آسیب شناسی آیین شب قدر

خبر گزاری رسا، سرویس اندیشه ـ در میان ماه سال، ماه مبارک رمضان و از میان شب ها، شب قدر از شرافت و عظمت ویژه ای برخوردار است. شب قدر، شبی است که از هزار ماه[بیش از هشتاد سال] بهتر و به اندازه یک عمر طولانى و پر برکت ارزش دارد. سعادتمند و خوشبخت کسی است که با سلامتی و معرفت، این ماه، به ویژه شب های قدر را درک کرده، از فیوضات آن بهره مند گردد.

اولیای بزرگوار دین(علیهم السلام) اعمالی بسیاری درباره شب های ماه رمضان به خصوص شب قدر به ما تعلیم نموده اند که احیاء و شب زنده داری از جمله آنست. از آثار احیاء شب قدر، همین بس که رسول خدا(صلی الله علیه و آله) می فرماید: «مَنْ أَحْیَا لیلة القدر لَمْ یَمُتْ قَلْبُهُ یَوْمَ تَمُوتُ الْقُلُوب‏ » [1] هر کس شب قدر را به شب‏زنده‏دارى بگذراند، دلش، در آن روزى[روز قیامت] که همه قلبها بمیرند، نخواهد مرد. امام باقر(علیه السلام) نیز احیاء شب قدر را موجب بخشیده شدن همه گناهان، گرچه به تعداد ستارگان آسمان و سنگینی کوهها باشد، معرفی کرده است.[2]

اولیای الهی، خود نیز این سنت حسنه را پاس و گرامی داشته و از آن بهره می بردند. پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) نه تنها شب قدر، بلکه دهه سوم ماه مبارک رمضان به عبادت می پرداخت و در این مدت کاملا بستر را جمع می کرد. علاوه بر این در شب بیست وسوم این ماه، اهل و عیال خویش را نیز بیدار نگه می داشت و بر روی خواب رفتگان آب می پاشید تا از درک شب قدر محروم نشوند.[3]

حضرت زهرا (سلام الله علیها) نیز در شب قدر، حال بخصوصی داشت نه تنها خود بیدار بود که فرزندان خویش را نیز وادار می کرد تا در چنین شبی بیدار بمانند و می فرمود:« مَحْرُومٌ مَنْ حُرِمَ خَیْرَهَا».[4] محروم است کسی که از خیر و برکت این شب محروم بماند.

حضور در مسجد
پس از اهمیت احیاء شب قدر، حساسیت ویژه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) و ائمه معصومین(علیهم السلام) بر حضور در مسجد حائز اهمیت و دقت است. آن بزرگواران احیاء شب قدر را درون مسجد می گذراندند و با عمل، به پیروان خویش حضور در مساجد، مخصوصا در چنین شب های با برکتی را تعلیم می نمودند چنانکه رسول خدا(صلی الله علیه و آله) حتی در شب های بارانی در حالی که مسجد مدینه سقف نداشت عبادت و شب زنده داری را ترک نمی کرد.[5] اعتکاف[6] رسول خدا (صلی الله علیه و آله) در دهه سوم ماه مبارک رمضان، در مسجد نیز نشان از اهمیت حضور در چنین مکان مقدسی است.[7]
یحیی بن رزین نقل می کند که امام صادق(علیه السلام) بیماری شدیدی داشت، اما دستور داد[با همان حال] ایشان را به مسجد پیامبر(صلی الله علیه و آله) بردند و حضرت تا صبح روز بیست و سوم ماه رمضان در آنجا باقی ماند.[8]

آسیب شناسی آیین شب قدر
آنچه ذکر گردید نشان از اهمیت فوق العاده حضور در مساجد در چنین شب هایی است. اما توجه به این نکته ضروری است که عدم توجه به برخی نکات می تواند آسیب هایی را به همراه داشته باشد که به چند نمونه اشاره می شود:

1. گرچه اولیای الهی بر بیدار نگه داشتن اطفال در شب بیست و سوم اصرار ورزیده اند اما یقینا این سفارش به معنی اجبار کودکان به دعا و عبادت و راز و نیاز نیست. بلکه صِرف بیدار ماندن آنان موجب خیر و برکت و عنایت ویژه خواهد بود. بنابر این شایسته است در صورت بیدار ماندن کودکان، برنامه ای از طرف والدین ترتیب داده شود که کودکان علاوه بر بیدار ماندن، آزرده نشده و از این شبها خاطر ناخوشایندی به ذهن نسپارند.

