سربازانی که در سربازخانه مانده اند/ تفقه منهای ابلاغ و انذار

به گزارش خبرنگار خبرگزاری رسا در مشهد، مسأله تبلیغ و در پی آن هجرت، همواره در تعالیم دین مبین اسلام و سیره انبیا و ائمه اطهار(ع) مورد تأکید بوده است. در دوران غیبت معصومین(ع) نیز بزرگان حوزه علمیه به این مهم اهتمام داشته و برای پاسخ به نیازهای جامعه اسلامی تلاشها و از خود گذشتگیها کرده اند؛ در این زمینه نمونه های فراوانی را می توان مورد اشاره قرار داد، از جمله چهره های برجسته ای همچون امام خمینی(ره)، بنیانگذار انقلاب اسلامی ایران که توانست با تغییر اساسی در سیاست جهانی، حکومت دینی را به دنیا تفهیم و عالی ترین خدمت را به دنیای اسلام داشته باشد.

همچنین لبنان که پیش از حضور علما، مرکز فساد خاورمیانه و زیر سلطه عثمانی ها و فرانسویها بود، با حضور علمایی چون آیت الله سیدمحسن امین، سیدشریف الدین عاملی و بعدها امام موسی صدر دچار تحولی شگرف شده و نابسامانیهای آن جبران شد.

اهمیت هجرت و تبلیغ دین به ویژه پس از انقلاب اسلامی ایران و استقرار حکومتی دینی، به دلیل ملموس شدن و افزایش نیازها، بیش از پیش بر همگان و به ویژه حوزه های علمیه روشن شده و رهبر معظم انقلاب نیز بارها بر این مهم تأکید کرده و فرموده اند: «مسأله تبلیغ، از مسائل اساسی در حیات اجتماعی است و مخصوص یک دوره نیست. تبلیغ که از آن در قرآن به «بلاغ»، «بیان»، «تبیین» و از این قبیل تعبیر شده است، یکی از وظایف مقدّس، وظیفه انبیا، وظیفه علما، وظیفه متفکّران و دانایان و مصلحان است. تبلیغ، یعنی رساندن. رساندنِ چه؟ رساندنِ آن حقایقی به اذهان و دلهای مخاطبان که بدون آن، دچار خسارت خواهند شد. این است که ارزش تبلیغ را بالا می‌برد.... بحمداللَّه روحانیت اسلام در طول این چند قرن اخیر، پایبند به این مسأله بوده و نگذاشته است که مشعل فروزان تبلیغ دین و اخلاق و معنویّات خاموش گردد. قبل از پیروزی انقلاب، نقش عظیمی که تبلیغ ایفا کرد، برای کسانی که مطّلعند، کاملاً بارز و روشن است. بعد از پیروزی انقلاب، هنگامی که دشمنان با طُرق مختلفی تلاش میکردند جامعه را دچار رکود و اختلاف و تشنّج کنند، نقش مبلّغین دینی در شهرها، روستاها، مراکز عمده کشور و در منبرهای مختلف، نقشی تعیین کننده و بسیار مهم بود. امروز هم تبلیغ، دارای همان نقش عظیم است. مبادا کسی این‌طور تصوّر کند که با بودن رادیو و تلویزیون و ویدئو و این وسایل امروزی، دیگر منبر چه نقشی دارد؟ تبلیغ دین چه نقشی دارد؟ نه؛ آن تأثیری که گفتار یک انسان در یک مجلس - روبه‌رو، با گزینش مخاطبین، با انتخاب مطلب لازم - در ذهن مخاطبین میگذارد، به‌کلّی با هر نوع تبلیغ دیگر متفاوت است. این، نوعِ تبلیغی است که برکات الهی با آن هست؛ آثار مواجهه انسانی در آن هست. بسیار مهمّ است». ( بیانات در دیدار جمعی از روحانیون 2/2/77)

