نشر معارف شیعی به زبان‌های بین‌المللی بانی ندارد
جامعهالمصطفی العالمیه، نهادی علمی و بین‌المللی با هویت حوزوی است که با هدف گسترش علوم اسلامی، انسانی و اجتماعی با رویکرد آموزشی، پژوهشی و تربیتی اهتمام دارد که انبوهی از داوطلبان را از سراسر گیتی تحت پوشش قرار دهد و فرصت کم نظیری برای تشنگان زلال معارف اسلامی و هدایت قرآنی در سراسر جهان فراهم آورد تا ضمن تربیت مجتهدان، عالمان و متخصصان پارسا و متعهد به تبیین، تولید و تعمیق تفکرات و اندیشه‌های اسلامی و نشر و ترویج اسلام ناب محمدی(ص) همت گمارد.
این نهاد علمی بین المللی بیش از 50000 دانش‌پژوه مرد و زن را از 122 ملیت، تحت تعلیم و تربیت خود داشته که تاکنون بیش از 25000 نفر از آنان دانش آموخته شده‌اند؛ در جامعهالمصطفی العالمیه، رشته‌های اسلامی فقه، اصول فقه، قرآن، حدیث، فلسفه، عرفان، اخلاق، کلام و تاریخ اسلام و در حوزه علوم انسانی نیز رشته‌ها و گرایش‌هایی همچون علوم تربیتی، حقوق، روان شناسی، اقتصاد، جامعه شناسی، علوم سیاسی، بانکداری، ارتباطات، مدیریت و زبان و ادبیات زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی، فرانسوی و روسی، با رویکرد اسلامی ارائه می‌شود.
سازمان مرکزی جامعهالمصطفی العالمیه در قم قرار دارد و بیش از 170 واحد آموزشی، تربیتی و پژوهشی وابسته و پیوسته آن در داخل و خارج کشور مستقر است؛ این واحدها در شهرهای مشهد، تهران، اصفهان، گرگان و قشم و بیش از 60 کشور جهان همچون آفریقای جنوبی، آلبانی، آلمان، افغانستان، اندونزی، انگلستان، اوگاندا، برزیل، بلغارستان، بنگلادش، بورکینافاسو، بوسنی و هرزگوین، بنین، پاکستان، تانزانیا، تایلند، توگو، دانمارک، ژاپن، ساحل عاج، سوئد، سنگال، سوریه، سیرالئون، عراق، غنا، فیلیپین، قرقیزستان، قزاقستان،کامرون،کوزوو، کنگو دموکراتیک، کومور، گامبیا، گرجستان، گویان، گینه، لبنان، ماداگاسکار، مالاوی، مالزی، مالی، میانمار، نروژ، نیجر، نیجریه، هند و دیگر کشورها فعال هستند.
اداره کل قرآن و حدیث جامعهالمصطفی، ذیل معاونت فرهنگی قرار دارد و دارای سه گروه آموزش‌های قرآنی و حدیثی، گروه فعالیت‌های تبلیغی، ترویجی قرآن و حدیث و گروه توسعه و پژوهش‌های قرآنی است که گزارش حاضر مربوط به گروه توسعه و پژوهش‌های قرآنی و حدیثی است؛ این گروه در معاونت فرهنگی تربیتی و اداره کل امور قرآنی و حدیثی قرار دارد؛ در همین زمینه گفت‌وگوی تفصیلی با حجت‌الاسلام محمد حسین رفیعی، مدیر گروه توسعه و پژوهش‌های قرآنی و حدیثی جامعهالمصطفی(ص) داشته‌ایم که تقدیم خوانندگان می‌شود.
رسا ـ راجع به فعالیت‌های گروه توسعه و پژوهش‌های قرآنی که شما در آن فعالیت دارید، توضیح بفرمایید؟
این گروه در واقع از دو بخش «توسعه» و «پژوهش» تشکیل شده است که گزارش یکسال اخیر هر دو بخش را به صورت اجمالی و گذرا مرور می‌کنیم.
