بررسی ابعاد سوگندهای قرآن

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا، پایان نامه «بررسی ابعاد سوگندهای قرآن» پژوهشی از «آقای عون محمد طاهری» به بررسی فلسفه و حکمت و زوایای مختلف سوگندهای قرآن اهتمام ورزیده است.

بر اساس این گزارش، در چکیده این پایان نامه می‌خوانیم:

چکیده:

قسم یعنی مقید نمودن خبر یا انشاء به موجود شریفی که اگر یاد کننده سوگند در خبر دادن و سخن گفتن دروغ بگوید و یا در انشاء نمودن بر خلاف آن عمل نماید، شرافت آن چیز را خدشه دار کرده است.

از شواهدی که در دست است بر می‌آید که قسم از روزگار دور در زندگی انسان‌ها نقش به سزایی داشته و دارد چه در کلام مردم عادی و چه در کلام انبیاء الهی مانند حضرت ابراهیم(ع) و حضرت یوسف(ع)، چه در عصر جاهلی که در اشعار و غیر آن مستعمل بوده و جه در صدر اسلام که قرآن از آن استفاده نموده است. قسم از نظرهای مختلف به 5 گروه بزرگ تقسیم می­شود:

از نظر اعتبار به دو گروه معتبر و لغو تقسیم می­شود که به معنای داشتن قصد جدّ یا عدم آن به کار می­رود. از نظر فقهی به قسم واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح تقسیم می­شود. از نظر ادبی به چهار شاخه تقسیم می­شود: شاخه اول استعطافی و غیر استعطافی. شاخه دوم مضمر و ظاهر. شاخه سوم صریح و غیر صریح. شاخه چهارم سوگند مفرد و متعدد.

از نظر معنی و محتوا به سه گروه تقسیم می­گردد سوگند التزامی، سوگند تحقیقی، سوگند انشادی. در آخرین تقسیم از اقسام قسم می­توان به تقسیم قسم از نظر نفی یا اثبات اشاره کرد.

اقسام قسم عبارتند از ادات قسم، مقسِم، مُقسِم به، مخاطب، جواب قسم.

سوگند در قرآن اهدافی را دنبال دارد که می­توان به «تأکید، تعظیم، اسرار و حکمت‌های نهفته در مقسم به، اثبات مطلب، اتمام حجت، تهدید، توبیخ، عناد ورزی» اشاره کرد.

آیاتی که در آن‌ها سوگند به کار رفته است به هشت گروه موضوعی تقسیم می­شود که عبارتند از: سوگند به مسائل طبیعی، زمان‌ها، مکان‌ها، حیوانات، میوه‌ها، افراد، اشیاء و مسائل اعتقادی.

اهمیت و ضرورت تحقیق:

موضوع سوگند از جمله موضوعاتی است که کمتر به آن توجه شده و می­بایست توجه بیشتری به آن مبذول داشت زیرا یکی از موضوعات قرآنی است که باید فلسفه و حکمت و زوایای آن روشن گردد. که چرا خدای سبحان با آن عظمت و شکوه گاهی به اشیائی که خود خلق نموده است، قسم یاد می­کند؟ از طرف دیگر در جامعه امروزی و در جوامع مختلف بشری گذشته، سوگند به عنوان یکی از مسائلی بوده که مردم بدین وسیله می­توانستند صداقت خویش را به همگان به اثبات رسانند و نیز گاهی با شهادت دادن به وسیله سوگند، مظلومی را از دست ظالمی نجات دهند.

تاریخچه قسم:

مسأله سوگند یاد کردن اختصاص به یک مسئله یا یک ملت خاصی نداشته بلکه در میان همه گروه‌ها و ملت‌های مختلف بشری مانند یک سنت فراموش نشدنی جاری بوده و به آن عمل می­کرده اند. مثلاً در میان مسیحیان به اقالیم ثلاثه و مریم در میان یهودیان به کتب مقدس خود و به پیامبرانی که مورد احترام آن‌هاست و به خدا و در بین مسلمانان به خدا، پیامبر، قرآن و ائمه علیهم السلام و به طور کلی در بین عموم مردم به جان پدر و مادر و ... قسم یاد می­شود.