«امروز علمایی که مشغول تحصیل علم دین و حقایق دینی هستند و نیز فضلای حوزه‌ها و علمای شهرستانها توجه کنند که اوّلین وظیفه عالم دینی تبلیغ است و علم دین برای تبلیغ است. درست است که تربیت عالِم و مبلّغ، به بزرگان و متخصّصینی احتیاج دارد که در نقطه‌ای بنشینند و شاگردان و فضلا و طلّاب از آنها استفاده کنند و توقّعی نیست که آنها با طبقات مختلف مردم مواجه شوند. کار آنها در واقع تربیت مبلّغ و عالِم و متخصّص است - این در جای خود درست و قابل قبول است - لیکن وقتی انسان با نگاه کلّی به علمای دین نگاه میکند، آن عده متخصّص‌پرور، عدّه کمی خواهند بود. روحانیت وظیفه‌اش تبلیغ است. تبلیغ یک وظیفه‌ی درجه‌ی دومِ مخصوصِ عدّه‌ای خاص از روحانیون نیست». (رهبر معظم انقلاب 27/10/74 )

«مطلب بعدی که از واجبات حوزه است، مسأله‌ی هجرت است. هجرت برای تعلیم و تزکیه؛ برای بودن در میان مردم. در گذشته هم ما این را عرض کرده‌ایم. دوستان و بعضی از فضلای حوزه طرحی به صورت طرح مقدماتی برای هجرت آماده کردند. کسانی که در حوزه به حدّی از معرفت و آگاهی و علم میرسند، باید بروند به طرف جایگاههایی که احتیاج به آنهاست. امروز چقدر نیاز به فضلای جوان و فعّال و کارآمد در اقطار این کشور هست؛ نه فقط در روستاها، بلکه در شهرها؛ حتی بعضی شهرهای بزرگ! در گذشته در هر کدام از شهرستانهای ما گاهی چند مجتهد مسلّم زندگی میکردند. امروز با معارف جدیدی که فضلا و مجتهدان ما دارند، اگر چنین افرادی در شهرستانها باشند، چه برکات عظیمی بر وجود آنها مترتّب خواهد شد. هجرت به شهرستانها، ارتباط با مردم را برای فضلا ممکن میکند. تعامل با مردم، نکته‌ی بسیار مهمی است». ( بیانات در جمع اساتید، فضلا و طلاب حوزه علمیه قم در مدرسه فیضیه  14/7/79 )

«این منطقی نیست که طلبه حتماً در دورانهای اولیه‌ی درس هجرت کند، برود به حوزه‌های بزرگ، بعد هم دیگر برنگردد؛ این نمیشود. در همین شهرستانهای اطراف خراسان بزرگ، علمای بزرگ داشتیم... بعضی میگویند خب آقا، آن وقت ارتباطات بین شهرهای بزرگ و شهرهای کوچک آسان نبود؛ علما مجبور بودند آنجا بنشینند. این استدلال بعکس نتیجه میدهد. امروز که ارتباط آسان است، شما یک رایانه میگیرید، پای رایانه می‌نشینید، از بهترین درسهای حوزه‌های بزرگ مستقیماً استفاده میکنید. پس امروز باید به حوزه‌های بزرگ نروند، نه آن روز. شما شبهه‌ی علمی داشته باشید، سوار ماشین میشوید، دو سه ساعته خودتان را میرسانید مشهد، میروید پیش یک عالم دینی، شبهه را برطرف میکنید، برمیگردید. امروز با پیش‌آمدن امکانات فراوان، حوزه‌های شهرستانها باید رونق بگیرد؛ باید کمّاً و کیفاً توسعه پیدا کند.  این طرح هجرتی که بنده چندین سال قبل از این مطرح کردم، موجب گسترش فعال روحانیت در سرتاسر کشور میشود. باید از حوزه‌های بزرگ هجرت کنند، بیایند در شهرستانها بمانند؛ چه اهل آنجا باشند، چه نباشند....». (بیانات در دیدار با طلاب و روحانیان خراسان شمالی  19/7/91 )

با این وجود پس از گذشت 38 سال از پیروزی انقلاب اسلامی، به دلایل متعدد از جمله کمبود نیروی انسانی در حوزه ها، این نیاز اساسی جامعه به معارف دینی در ابعاد گوناگون، آنگونه که باید تأمین نشده و نه تنها مناطق محروم و دوردست بلکه حتی شهرها، نهادها و سازمانها، مدارس و مراکز تبلیغی نیز از نبود کارشناس دینی رنج می برند. این امر گذشته از ایجاد فاصله میان مردم و روحانیت، آسیبهای جبران ناپذیر فرهنگی اجتماعی را به دنبال داشته و دارد و در شرایطی که جبهه دشمن با شگردهای مختلف، هجمه روزافزون دارد، این خالی بودن سنگرها نوعی میداندهی به دشمن محسوب می شود.