2. نکته قابل تأمل دیگر تاریک نمودن و خاموش کردن همه چراغ های مسجد در زمان شروع مراسم مناجات و قرآن بر سر گذاردن است. گرچه شاید این عمل به خودی خود مشکلی نداشته باشد، اما به یقین اطفال بسیاری را از این محیط تاریک، همراه با گریه و ناله می-ترساند و نه تنها والدین خود را مجبور به ترک مسجد می نماید، بلکه گاه تا مدتها و حتی در نوجوانی و جوانی از مسجد دوری می نماید.
بنا بر این مناسب است نور مسجد مخصوصا در قسمت بانوان به طور کلی خاموش نشود.

3. برنامه شب های قدر در تمامی ایران اسلامی به بهترین نحو برگزار می گردد اما متولیان امر به این مهم توجه داشته باشند که حالات معنوی نمازگزاران و روزه داران به یک اندازه نیست. چنانکه امیرالمومنین(علیه السلام) می فرماید: «إِنَّ هَذِهِ الْقُلُوبَ لَتَمَلُّ کَمَا تَمَلُّ الْأَبْدَانُ» [9] بدرستی که دلها همانند تن ها خسته می شوند.
بر این اساس مناسب است برگزاری مراسم شب های قدر دیرتر از مراسم عادی شب های رمضان آغاز شود.
دومین نکته زمان شروع مراسم و اتمام آن و نیز زمان دقیق هر یک از برنامه ها همچون تلاوت قرآن، خواندن نماز قضا، مناجات، دعا، مداحی، سخنرانی و قرآن بر سر گذاردن با استفاده از اطلاعیه و پلاکارد در محدوده مسجد، به اطلاع عموم مردم برسد تا هر کس در هر برنامه ای که تمایل داشت، شرکت کند.
سوم آنکه سعی شود در میان برنامه، فاصله ای جهت رفع خستگی و پذیرایی[10] و تجدید وضو به شرکت کنندگان در مراسم داده شود. آخر آنکه متولیان امر به گونه ای برنامه ریزی کنند که از طرفی برنامه احیا در ساعتی پایان پذیرد که زمانی زیادی تا سحر نباشد؛ چرا که زود به خانه رفتن، موجب خواب آلودگی و خدای ناکرده قضا شدن نماز صبح برخی می شود و از طرف دیگر بسیار طولانی نشود تا برخی از خوردن سحری باز مانند.
طولانی شدن برنامه برخی مساجد، نبود زمینه لازم جهت اجرای برنامه طولانی و برنامه ریزی و اعلام عمومی برنامه ها توسط دست اندرکاران، موجب آن می شود تا برخی افراد به خصوص جوانان از مراسم خسته و دل زده شوند و برخی به تصور کم توفیقی یا بی توفیقی مأیوسانه مسجد را ترک کنند.

4. باید توجه داشت که مسجد محل ذکر و راز و نیاز با خدا است و اولویت با کسانی است که در حال نماز و راز و نیاز می باشند. بنابر این دست اندرکاران مجاز نیستند در زمان سخنرانی، خواندن ادعیه صدای بلندگوها را چنان بلند کنند که مزاحم نمازگزاران شود.

5. یکی از برنامه های ناپسند در شب قدر، جمع آوری کمک برای مخارج مسجد است. متاسفانه در برخی مساجد هزینه‏هاى سالیانه مسجد، در با عظمت‏ترین شب سال، یعنى شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان، جمع‏آورى مى‏شود و به جاى آنکه جمعیت فراوان این شب ـ که برخى از آنها فقط در این شب در مسجد حضور مى‏یابند ـ ، استفاده معنوى برده، با معارف اسلامى آشنایى یابند، ساعتها از وقتشان براى جمع‏آورى کمک هدر مى‏رود. باید توجه داشت که همیاری مومنان برای تامین مخارج مسجد، از فرصت عبادت نکاهد.