قسم در عصر جاهلی:

عرب در عصر جاهلی به شراب، آلات موسیقی، چشم و ابروی معشوقه­ی خود و ... قسم یاد می­کرد.

مقایسه بین قسم‌های قرآنی و بشری:

1-  یک بُعدی بودن قسم‌های بشری: به این معنا که «مقسم به» از یک جهت خاص و محدودی نظر دارد یا از طرف مخاطبش دارای عظمت خاصی بوده یا از طرف قسم خورنده و به لحاظ «مقسم له» غالباً مقاصد بسیار محدود و کوتاه و سطحی بی ارزش بوده و هیچ رابطه‌ای بین «مقسم به» و «مقسم له» دیده نمی­شود.

2-  تفاوت مهم­تر این است که سوگندهای بشری از روی دلیل نیابی و ناچاری است. چون شخص دلیل منطقی برای اثبات مدعای خود پیدا نمی­کند، ناچار متوسل به قسم خوردن می­شود. برخلاف سوگندهای قرآنی که به اشیائی که قرآن سوگند یاد کرده است، فرد فرد آن دلیل روشن ماست در شناخت خدا مگر خداشناسان دلیل محکم‌تری از کتاب طبیعت و نظام آفرینش که خطوط و صفحات و اجرای آن سوگندهای قرآن را تشکیل می­دهند سراغ داریم؟

3-  در سوگندهای بشری ما باید به چیزهایی قسم بخوریم که هم نزد خود هم نزد مخاطب مورد احترام و عزت باشد. حال اگر آن چیز تنها محبوب خود باشد، سوگند تأثیر و گیرایی چندانی نخواهد داشت ولی سوگندهای قرآن تماماً اموری هستند که فقط محبوب ماست اگرچه مخلوقات خدایند و محبوب خدا نیز هستند.

به طور خلاصه می­توان گفت که مراد از قسم، مقید نمودن خبر یا انشاء، به موجود شریفی که اگر یاد کننده­ی سوگند در خبر دادن و سخن گفتن دروغ بگوید، و یا در انشاء نمودن بر خلاف آن عمل نماید، شرافت آن چیز را خدشه دار کرده است.

بررسی موضوعی آیات قسم:

الف) سوگند به مسائل طبیعی: 1- آسمان: «وَ السَّماءِ وَ ما بَناها»؛ 2- زمین: «وَ الْأَرْضِ وَ ما طَحاها»؛ 3- کوه: «و الطور»؛ 4- دریا: «وَ الْبَحْرِ الْمَسْجُور»؛ 5- خورشید: «وَ الشَّمْسِ‏ وَ ضُحاها»؛ 6- ماه: «وَ الْقَمَرِ إِذا تَلاها»؛ 7- ستارگان: «وَ النَّجْمِ‏ إِذا هَوى‏»؛ 8- باد: «وَ الذَّارِیاتِ‏ ذَرْواً»؛ 9- ابر: «فَالْحامِلاتِ‏ وِقْراً».

ب) سوگند به زمان­ها: 1- صبح: «وَ الصُّبْحِ‏ إِذا تَنَفَّس‏»؛ 2- فجر: «و الفجر»؛ 3- ضحی: «و الضحی»؛ 4- عصر: «وَ الْعصر»؛ 5- شفق: «ُ فَلا أُقْسِمُ‏ بِالشَّفَقِ‏ »؛ 6- لیل: «وَ اللَّیْلِ‏ وَ ما وَسَق‏»؛ 7- روز: «وَ النَّهارِ إِذا تَجَلَّى‏».