بخش نخست: گزارش‌های امور توسعه فعالیت‌های قرآنی و حدیثی
بخش «توسعه» ناظر به فعالیت‌ها و مطالعات کلان قرآنی و حدیثی جامعهالمصطفی است و ارتقای فعالیت‌ها، امور راهبردی قرآنی و حدیثی و در کل، هدایت و نقشه راه قرآنی و حدیثی المصطفی در این بخش، شکل می‌گیرد، در این راستا اقدامات اساسی که در سال گذشته انجام شده، به شرح ذیل است.
1ـ تصویب آیین‌نامه تشکیل و ارتقای واحدهای قرآنی و حدیثی، مصوبه هیأت امنای المصطفی که بار اجرایی بالایی دارد و نیاز به اخذ مجوز از هیأت‌امنا بود؛ براساس این آیین‌نامه برحسب شرایطی که در آن آمده است، جامعهالمصطفی می‌تواند در کشورهای مختلف، اقدام به تأسیس مراکز مستقل قرآنی و حدیثی همچون تأسیس شعبه‌های حوزه‌های علمیه در داخل کشور کند.
2ـ از دیگر دستاوردهای مهم جامعةالمصطفی در سالهای اخیر، «آیین‌نامه جامع حفظ قرآن و متون روایی» بوده است که البته هنوز ابلاغ نهایی نشده است، اما کارهای ابلاغ آن در مراحل نهایی قرار دارد؛ این آیین‌نامه به همه طلاب ما این امکان را می‌دهد که در بازه زمانی دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد یا دوره ارشد و دکتری بتوانند حافظ کل قرآن کریم یا نهج‌البلاغه یا صحیفه‌سجادیه و یا برخی از متون روایی شوند.
3ـ از کارهای دیگری که در گروه توسعه انجام می‌شود؛ فعالیت‌های مرتبط با برنامه و بودجه است که بخشی از آن به برنامه و بودجه المصطفی برمی‌گردد که از آن صرف‌نظر می‌کنیم و بخش دیگر به بودجه‌های بیرون دستگاه برمی‌گردد؛ جامعهالمصطفی به دلیل حضور در کشورهای مختلف و فعالیت‌های قرآنی گسترده، فارغ‌التحصیلان این نهاد در اکثر کشورها، بهترین کاری که می‌توانند در دست بگیرند، در حوزه قرآن و حدیث است؛ یعنی طلبه فارغ‌التحصیل جامعةالمصطفی، اولین کاری که می‌تواند انجام دهد، دایر کردن مرکز قرآن و حدیث در کشورش است و برای عمده فارغ‌التحصیلان ما این امکان فراهم است و محدودیتی در زمینه فعالیت‌های قرآنی و حدیثی در کشورشان ندارند.
برای حمایت و پوشش دادن این فعالیت‌ها، از بیرون جامعةالمصطفی سالانه بودجه‌هایی از شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای توسعه فرهنگ قرآنی کشور دریافت می‌شود که حضور در جلسات این شوراها و در کمیسیون‌های آن، ارائه طرح و برنامه و دفاع از آن برنامه‌ها از اقدامات جامعةالمصطفی در دریافت بودجه است.
4ـ یکی دیگر از کارهای اثرگذار در جامعةالمصطفی، بحث مطالعات راهبردی در حوزه قرآن و حدیث است که بخش مدیریت راهبردی المصطفی، راهبردهای بخش‌های مختلف را تعیین می‌کند که بخش‌های تخصصی همچون گروه توسعه و پژوهش‌های قرآنی باید راهبردها را در حوزه خود ترسیم کنند؛ از این رو گروه توسعه و پژوهش‌های قرآنی، مطالعات راهبردی حوزه قرآن و حدیث را در ایران و سایر کشورها به صورت برنامه‌های میان‌مدت و بلند‌مدت ترسیم می‌کند.
با توجه به این که حضور طلاب جامعهالمصطفی در ایران از نظر قوانین کشوری و آموزشی محدود است و بالاخره در بازه زمانی خاصی باید به کشورشان برگردند و اقامت آنها تمدید نمی‌شود، اما با این آیین‌نامه، اگر طلبه‌ای که وارد جامعهالمصطفی شد، در صورتی که حداقل‌های لازم و شرایط اولیه را در دوره کارشناسی و ارشد داشته باشد، به عنوان مثال این که فردی، حافظ پنج جزء قرآن باشد یا با سطحی از مهارت‌های قرآنی آشنا باشد، می‌تواند یک ترم تحصیلی کامل از آموزش‌های رسمی‌اش منفک شده و تحت نظر استاد به حفظ قرآن کریم یا متون روایی همت بگمارد.
