اضطراب در افراد چگونه شکل می‌گیرد
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، عوامل بسیاری را می توان برای اضطراب ها برشمرد، همچنین از زاویه دیدهای متفاوتی نیز می توان به آنها نگاه کرد، اما آنچه در این میان مورد توجه بسیاری از افراد هست، ویژگی های شخصی و همچنین ارزش هایی است که افراد برای خود می سازند و یا به آنها توجه می کنند. از این رو دو عامل را می توان باعث افزایش اضطراب های اجتماعی، زد و خوردهای خیاباتی و بی اخلاقی ها و یا بد خلقی ها برشمرد، یکی شخصیت افراد است و دیگری نقش ارزش های دینی در نزد مردم و سبک زندگی ها.
با توجه به طرح مسئله باید گفت؛ نقش آموزش برای کاهش این اضطراب ها و رابطه صمیمی با معبود یکتا بسیار حائز اهمیت البته این آموزش علاوه بر مهارت های یادگیری ، از منظری نیز می تواند آموزش مسائل دینی، اخلاقی و ارزشی باشد که باید به آن توجه کافی داشت.
قرآن کریم با توجه به کاهش ترس، اضطراب و نامنی را مورد توجه قرار می دهد و می فرماید: «مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الآخِرِ وَ عَمِلَ صَالِحاً فَلاَ خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لاَ هُمْ یَحْزَنُونَ»هر که به خداوند یگانه ایمان بیاورد و عمل صالح انجام دهد، نه ترسی در وی هست و نه غمگین خواهد شد(سوره مائده/69).
لذا اگر هر فردی در هر جایگاهی دانست که مرگ به سراغ او می آید و زندگی صرفاً زندگی را تنها این دنیایی ندید و به سرای آخرت اعتقاد عملی داشت و این نکته را فهمید که خداوند دارای قدرت و شکوه است و بازگشت همه به سوی اوست آنگاه است که می تواند بر اضطراب های خود غلبه پیدا کند و قوت یابد، قرآن کریم فرماید: «إِنَّ اللَّهَ هُوَ الرَّزَّاقُ ذُو الْقُوَّهِ الْمَتِینُ»، خداوند روزی دهنده و صاحب قوت و قدرت است(ذاریات/58 ).
دینداری از عوامل سلامت روان
نگرش افراد دیندار و افراد لائیک نسبت به مسائل تفاوتی بسیار دارد. دين از عوامل مهم و تأثيرگذار در سلامت روان است. دين چهره جهان را در نظر فرد ديندار دگرگون می‌کند و طرز تلقی او را از خود، خلقت و رويدادهای پيرامون تغيير می‌دهد. فرد ديندار خود را تحت حمايت و لطف همه جانبه خداوند به مثابه بزرگترين نيروی موجود می‌بيند و بدين ترتيب احساس اطمينان، آرامش و لذت معنوی عميقی به وی دست می دهد. او خداوند را سرچشمه خير و برکت می داند. بنابراين در نظر چنين فردی همه رويدادها، حتی بلايا و مصايب، نعمت و آزمايشی از جانب خداوند تلقی می‌شوند. او خود را موظف می‌داند که سختی هايی که با قدرت عقل قابل توجيه نيستند را با «ايمان» تحمل کند، تا به تکامل دست يابد. چنين فردی به‌واسطه‌ی ناملايمات و ناکامي‌های زندگی دچار ناميدی و اضطراب نمی‌شود؛ زيرا خداوند را حامی خويش می داند. او اطمينان دارد که اين حوادث و رويدادها گذرا هستند و او پاداش صبر خود را خواهد گرفت. فرد ديندار با همنوعان و اطرافيان خود رابطه‌ی خوب و مبتنی بر احترام متقابل و محبت برقرار می‌کند. قرآن کریم تصریح می کند: «أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» ، تنها به یاد خدا دلها آرامش می یابد(سوره رعد/38).