ج) سوگند به مکان­ها: 1- کوه سیناء: «وَ طُورِ سِینِین‏‏»؛ 2- شهر مکه: «وَ هذَا الْبَلَدِ الْأَمِین‏».

د) سوگند به حیوان: 1- اسبان پیکارگران: «وَ الْعادِیاتِ‏ ضَبْحاً فَالْمُورِیاتِ قَدْحا».

هـ) سوگند به گیاهان: 1- انجیر و زیتون: «و التین و الزیتون».

و) سوگند به افراد: 1- سوگند به جان پیامبر(ص): «لَعَمْرُکَ‏ إِنَّهُمْ‏ لَفِی سَکْرَتِهِمْ یَعْمَهُون‏‏‏»؛ 2- سوگند به پدر و مادر: «و والد و ما ولد‏».

ز) سوگند به اشیاء: 1- سوگند به قلم و نوشته: «ن‏ وَ الْقَلَمِ‏ وَ ما یَسْطُرُون‏‏»؛ 2- کتاب: «وَ کِتابٍ‏ مَسْطُور»؛ 3- کشتی: «فَالْجارِیاتِ‏ یُسْرا».

ح) سوگند به مسائل اعتقادی: 1- سوگند به خدای متعال: «فَوَ رَبِ‏ السَّماءِ وَ الْأَرْض‏‏»؛ 2- سوگند به قرآن: «والقرآن الحکیم»؛ 3- سوگند به قیامت: «لا أُقْسِمُ‏ بِیَوْمِ الْقِیامَة»؛ 4- سوگند به نفس و وجدان آدمی: «وَ نَفْسٍ‏ وَ ما سَوَّاها»؛ 5- سوگند به ملائکه: «و المرسلات عرفا‏ »؛ 6- سوگند به شاهد و مشهود: «وَ شاهِدٍ وَ مَشْهُود».

جمع بندی و نتیجه گیری:

از شواهدی که در دست است بر می­آید که قسم از روزگار دور در زندگی انسان­ها نقش بسزایی داشته و دارد چه در کلام مردم عادی و چه در کلام انبیاء الهی مانند حضرت ابراهیم(ع) و حضرت یوسف(ع)، چه در عصر جاهلی که اشعار و غیر آن مستعمل بوده و چه در صدر اسلام که قرآن از آن استفاده نموده است.

قسم از نظرهای مختلف به 5 گروه بزرگ تقسیم می­شود:

1-  از نظر اعتبار به دو گروه معتبر و لغو تقسیم می­شود که به معنای داشتن قصد جدّ یا عدم آن به کار می­رود.

2-    از نظر فقهی به قسم واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح تقسیم می­شود.

3-  از نظر ادبی به چهار شاخه تقسیم می­شود: شاخه اول، استعطافی و غیر استعطافی؛ شاخه دوم، مضمر و ظاهر؛ شاخه سوم، صریح و غیر صریح؛ شاخه چهارم، سوگند مفرد و متعدد.

4-  از نظر معنی و محتوا به سه گروه تقسیم می­شود: سوگند التزامی؛ سوگند تحقیقی؛ سوگند انشادی.

5-    در آخرین تقسیم از اقسام قسم می­توان به تقسیم قسم از نظر نفی یا اثبات اشاره کرد.

سوگند در قرآن اهدافی را دنبال دارد که می­توان به تأکید، تعظیم، اسرار و حکمت‌های نهفته در مقسم به، اثبات مطلب، اتمام حجت، تهدید، توبیخ و عناد ورزی اشاره کرد.

شایان ذکر است، پایان‌نامه «بررسی ابعاد سوگندهای قرآن» پژوهش پایانی «آقای عون محمد طاهری»، برای اخذ مدرک کارشناسی رشته معارف اسلامی جامعة المصطفی العالمیة قم بوده که در سال 1390 دفاع شده است و استاد راهنمای آن « حجت الاسلام حسین مهدی زاده است./9193/پ201/ن