم رویکرد فعال و همسطح با غرب گفت: باید دقیقاً همانگونه که غرب برای فضاهای خود نظریهپردازی و برنامهریزی میکند، ما نیز برای فضاها و آیینهای خود عمل کنیم؛ اگر بتوانیم معنا تولید کنیم، مکانیزمهای معنا را بشناسیم و همزمان فضاسازی متناسب با آن انجام دهیم، بیتردید با استقبال گسترده مخاطبان روبهرو خواهیم شد.
وی در ادامه با اشاره به تجربههای موجود خاطرنشان کرد: حتی در فضاهایی مانند مداحی، با وجود نقدهایی که به برخی محتواها وارد است، میتوان دید که این فضاها مخاطب دارند و مردم با آنها ارتباط برقرار میکنند. اگر همین ظرفیتها با دقت نظری، عمق فکری و ظرافت علمی بیشتری پیش برود، میتوان فضاهای اصیل دینی را در برابر فضاهای مدرن حفظ کرد و حتی وارد رقابت فرهنگی جدی با آنها شد.
این پژوهشگر فرهنگی نمونه برجسته این موفقیت را آیین اربعین دانست و گفت: در اربعین، معنا در ظرف موکبها ریخته میشود و همین فضاسازی سبب میشود مردم با دل و جان به سمت آن جذب شوند. موکبها فضایی زنده و همیشگی میسازند که هیچگاه بسته نمیشود و زائر احساس میکند وارد جهانی وسیع، پویا و سرشار از معنا شده است.
دکتر غمامی در پایان تأکید کرد: فعالسازی این ظرفیتهای اصیل، نیازمند آن است که فقها، علما و نخبگان حوزوی و دانشگاهی، بهصورت جدی وارد میدان دفاع تئوریک و تبیین ابعاد معنایی و فضایی آیینهای دینی شوند؛ اقدامی که میتواند هم به احیای فضاهای بومی بینجامد و هم قدرت مواجهه فرهنگی جامعه اسلامی با جریانهای مدرن را بهطور چشمگیری افزایش دهد.