رسا ـ دوره حفظ قرآن یا موضوعات روایی دیگر جزء سنوات تحصیلی طلاب جامعهالمصطفی(ص) محسوب نخواهد شد؟
حفظ قرآن با انتخاب واحد صورت می‌گیرد، یعنی طلبه‌ای که می‌خواهد 10 یا 15 جزء از قرآن را حفظ کند باید عین آنها را انتخاب واحد کند و به استادش پاسخگو باشد، در این صورت، یک ترم به طول دوره تحصیل طلبه افزوده می‌شود.
طلبه با انتخاب واحد، حفظ قرآن و متون روایی را تحت نظر استاد انجام می‌دهد و در آزمون‌های مقطعی و پایان‌ترم شرکت می‌کند که اگر قبول نشود، مشروط می‌شود و اگر قبول شد، یک ترم به طول دوره تحصیلی آن طلبه افزوده می‌شود.
اگر طلبه توانست با این فرآیندها خود را به حد و میزان مشخصی همچون حفظ 15 یا 16 جزء برساند، یک ترم دیگر نیز می‌تواند از فرصت حفظ قرآن و متون روایی استفاده کند؛ بنابراین در مجموع دو ترم می‌شود که البته به عنوان شرط اولیه، 5 جزء قبل از دو ترم حفظ می‌شود و 3 جزء نیز باید بین دو ترم حفظ کند تا به حداقلی برای ورود به ترم بعدی برسد و سرانجام به حفظ کل قرآن کریم، نهج‌البلاغه و متون روایی دست پیدا می‌کند.
این آیین‌نامه مفصل است؛ اما به صورت اجمالی این حفظ در دو مسیر شکل می‌گیرد؛ یکی همان‌گونه که گفتیم یعنی در یک ترم با پرداختن به حفظ قرآن به صورت کلی منفک از درس‌ها می‌شود و زمانی که به حفظ 15 یا 16 جزء رسید به ترم بعد راه می‌یابد.
مسیر دیگر که عمومی‌تر و کاربردی‌تر است و بیشتر طلاب می‌توانند وارد این فضا شوند؛ این که طلبه در هر ترم تحصیلی می‌تواند حداکثر تا 3 واحد (معادل 3 جزء) قرآن و متون روایی را انتخاب واحد کند و به جای این واحدها از درس‌های اصلی‌اش کاسته شود، به عنوان مثال اگر طلبه در یک ترم موظف است که 20 واحد انتخاب کند و یا مخیر است که بین 14 تا 17 واحد انتخاب کند، 3 واحد از درس‌هایش را کم می‌کند و به جای آن 3 واحد حفظ قرآن و متون روایی انتخاب می‌کند که اگر طلبه در 3 یا 4 ترم، این کار را انجام دهد و عدد محفوظاتش به 12 واحد یا جزء برسد، یک ترم به طول تحصیلش اضافه می‌شود و اگر این کار را ادامه دهد و 24 جزء را حفظ کند، دو ترم به طول تحصیلش افزوده می‌شود.
ویژگی خاصی و مهمی که این آیین‌نامه دارد؛ این است که افزون بر قرآن کریم، نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، متون روایی، ادعیه و زیارات را در برمی‌گیرد، و جالب‌تر اینکه در این آیین‌نامه به میزان یک واحد «آیات و روایات زندگی» هم در نظر گرفته شد؛ یعنی طلبه با مجموعه‌ای از اذکار، ادعیه و مناجاتهایی که به صورت روزانه باید با آنها انس داشته باشد و دائم تکرار نماید، در آیین‌نامه آمده. به عنوان مثال وقتی انسان از خواب بیدار می‌شود و هنگامی که برای بیرون رفتن از منزل یه راه می‌افتد چه آیه و روایتی را بخواند و آدابی که در طول زندگی روزمره منجر به ذکر آیات و روایات می‌شود را در یک واحد آموزشی طراحی کرده و در آیین‌نامه گنجانده‌ایم.