6. از جمله اعمال شب قدر، دعا و راز و نیاز و طلب استغفار است. دعا و راز و نیاز، گاه با زبان فارسی یا زبان مادری است و گاه زمزمه نمودن جملاتی است که ائمه هدی (علیهم السلام ) به ما تعلیم داده اند. اگر منظور از ادعیه ای که در طول سال (مثل دعای کمیل، دعای ندبه، زیارت عاشورا ) و مخصوصا در ماه مبارک رمضان خوانده می شود تعلیماتی است که معصومین (علیهم السلام ) به ما داده اند، اضافه نمودن و کاستن از دعا و نیز عزاداری و نوحه سرایی در میان آن مناسب به نظر نمی رسد چرا که آنان همانند طبیبی که دارو را به میزان اثر بخشی به بیمارش توصیه می نماید، اثر هر دعا و ذکر را با مشخصات به ما توصیه نموده اند و اصحاب آن بزرگواران نیز با دقت، اعمال و رفتار آنان را در هنگام دعا به ثبت رسانده اند.[11]

7. مراسم قرآن سرگرفتن نیز از جمله اعمالی است که مورد تاکید اولیای الهی قرار گرفته است. یکی از بهترین نمونه های قرآن بر سر گذاردن در حرم حضرت معصومه(سلام الله علیها) توسط حضرت آیت الله جوادی آملی اجرا میشود چرا که مداحی، روضه خوانی و گاه سینه زنی، قبل یا بعد از مراسم قرآن بر سر گذاردن طبق برنامه تعیین شده اجرا می شود. اما مراسم قرآن بر سر گذاردن ظرف مدت چند دقیقه و تنها طبق آنچه از اولیای دین (علیهم السلام) به ما رسیده است، خوانده می شود. مرحوم آیت الله مشکینی (رحمه الله علیه)نیز در مراسم احیاء شب های قدر، پس از سخنرانی و آماده نمودن فضای مجلس، مراسم قرآن بر سر گذاردن را ظرف چند دقیقه به پایان می رساند و سپس حدود نیم ساعت مومنین را دعا می کرد و مردم آمین می گفتند.

بنابر این علاوه براینکه هرگونه برنامه ای به جزء جملات وارده در کتب معتبر همچون مفاتیح الجنان، فضای معنوی و حالات خاص مومنین را از بین می برد، و برخی را خسته و از برنامه شب های احیاء در مسجد دلزده می کند، موجب بی احترامی فوق العاده ای به قرآن می شود؛ چرا که برخی به خاطر خستگی و طولانی شدن این برنامه چند دقیقه ای به خواب می روند و قرآن از سرشان می افتد و گاه در میان برنامه، قرآن ها را به زمین نهاده و مشغول سینه زنی می شوند.
خلاصه آنکه بهترین مکان برای احیاء شب های قدر مسجد است و دست اندرکاران مخصوصا امام جماعت به عنوان مدیر مسجد موظفند برنامه منظم و دقیقی برای میهمانان طراحی نموده و از هرگونه بی برنامگی و آسیبی که مومنین را از فیض این شب ها محروم نماید خودداری نمایند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. . إقبال‏الأعمال سید على بن موسى بن طاوس، دار الکتب الإسلامیة تهران، 1367 ش، ص 274
2. . همان، ص 186؛ بحارالأنوار، علامه مجلسى، مؤسسة الوفاء، بیروت - لبنان، 1404 ق، ج 95، ص 1460
3. . دعائم‏الإسلام، نعمان بن محمد تمیمى مغربى، دار المعارف، مصر، 1385ق، ج 1، ص 282
4. همان، ص 282
5. مجله مبلغان شماره 59
6. . اعتکاف در دهد آخر ماه مبارک رمضان استحباب ویژه ای دارد. معتکفین در طول این دهه در مسجد جامع حضور یافته و تا آخر ماه از این مکان مقدس خارج نمی شوند.
7. . سبل‏الهدى، محمد بن یوسف الصالحى الشامى(م 942)، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد معوض، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، 1414ق، ج‏8، ص439
8. . امالی، شیخ طوسى، انتشارات دارالثقافة، قم، 1414 ق، ص 676
9. . نهج البلاغه، حکمت 197
10. . برخی متولیان مساجد در بین برنامه ها با استفاده از چای، شیرینی، نان و پنیر و ... نشاط مومنین را استمرار می بخشند و خستگی و کسالت برخی را برطرف می نمایند.
11. . به عنوان نمونه از اعمال مشترک شب قدر هفتاد مرتبه استغفر الله و اتوب الیه است در حالی که در اعمال مختص به شب نوزدهم صد مرتبه استغفر الله ربی و اتوب الیه و شب عید فطر صد مرتبه اتوب الیه است. نمونه دیگر ذکر یا رب است که در دعای کمیل 9بار آمده است اما در ابتدای دعای ابو حمزه ثمالی تاکید می شود که این ذکر به مقداری گفته شود که نَفَس اجازه می دهد.


903/ی/702/ ح