لذا باید دانست که آرامش واقعی تنها نزد خداست و این انسان خداجوست که آرامش می یابد و انسانی که به دنبال برطرف کردن آنچه را که می خواهد، باشد، پس از رفع آن خواسته، دوباره خلاء به سوی او خواهد آمد و در دور باطلی قرار می گیرید که خارج شدن از آن ناشدنی است.
آموزش و توکل راهی برای کاستن اضطراب
آموزش اقتباس گرفته از آیات قرآن و روایات در افراد مضطرب، آنها را در مقابل سختی ها و روش های مقابله با انها آشنا می سازد. نبود توکل در زندگی آرامش روانی و فکری انسان را از بین می برد و توکل بر خدا باعث آرامش می شود. اگر انسان یقین پیدا کند که اگر تلاش خود را داشت و در کارها توکل داشت، دیگر حتی در به نتیجه رسیدن نیز خیلی به فکر فرو نمی رود و این قدرت توکل را در هر انسانی را می رساند.قرآن کریم می‌فرماید: «حسبنا الله و نعم الوکیل نعم المولی و نعم النصیر»(آل عمران/173) اگر کسی به خدا توکل کند هیچ اضطرابی نخواهد داشت. لذا فرد متوکل در سختی ها به خداوند اعتماد و اطمینان می کند و کارها را به خدا وا می گذارد و «افوض امری الی الله» صبر را پیشه خود قرار می‌دهد و به این مطلب اعتقاد دارد که «ان الله مع الصابرین» و لذا به صبور بودن اعتبار می بخشد.
«و تواصو باالصبر» و همزمان از کارهای اشتباه خود عبرت می گیرد و توبه می کند «توبوا الی‌الله» هنگام مواجهه با موقعیت های اضطراب تکیه گاهی جز خدا ندارد و به خدا پناه می برد و دعا می کند « اِستَجیبوا للهِ وَ لِلرَّسولِ اِذا دَعاکُم لِما یُحییکُم »(انفعال/24) همین امر باعث آرامش و سکینه خاص است که ویژه آن دلی است که طهارت دارد و آن از جانب خدا است.
از این رو با آموزش دینی و تاکید بر این نکته که انسان در سختی ها می تواند به کسی که کارها در دست اوست توکل کند، صبور باشد و راضی باشد به تلاشی که داشته و ممکن است در بعضی موارد، نتیجه آن را نبیند. بنابراین با آموزش تأثیر اضطراب در ایجاد علائم جسمانی، رفتاری و شناختی، روانی، کمک به افراد در شناسایی آنها و بیان تأثیر اضطراب در زندگی فردی، اجتماعی و روانی در می یابند و بسیاری از این علائم جسمانی که آنها در مواجهه با موقعیت‌های اضطراب آور تجربه می کنند، ناشی از دور شدن از یاد خدا و آرامش است و در صورت مواجهه با آن، اگر مهارت های مقابله ای را به‌کار ببندند از تشدید آن جلوگیری می‌کنند، همچنین کاربرد روش های مقابله ای در زندگی روزمره و حتی امتحان می تواند نور امید را در دل آنان زنده کند و باعث عزت‌نفس و کنترل خشم و سلامت روان آنان نیز گردد.
مومن ترس و هراس ندارد
آرامش و استقرار و امنیت برای افراد مومن همیشگی است چرا که این گونه فردی معتقد است که با لطف خدا می تواند بر مشکلات خود فائق آید و از هیچ چیز در این دنیا نمی هراسد، چرا که می داند تا خدا نخواهد هیچ شر و آزاری بر او نمی رسد (تغابن: 11). تا خداوند نخواهد هیچ انسانی یا قدرتی در دنیا قادر نیست به او ضرری رساند یا چیزی را از او منع کند، به‌همین دلیل شخص پرهیزگار، انسانی است که امکان ندارد، ترس یا اضطراب بر او چیره شود (بقره: 112).