همچنین به میزان 2 واحد از زیارات را نیز در آیین‌نامه گنجاده شد، زیاراتی که یک طلبه باید دائم با آنها انس داشته باشد؛ البته نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه هم در این آیین‌نامه گنجانده شده است.
رسا ـ در این صورت دانش‌پژوهان در طول دو ترم می‌توانند 24 جزء را حفظ کنند و 6 جزء دیگر آن باقی خواهد ماند؟
همان‌گونه که عرض کردم یکی از شرایط اولیه، حفظ پنج جزء است که فرد با حفظ این مقدار توانمندی خود را اثبات کرده باشد؛ بنابراین پنج جزء آن محقق است و 24 جزء نیز در این فرآیند حفظ می‌کند و یک جزء که همان جزء سی‌ام است نیز به صورت اجباری در واحدهای رشته‌های کارشناسی و تمهیدیه تعریف شده است.
رسا ـ به صورت کلی مطالعات راهبردی قرآنی به چه شکل است و اهداف آن چیست؟
در برنامه‌های میان‌مدت و بلند‌مدت، چشم‌اندازی برای فعالیت‌های قرآنی مراکز وابسته به جامعةالمصطفی در ایران و سایر کشورها ترسیم می‌شود؛ در مرحله نخست، سندهای راهبردی واحدهای خارج کشور در حال تنظیم شدن است که برای این کشورها در حوزه قرآن و حدیث، چشم‌انداز پنج تا شش سالهای تنظیم می‌شود و به عنوان مثال فلان کشور در پایان سال1399 باید چه تعداد حافظ قرآن، مدیر قرآنی، مربی قرآن و... تربیت کرده باشد.
سندهای چشم‌انداز با مشورت نمایندگانی که در خارج کشور داریم تنظیم می‌شود؛ دفاع شده و سپس توسط ریاست المصطفی به مراکز وابسته در کشورهای مختلف ابلاغ می‌شود و آن مراکز موظفند که فرآیندها و نقشه‌راه ترسیم شده را در بازه سنواتی تعریف شده، محقق کنند و البته حمایت‌های لازم از آنها صورت می‌گیرد.
بخش دوم: گزارش‌های حوزه پژوهش‌های قرآنی و حدیثی
1ـ در حوزه پژوهش‌های قرآنی و حدیثی از کارهای عمده‌ای که در جامعةالمصطفی انجام می‌شود، تهیه و تدوین متون کمک آموزشی قرآنی و حدیثی در کشورها به زبان‌های مختلف است؛ در بسیاری از کشورها همچون آمریکای لاتین، جنوب آفریقا و جنوب شرقی آسیا متون اولیه آموزشی قرآنی و حدیثی وجود ندارد؛ گرچه ممکن است مشکل چندانی در کشورهای اطراف ایران همچون کشورهای عربی، افغانستان و پاکستان در این زمینه وجود نداشته باشد؛ اما در کشوهای دور دست ازجمله آمریکای لاتین حتی یک متن آموزشی در حوزه مهارت‌های قرآنی وجود ندارد؛ در حوزه مفاهیم و معارف قرآنی نیز آنچه که در این کشورها هست، با رویکرد اهل‌سنت است یعنی نگاه شیعی در این متون حاکم نیست؛ از این رو جامعةالمصطفی با هماهنگی نماینده‌های خود، طلاب فاضل و فارغ‌التحصیلان در کشورها برای تدوین متون کمک آموزشی قرآنی اقدام می‌کند.
2ـ از دیگر اقدامات گروه توسعه در راستای امور پژوهشی قرآنی و حدیثی، حمایت از پژوهش‌های قرآنی طلاب است، همانند حمایت از رساله‌های دکتری و پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد طلاب جامعهالمصطفی و نیز حمایت از متون تألیفی و ترجمه‌ای آنها به زبان‌های مختلف.