تفقه بدون ابلاغ و انذار سودی ندارد

در این میان آنجه مسأله را بغرنجتر می کند، هجرت طلاب از شهرهای مختلف به مراکز حوزه های علمیه در شهرهایی همچون قم، مشهد و اصفهان و مقیم شدن آنان در این شهرهاست؛ به گونه ای که حاضر به بازگشت ولو به صورت پاره وقت به موطن خود نیستند. در حالی که مطابق آیه شریفه نفر که می فرماید: «.... فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ؛ پس چرا از هر فرق‌ه‏اى از آنان، دست‌ه‏اى كوچ نمى‏‌كنند تا [دست‌ه‏اى بمانند و] در دين آگاهى پيدا كنند و قوم خود را ـ وقتى به سوى آنان بازگشتند بيم دهند ـ باشد كه آنان [از كيفر الهى‏] بترسند!»، تفقه در دین باید همراه با رجوع به مردم و انذار آنان باشد و در غیر این صورت سودی نخواهد داشت.

اسلام فقط قم نیست

از سوی دیگر تبلیغ و هجرت مانند هر امر دیگری نیازمند پاره ای زیرساختها و حمایتهای مادی و معنوی است که متاسفانه اکنون نه از سوی متولیان امر و نه مردم، به صورت نظام مند محقق نشده و این خود نوعی سردرگمی برای حوزویان جهت حضور در عرصه تبلیغ ایجاد کرده است. این وضعیت به حدی نگران کننده شده که واکنش علماو مراجع و بعضا اقدام مستقیم آنان را برانگیخته است؛

«علما مرزبانان هستند، نباید مرزهای کشور اسلامی را خالی نگه داریم، اسلام فقط قم نیست، خادمان اسلام تنها ساکنان قم نیستند، چگونه در مسائل نظامی یک عده در تهران هستند، یک عده در شهرستان ها و یک عده در مرزها هستند؛ در حوزه نیز باید همین گونه باشد و اجازه ندهیم دشمنان و معاندان و بدخواهان از خالی ماندن شهرستان ها از روحانیت سوء استفاده کنند. یکی از مشکلات حوزه این است که آقایان در حوزه و قم می مانند، خیلی ها تا آخر عمر در قم هستند در حالی که نه استاد هستند، نه مؤلف و نه مرجع تقلید، بلکه مادام العمر محصل هستند و معلوم نیست چه زمانی می خواهند به رسالت اصلی خود که همان تبلیغ دین و تبیین معارف اسلام و هدایت مردم است جامه عمل بپوشانند. اکنون غالب شهرستان ها از حضور علما خالی شده و این مساله به هیچ وجه درست نیست و مشکلات متعددی را به دنبال دارد؛ وقتی حضور روحانیت نباشد عرفان های کاذب، مذاهب ساختگی و نحله های فاسد رشد می کنند اما وقتی یک نظارتی از سوی روحانیان باشد وضعیت شهرستان ها و مناطق متفاوت خواهد بود؛ حضور و ورود روحانیت به هر نقطه ای از مفاسد جلوگیری می کند بنابراین نه تنها شهریه افرادی که برای طرح هجرت و تدریس و تبلیغ به شهرستان ها می روند نباید قطع شود بلکه باید مورد حمایت ویژه نیز قرار گیرند، امیدوارم این مساله مورد توجه همگان قرار گیرد؛ ما نیز به این موضوع توجه ویژه داشته و داریم». (حضرت آیت الله مکارم شیرازی در جلسه درس خارج فقه خود در مسجد اعظم قم)