خداوند متعال می فرماید: «ثُمَّ أَنزَلَ اللَّهُ سَكينَتَهُ عَلى رَسولِهِ وَعَلَى المُؤمِنينَ» آنگاه خدا سکینه خود را بر پیامبرش و بر مؤمنان نازل کرد. همان‌گونه که یاد خدا موجب آرامش دلها است، یاد او موجب رستگاری انسان هم است. خداوند متعال می فرماید: «واذکر الله کثیراً لعلّکم تفلحون؛ خدا را فراوان یاد کنید، امید است که رستگار شوید» و یا «الا بذکر الله تطمئن القلوب» . بنابراین اگر این طرز فکر برای جامعه افزایش یافت و به آن اعتقاد عملی داشت، می توان بر بسیاری از مشکلات غلبه کرد.
از نمونه های آموزشی در آموزه های دینی
با آموزش و گسترش مهارت هایی از جمله توکل، دعا، نیایش، صبر، توبه می تواند در بسیاری از آسیب های روانی کاهش دهد و با اینکار به نوعی پیشگیری می شود از بیماری هایی که امروزه گریبانگیر بسیاری از افراد در دنیا شده است.
روح و روان باهم در تعاملند
در دین مبین اسلام بسیار تاکید شده است که بیماری جسم و روح باهم هست و این در حالی است که در پزشکی نوین این را در نظر ندارد و شاید گفت؛ تمام داروهایی که تجویز می شود، مرتبط با جسم انسان است و به روح و روان بسیار کم توجه می شود، حال آنکه در طب اسلامی روح و روان در تعامل با یکدیگر هستند و وقتی جسم مریض می شود، روح نیز درگیر می شود و این امر به صورت متقابل است. حضرت امام صادق(ع) دراین باره می فرماید: « ارواح با بدن آميخته نمي‌شوند و به آن متكي نيستند، بلكه بدن را در ميان گرفته و بر آن احاطه دارند.»
نکته دیگر اینکه، در پزشکی مدرن هر دارویی که تجویز می شود صرفاً دُز یکسانی برای افراد معرفی می شود. باید پذیرفت بسیاری از بیماری ها صرفاً جنبه شخصی ندارند و عامل اجتماعی نیز در آن بسیار حائز اهمیت، همان طور که در پزشکی پیشرفته، مکان هایی که آلودگی ها وجود دارد، پزشکان مدرن رفتن افراد را به اینگونه مکان ها را توصیه نمی کنند، لذا باید گفت در بیمارهای روحی که این روزه بسیاری از افراد را درگیر کرده، عامل اجتماعی نیز نقش دارد و بیشتر از آنکه نیاز به درمان جسمی افراد باشد، نیاز به اصلاح بسیاری از الگوهاست.
آرامش واقعی
آرامش واقعی تنها برای کسانی است که به خدا ایمان آورده و این آرامش ابدی و همیشگی هست، قرآن کریم در این زمینه می فرماید: « الَّذِینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إِیمَانَهُم بِظُلْمٍ أُوْلئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُم مُهْتَدُونَ»، تنها آنهایی که ایمان به خدا آورده و آن را به عبادت هیچ معبود دیگری بجز خدا مخلوط نکرده اند سزاوار آرامش و طمأنینه هستند و تنها آنها به راه حق و خیر هدایت شدگانند(سوره انعام/82). البته در این میان نقش توکل در گرفتاری ها و سختی ها نیز حائز اهمیت است و لذا باید در این زمینه باید توکل واقعی بر خدا داشت و در این زمینه استقامت کرد، قرآن مجید می فرماید: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اصْبِرُوا وَ صَابِرُوا وَ رَابِطُوا وَ اتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ»، ای کسانی که ایمان آورده اید استقامت کنید و در برابر دشمنان استقامت بخرج دهید و از مرزهای خود مراقبت کنید و از خدا بپرهیزید شاید رستگار شوید(آل عمران/20) و باید پذیرفت که او(خدای متعال) سرپرست ما است. قرآن کریم می فرماید: «قُل لَّن یُصیبَنَا إِلَّا مَاکَتَبَ اللّهُ لَنَا هُوَ مَوْلاَنَا وَ عَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» و در جایی دیگر می فرماید: "جز آنچه خدا برای ما مقدر داشته، بما نمی رسد؛ او سرپرست ماست و مؤمنان باید تنها به او توکل کنند.(توبه/51). بنابراین در هر امری نیاز به توکل راستین وجود دارد.