3ـ اقدام مهم پژوهشی دیگری که در حوزه قرآن و حدیث در جامعهالمصطفی انجام می‌شود؛ نکوداشت یکی از شخصیت‌های الگوی قرآنی و حدیثی در جهان اسلام و تشیع است که سالانه در کنار جشنواره بین‌المللی قرآن و حدیث المصطفی انجام می‌شود؛ این برنامه برای طلاب بسیار اثرگذار است و در طول این پنج سال اخیر از شخصیت‌های برجسته قرآنی و حدیثی کشور از جمله حجت الاسلام قرائتی و حضرات آیات سبحانی، مکارم شیرازی، جوادی آملی و صافی گلپایگانی تجلیل شد و در کنارش نشریه‌ای که حاوی معرفی جامع شخصیت قرآنی و حدیثی این حضرات است به طلاب عرضه می‌شود تا بهره مناسب از این الگوهای تربیتی و قرآنی ببرند.
4ـ اقدام دیگر پژوهشی، نکوداشت مترجمان قرآن کریم از میان طلاب و فارغ‌التحصیلان جامعةالمصطفی است؛ می‌دانیم که اگر قرار باشد قرآن کریم در دل‌ها نفوذ کند، بدون عترت علیهم‌السلام امکان‌پذیر نخواهد بود و ترجمه‌های قرآن که در کشورها وجود دارد، متأسفانه عاری از نگاه عترت علیهم السلام است؛ از این رو جمهوری اسلامی ایران از سالهای گذشته به زبان‌های مختلف، قرآن کریم را ترجمه کرده است و چنانچه مترجمان قرآن کریم از طلاب و فارغ‌التحصیلان جامعةالمصطفی باشند، برحسب وظیفه از شخصیت قرآنی این عزیزان تجلیل می‌کنیم و هرسال یک نفر را به عنوان مترجم برتر قرآن کریم به زبان کشور خودش یا به زبان دیگری در المصطفی تجلیل می‌کنیم؛ از آقای «تاتسوئیچی ساوادا» در سال گذشته و در سال جاری نیز از آقای «ناظم زینالف» تجلیل شد.
اکنون طلاب دیگری نیز در جامعه المصطفی مشغول ترجمه قرآن به زبان کشورشان هستند؛ البته برخی با هماهنگی مرکز ترجمان وحی و عده‌ای نیز در شروع کار هستند؛ اقداماتی را به صورت شخصی و خودجوش انجام می‌دهند که البته باید این اقدامات در آینده با مرکز ترجمان وحی پیوند زده شود تا هم از حمایت‌های آنها استفاده شود و هم کارهای شخصی طلاب از اتقان بهتری برخوردار شود.
جامعةالمصطفی در سالیان اخیر در بسیاری کشورها و زبان‌ها، متون کمک آموزشی تولیدی و ترجمه‌ای مطلوبی از جمله به زبان سواحلی، اسپانیولی، پرتغالی، تایی، انگلیسی و فرانسه تهیه کرده است و کاربری این متون آموزشی، منحصر به طلاب خارجی نیست، بلکه همه افرادی که علاقه به تعلیم و تعلم قرآن کریم دارند، از آنها استفاده می‌کنند.
رسا ـ استقبال از چاپ کتب دینی و اسلامی در کشورهای دیگر چگونه بوده و بازخورد آن را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
عمده کتاب‌های کمک آموزشی قرآنی مخاطبان خاص خود را دارند و کتاب تبلیغی و ترویجی نیستند، بلکه متون آموزشی هستند و عموم مردم مخاطب و مصرف‌کننده این متون نیستند و رویکرد ترویجی برای عوام مردم ندارد؛ البته ترجمه و تفسیر شیعی قرآن نیز در المصطفی انجام می‌شود که این وظیفه به عهده معاونت پژوهش جامعةالمصطفی یا پژوهشگاه جامعةالمصطفی است و اکثر خبرهایی که در اقصی نقاط دنیا در این زمینه شنیده می‌شود، فعالیتهایی است که توسط معاونت پژوهش المصطفی انجام شده است.
افزون بر تولید متون کمک آموزشی قرآنی و حدیثی، چاپ و ترجمه متون مسابقات و برنامه‌های تبلیغی ترویجی که مخاطب آن، طلاب ایرانی و خارجی هستند، نیز سالانه در جامعةالمصطفی انجام می‌شود، به طور معمول در هر سال حدود 10 کتاب برای اجرای مسابقات و برنامه‌های محفلی طلاب جامعةالمصطفی با رویکردهای مختلف منتشر می‌شود و سیاست المصطفی در تولید و چاپ این کتاب‌ها استفاده از متون معتبر شیعی و تألیفات شخصیت‌های برجسته عالم تشیع است که همه فرآیندهای فوق در دو مرحله اجرا می‌شود، نخست، مرحله تولید یا تهیه و مرحله بعدی ترجمه به زبان‌های مختلف است.