سرباز نباید در سربازخانه بماند

«امروز در قم 75 هزار طلبه وجود دارد البته اگر اخیرا افزایش پیدا نکرده باشد. همچنین 70 و 80 ساله ها در حوزه مانده اند در حالی که در بسیاری از نقاط کشور امام جماعت و مبلغ وجود ندارد، مَثل ما همانند کشوری است که اطرافش را دشمن بگیرد اما سربازان آن کشور در سربازخانه ها باشند؛ سرباز نباید در سربازخانه بماند. کسانی که استعداد بالا رفتن دارند باید بمانند درس بخوانند تا مجتهد و مدرس بشوند اما کسانی که حدشان تمام شده طبق تعالیم اسلام وسیره اهل بیت(ع) باید علوم خود را انتشار دهند». (حضرت آیت الله سبحانی)

ضرورت تشکیل ستاد عالی تبلیغ و هجرت در حوزه

از دیگر علمایی که ضمن دغدغه مندی در زمینه تبلیغ، خود پیشگام این عرصه شده اند، آیت الله مصطفی اشرفی شاهرودی، از علمای خراسان و استاد درس خارج حوزه است که ضمن تربیت طلاب مستعد تبلیغ، آنان را توسط مرکز تحقیقات اسلامی به شهرها و روستاهای فاقد روحانی استان در مناسبت ها و پایان هفته اعزام می کند. وی در این باره معتقد است: «وظیفه روحانیت، حفظ مذهب و دعوت مردم به مکتب است همانطور که امام صادق(ع) فرمود، روحانیان مرابطین هستند یعنی از مکتب در مقابل انحرافات دفاع می کنند. اینکه بزرگان گفتند سهم امام در حوزه ها صرف شود به این منظور نبوده که یک عده جمع شوند در یک جایی، یک مقدار معلومات را بخوانند و در سینه هایشان معلومات زیادی جمع شود اما بازدهی نداشته باشد. این جمع شدن در مراکز یک حدی دارد و باید در حد کفایت باشد، بیشتر از آن وجه درستی ندارد به خصوص در این زمان و در کشور ما با این همه تهاجم فرهنگی از داخل و خارج که به سوی ما و مذهب و دین ما سرازیر شده است. با کمال تاسف خالی ماندن شهرها، مساجد و مناطق از حضور روحانیان و علما ناشی از نبود نظم درست در حوزه ها است؛ منظور این نیست که هر جا مسجدی خالی است یک طلبه برود و نماز بخواند بلکه می گوییم باید یک نظامی باشد تا بر اساس آن نظام، مساجد و مراکز تبلیغی از حوزویان شایسته و مستعد با توجه به مقتضیان خود استفاده کنند. در اصفهان دیدم جایی از علما خالی است به طلبه ای عرض کردم چه می کنی؟ گفت من در قم اصول مظفر می گویم  گفتم برو در شهر خودتان حضور داشته باش. در قم بسیار هستند که اصول بگویند خلأ پیش نمی آید؛ اینکه علما در شهر خود یا شهرهای دیگر ساکن شوند، در حقیقت یک نوع رسالتی است که بر عهده اینها گذاشته اند و آیه نفر هم بیان کرده است. اگر ستادی از عقلا و علما، خبرگان علمی و اهل فن تبلیغ که از امور اجتماعی اطلاع و درد دین دارند، تشکیل و در رأس کار قرار بگیرند و بررسی های دقیقی از نقاط مختلف کشور و نقاط مختلف شیعه نشین و مسلمانها داشته باشند و تحت نظر مرجعیت و یا صاحبان قدرت، برنامه ریزی کنند و تصمیم گیری داشته باشند تا نقاط مورد نیاز بر حسب ساز و کار مقتضی از حضور طلاب در سطوح مختلف بهره مند شوند».