در اینجا به مبانی اضطراب اجتماعی می پردازیم
در تعریف « اضطراب اجتماعی» آمده است، اضطراب اجتماعی یا هراس اجتماعی، ترس معنادار و دائمی از موقعیت اجتماعی است که تعامل اجتماعی را به وجود می آورد که فرد در این شرایط می ترسد کاری را انجام دهد که باعث قضاوت منفی دیگران باشد. که در این موقعیت از جمله؛ صحبت کردن در یک جمع ناآشنا، پاسخ دادن به سوالات به خصوص در کلاس درس، صحبت کردن با افراد مهم و بزرگ ترها و ورود به مکان هایی که جدید هست برای افراد بیشتر روی می دهد.
لذا همانطور که آمد؛ اصولاً آرامش برای مؤمن متحقق می گردد چون ایمان راستینش به خدا او را نسبت به کمک و حمایت و نظر لطف خدا امیدوار می سازد. این احساس مؤمن که خدا همواره با اوست و به او کمک می کند ضامن استقرار احساس امنیت و آرامش در نفس اوست. انسان فطرتاً به دنبال تکیه گاه فنا ناپذیر خود بوده و آنگاه که از روی خطا به امور ظاهری می پردازد چون این امور خواسته واقعی اش نیست، او را اقناع نکرده از تشویش و نگرانی نجات نمی دهد و او زمانی آرامش می یابد که به مطلوب و خواسته اساسی اش که همانا شناخت خداست، دست یابد. قرآن کریم می فرماید: «أَلاَ بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» ، تنها به یاد خدا دلها آرامش می یابد(سوره رعد/38).
البته باید در تشدید این اضطراب از عوامل اجتماعی، فرهنگ های غلط، نبود آموزش، سبک زندگی های متفاوت با فرهنگ ایرانی - اسلامی نیز در افزایش اضطراب اجتماعی نیز نام برد. لذا اگر آموزش برای والدین صورت گیرد می توان تا حد زیادی آن را برای کودکان آینده کاهش داد. آموزش فرد به فرد، آموزش در خانواده، آموزش در سطح جامعه از جمله این آموزش ها است که البته باید به سطح رفاه، توسعه اقتصادی، ثبات شغلی، اعتماد به نفس افراد در ارتباطات اجتماعی نیز اشاره کرد.
سخن پایانی
دوستی با خداوند باید همیشگی، خالصانه و مداومت داشته باشد و توکل باید همیشگی باشد، نه صرفاً جایی که نیاز به خداوند متعال داشته باشیم، به عبارتی دوستی با خدا دوستی پایدار باشد و نه صرفاً از روی ناچاری باشد. این موضوع حتی در بین انسان ها نیز جای توجه دارد یعنی هرگاه می خواهیم فردی را به دوستی برگزینیم، نباید صرفاً برای رفع احتیاج باشد. قرآن کریم دوستی بین خدا و بنده را اینگونه می فرماید: «وَ إِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِداً أَوْ قَائِماً»، هنگامی که به انسان آسیبی رسد ما را در حالت های مختلف، خوابیده، نشسته و ایستاده می خواند(یونس/12). بنابراین اگر خدا را همیشگی دیدیم، اضطراب ها بدون شک کاهش می یابد که البته در این راه و رسیدن به آن سختی هایی وجود دارد اما به هر صورت خداوند تبارک و تعالی «توکل» را نیز آفریده است و در وجود انسان ها قرار داده است./۹۱۸/ی۷۰۲/س
هادی ترکی
منبع
قرآن کریم.
بررسی اثربخشی آموزش مبتنی بر آیات و روایات،ستاره موسوی، سایت پژوهکشده پژوهش های معنوی.
جزوه آشنایی با اختلالات اضطرابی، (1392)، « اختلال اضطراب اجتماعی (فوبی اجتماعی) » ، مترجم: مریم گلی زاده، معاونت دانشجویی مرکز مشاوره دانشجویی.
ميزان الحكمه، ج 5 .