رسا ـ در زمینه تولید و ترجمه این کتاب‌ها به زبان‌های مختلف توضیح مختصری ارائه دهید؟
سالانه جشنواره بین‌المللی قرآن و حدیث در جامعهالمصطفی برگزار می‌شود که به صورت معمول 10 تا 20 هزار شرکت‌کننده در ایران و کشورهای مختلف دارد و افزون بر آن مدارس وابسته به جامعةالمصطفی به صورت متناوب مسابقات قرآنی و حدیثی برگزار می‌کنند که با هدف فضا‌سازی‌های قرآنی و توسعه علاقه‌مندی‌های قرآنی میان طلاب انجام می‌شود و برای اجرای این برنامه‌ها، گاهی نیاز به تأمین متون لازم قرآنی و حدیثی است و گروع توسعه و پژوهش نسبته به تولید آن اقدام می‌کند.
به عنوان مثال در جشنواره سال جاری که حدود یک ماه پیش برگزار شد، المصطفی 11 کتاب را چاپ و منتشر کرد؛ و برخی از این کتاب‌ها به زبان‌های مختلف ترجمه شد و به کشورها داده شد و تعدادی از این کتاب‌ها از ابتدا در همان کشورها تولید شدند به این صورت که بودجه و برنامه آن به کشور مربوطه منتقل شد و در آن کشور به زبان همان کشور تولید شد و در این جشنواره در اختیار طلاب قرار گرفت.
رسا ـ خلأها و کمبودها در پژوهش‌های قرآنی و حدیثی در عرصه بین‌الملل چیست؟
به صورت کلی یکی از آسیب‌ها و خلأهایی که در عرصه پژوهش‌های قرآنی و حدیثی در عرصه بین‌الملل وجود دارد این است که در حوزه فعالیت‌های قرآنی و شیعی، دستگاه و نهاد مشخصی مسؤولیت ندارد و در حوزه نشر معارف شیعی به زبان‌های مختلف در کشورهای مختلف، اقدام خاصی انجام نگرفته و بانی خاصی تعیین نشده است؛ گرچه جامعهالمصطفی در سالهای اخیر اقداماتی را انجام داده، اما همه فعالیت‌ها در حوزه قرآن و حدیث، در توان جامعهالمصطفی نیست و برای آن مأموریت تعریف شده‌ای نیز وجود ندارد.
این مسأله دردآور است که تفسیر المیزان به عنوان مهم‌ترین تفسیر قرآن کریم، تاکنون فقط به یک یا دو زبان دنیا ترجمه شده است و لازم است کارگروهی تشکیل شود و این تفسیر را تلخیص و بیانش را ساده‌تر کند تا به زبان‌های مختلف برای کشورهای مختلف ترجمه شود.
تفسیر نمونه چند گام جلوتر است و به چهار زبان ترجمه شده و اکنون نیز به برخی زبان‌های دیگر در حال ترجمه است؛ اما آن نیز به صورت محدودی است و مخاطبان فراگیری ندارد یا به دلیل این که حجم آن بسیار گسترده است یا به زبان‌هایی که مخاطبان محدودی دارد، ترجمه شده است و متأسفانه این کار، بانی مشخصی ندارد.
سیاست جامعهالمصطفی در سالهای گذشته، توسعه و ترویج تفاسیر شیعی در کشورها بوده است؛ اما همان‌گونه که عرض کردم توان ما محدود است و به این راحتی نمی‌توانیم این بار سنگین را به پیش ببریم و جای متون تفسیری و معارفی شیعی در کشورهای مختلف خالی است؛ ازاین رو باید در این عرصه حمایت‌های بیشتری صورت گیرد.
رسا ـ با تشکر از فرصتی که در اختیار خبرگزاری رسا قرار دادید./908/گ402/س