لزوم گسترش مدارس و جذب استعدادها/ برقراری دروس فصلی برای طلاب مناطق مختلف داخل یا خارج کشور از سوی علما و مراجع

از سوی دیگر به گفته حجت الاسلام والمسلمین محمدهادی عبدخدایی، نماینده مجلس خبرگان رهبری، مدیر مدرسه علمیه جعفریه و سفیر اسبق ایران در واتیکان در کنار تشویق حوزویان به هجرت و تبلیغ نباید از جذب استعدادها و نیروهای جدید غفلت کرد؛ ضمن آنکه مبلغان نیز باید مطابق با استعدادهایشان انتخاب و اعزام شوند و در واقع حوزه ها نوعی تقسیم کار بر مبنای استعداد افراد داشته باشند؛ «در حوزه ها تعدادی علما مشغول تحقیق، نویسندگی و تدریس هستند که هر یک به اندازه چند روحانی کار می کنند و تا وقتی دیگران هستند لزومی ندارد این عده هجرت کنند اما برخی که چنین مشغله ای ندارند، ضرورت دارد به شهرستانها بروند و خلأ تبلیغ در انجا را پر کنند. گاهی هم هنوز طلبه به مرحله ای نرسیده است که به صورت دائم بتواند در منطقه ای خدمت کند و باید تحصیلات و معلومات خود را تکمیل کند، در این صورت می تواند موقتا در محدوده اطلاعات خود به مرکز اقامتش مسافرت و مشغول تبلیغ شود. گاهی نیز ممکن است از نظر سن و سال، تغییر محل زندگی برای روحانیان و علما مشکل باشد که باید برایشان امکاناتی فراهم شود تا بتوانند برای رفع خلأها مفید واقع شوند. در این میان سفرهای علما و مراجع تقلید می توانند با برقراری دروس فصلی برای طلاب مناطق مختلف داخل یا خارج کشور(مانند آنچه اکنون در قم و مشهد اتفاق می افتد)، ارتباط مردم با علما را تقویت و سبب ارتقای فکری فرهنگی مردم شوند. گرچه سفر به کشورهای دیگر هم ضروری و دارای برکاتی همچون تقویت روحیه مسلمانان، تقویت حوزه های علمیه و چه بسا رفع مشکلات جهان اسلام است. وجود روحانی در یک منطقه سبب آگاهی مردم از دین و معارف آن می شود و نتیجه آگاهی نسبت به دین، شناخت ارزش های اخلاقی است و طبعا هر چه اخلاق گسترده تر شود، فساد و مشکلات جامعه کمتر و روابط سالم تر می شود؛ بنابراین کسی که عالمِ عامل باشد می تواند بسیار اثرگذار باشد و به همان اندازه که حضورش ضرورت دارد نبود وی هم ضرر می رساند. بر این اساس و باتوجه به اینکه به طور کلی تعداد روحانیان ما نسبت به نیاز جامعه در داخل و خارج کشور بسیار اندک است، مدیران حوزه تلاش کنند تا می توانند مدارس و امکاناتشان را برای جذب استعدادها گسترش دهند».

زمینه های حضور روحانیان در اقصی نقاط کشور فراهم شود

بدون شک با توجه به دوطرفه بودن امر تبلیغ، وجود اقبال و تقاضا از سوی مردم و نیز تأمین نسبی امکانات اقامتی، در ترغیب حوزویان جهت هجرت و حضور در مناطق مختلف بسیار مؤثر است، حجت الاسلام والمسلمین سید حسین نبوی، عضو هیأت امنای اتاق تبلیغ خراسان با اشاره به این نکته مهم، از اقدام قابل تحسین دفاتر مراجع از جمله آیات عظام مکارم شیرازی، سیستانی و وحیدخراسانی جهت اعزام مبلغ با تأمین امکانات اقامت مبلغان در اقصی نقاط کشور قدردانی می کند و می گوید: «هجرت روحانیت نیاز به زمینه سازی دارد چنان که برای برخی اقشار دیگر این کار با تبلیغات گسترده صورت می گیرد؛ نباید در سرمایه گذاری در ترویج دین و مذهب کم کاری کرد؛ مسؤولان حوزه علمیه به قدر توان از حمایت و تأمین هزینه های هجرت و سفرهای تبلیغی طلاب و روحانیان دریغ نکنند. مردم نیز خودشان باید متقاضی باشند و به سراغ روحانیت بیایند. به گونه ای نباشد که تقاضای آن ها در این زمینه صرفا به مناسبت ها شود. به عنوان مثال مسجد بناها در مشهد از سال ها قبل در پی درخواست مردم، برنامه اعزام مبلغ هفتگی طی ایام سال دارد، این در حالی است که بسیاری مساجد درشان بسته است و تنها در مناسبت ها باز می شود».

هجرت و انذار، ارزش است/فضای حاکم بر حوزه، طلبه را به نشر آموخته هایش ترغیب نمی کند

در این میان برخی اساتید و صاحب نظران، کاهش هجرت حوزویان و ضعف تبلیغات دینی را ناشی از فضای حاکم بر حوزه های علمیه و انتظارات آنان از طلاب می دانند؛ انتظاراتی که اولویت طلبه را رسیدن به اجتهاد یا درجه استادی معرفی می کند نه پاسخ به نیاز روز جامعه و تبلیغ و نشر معارف دین؛ «طلاب باید از ابتدا به انگیزه تحول در جامعه وارد حوزه شوند و خود را سرباز امام زمان(عج) در عرصه خدمت به جامعه و پاسخ به سوالات و دفاع از دین بدانند. بستر حوزه هم باید طلبه را در این حال و هوا نگه دارد و افق پیش روی او را (اینکه جامعه منتظر تبلیغ و دریافت معارف دین است) برایش نمایان کند. حوزه باید با متن اجتماع درگیر شود تا آموزشهایش به جای مطالب انتزاعی و بی اثر در اداره جامعه، خودبخود به سمت مسائل اجتماعی جهت پیدا کند. از صدر تا ذیل حوزه همه باید با جامعه به ویژه نسل جوان ارتباط مستقیم داشته باشند برای مثال، اخر هفته ها را برای ارتباط حوزویان با اقشار مختلف مردم اختصاص دهند تا بدانند در چه زمینه آموزش و پژوهش داشته باشند. حوزویان را بسیج کنیم که زکات علمشان را از همین ابتدا بپردازند؛ برخی می گویند طلبه بعد از 10 یا 15 سال تحصیل برود تبلیغ با سیره اهل بیت و معارف دین نمی سازد در حالی که زکات علم، ابتدا عمل و سپس نشر آن است بنابراین هر کس به قدر علمی که پیدا می کند موظف به انتقال است. روحانیان به داد جوانان برسند با آنان انس داشته باشند و پاسخ مسائل آنها را از حوزه بگیرند در این صورت خودشان هم انگیزه و نشاط بیشتری برای درس خواندن پیدا می کنند. فلسفه وجودی سازمان روحانیت از نظر قرآن، هجرت است لذا هجرت و انذار مردم باید یک ارزش تلقی شود». (حجت الاسلام محمدجواد نظافت، مدیر مدارس علمیه حضرت مهدی(عج) و معاون اسبق آموزش و پژوهش حوزه علمیه خراسان که تجربه متفاوت و موفقی از تربیت طلاب را در قالب مدارس خود ارائه داده است).

علل کاهش هجرت طلاب/ حوزه تبلیغ را کارویژه خود نمی داند

«متأسفانه مقوله تبلیغ در حوزه جدی گرفته نمی شود و جزء اصلی کار آن به حساب نمی آید؛ ما تفقه در دین را از آیه شریفه «نفر» آموخته ایم اما ادامه مفاد آن یعنی بازگشت به موطن و انذار و تبلیغ را جدی نگرفته ایم و این موجب شده تا شاهد انباشب علما و فقها در مشهد و قم و خالی مانده شهرها و مناطق دوردست باشیم. متأسفانه عملکرد حوزه تحصیل محور شده نه خروجی محور در حالی که باید فضای حوزه را به این سمت ببریم که همه طلاب بدانند روزی باید علمشان را مورد استفاده قرار دهند زیرا روایات در باب فضلیت علم اموزی مربوط به علمی است که در اختیار مردم قرار گیرد و نفع برساند.

 از سوی دیگر، طلاب را وادار به احساس تکلیف برای بازگشت به شهرستان و اهتمام به تبلیغ نکرده ایم؛ در حوزه اینگونه به طلاب القا می شود که همه باید مجتهد شوند در حالی که وقتی طلبه ای استعداد اجتهاد ندارد باید به دنبال شاخه های دیگر از جمله تبلیغ که وظیفه اوست، برود. طلاب هم اینگونه به خود تلقین کرده اند که حضور در مراکز علمی سبب رشد می شود درحالی که باید مبنای فکریشان را به سمت انجام وظیفه تغییر دهند. همچنین کم توجهی به حوزه های علمیه شهرستانها و کم بها دادن از جهات علمی آموزشی و معیشتی به طلابی که برای تبلیغ به شهرهایشان برمی گردند از دیگر عواملی است که به کاهش هجرت طلاب دامن می زند در حالی که اگر استاد عالی یا مجتهدی در حوزه های شهرستان باشد که طلاب هنگام بازگشت به شهر خود از محضر او استفاده کنند، ارتباطشان با حوزه حفظ می شود. همچنین می توان زمینه حضور مجازی طلاب در درسها را فراهم کرد. در این زمینه راهکارهای فراوانی به مدیران حوزه داده ایم اما هر یک با سهل انگاری آن را رد کرده اند؛ در طرح هجرت، طلاب توانمند مورد توجه قرار نمی گیرند و با انتخاب طلابی که توان علمی و تبلیغی ندارند، سطح تبلیغ را پایین آورده اند در حالی که علما و طلاب عالم و مهذب باید پیشگام تبلیغ باشند و اساتید حوزه افرادی را که مستعد هستند شخصا برای تبلیغ تشویق کنند. از دیگر عوامل کاهش هجرت طلاب، عدم فضاسازی حوزه و سایر نهادهای تبلیغی برای حضور طلاب در شهرستانها است؛ مردم در برخی شهرستانها به دلیل عدم شناخت روحانیان بومی، اقبال چندانی به آنان ندارند در حالی که مجموعه های فرهنگی می توانند این افراد را به مردم معرفی و زمینه حضورشان در مناطق بومی خود را فراهم کنند تا طلبه احساس کند مفید واقع شده است. همجنین به جای اجبار طلاب مراکز برای حضور در شهرستانها می توان از طلاب بومی همان مناطق استفاده کرد. از سوی دیگر باید توجه داشت که صرفا استقرار طلاب جوان در مناطق دوردست کفایت نمی کند بلکه بهتر است طلاب جوان به صورت دائم و علما و مراجع به صورت پاره وقت به این مناطق سربزنند. حتی طلاب هم اگر دائما امکان حضور در شهرهای خود یا سایر مناطق را ندارند حداقل ارتباط خود را با این مناطق حفظ کنند. از سوی دیگر با تمرکز و تأکید روی امر هجرت نباید از نیاز خود شهرها غفلت می کنیم به گونه ای که مراکز حوزوی از حضورعلما خالی بمانند. تبیین آثار و برکات حضور روحانیان در مناطق برای مردم و خود طلاب، گسترش فعالیت مدارس سفیران هدایت، تبیین جایگاه فرهنگی تبلیغ و هجرت برای طلاب از همان ابتدای ورود، برنامه ریزی آموزشی حوزه با توجه به وضعیت طرحهای هجرت، آموزش روحانیان مستقر و هجرت در فضای مجازی و پشتیبانی جدی مالی و معیشتی نیز از دیگر راهکارها در این زمینه به شمار می رود».  (حجت الاسلام محمدهادی مشیری، دبیر اتاق تبلیغ دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی و مولف کتاب مدیریت فرهنگی)

با توجه به نظرات مطرح شده، در مجموع به نظر می رسد گسترش و ساماندهی هجرت طلاب و جلوگیری از تمرکز آنان در مراکز بزرگ حوزوی، هم در گرو تغییر نگرش حوزه و حوزویان نسبت به امر تبلیغ و نشر معارف و هم همت مسؤولان امر در تأمین زیرساختها و تعیین مشوق‌های مادی و معنوی برای حضور مبلغان در بلاد مختلف است و البته ورود انقلابی مراجع و علما در تحقق این دو مؤلفه بسیار اثرگذار خواهد بود./703/930/ب1

زهرا شریعتی