یادداشت؛
شب‌های جهان شمول
شب قدر از همان اول خلقت، شب جهان شمولی برای همه انسان‌ها و بلکه همه موجودات عالم بوده است، ولی نزول قرآن تنها در دوره پیامبر رخ داده است.
به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، بی‌تردید شب قدر از ارزشمندترین اوقات سال است، سرنوشت انسان و همه موجودات جهان در همین وقت مشخص و مقدر می‌شود؛ فرصتی طلایی برای آمرزش و شستشوی آینه دل است؛ شب آشتی با خداوند و توبه و انابه و زدودن سیاهی‌های گناه از دل و شب خودسازی و نزدیک شدن به پروردگار است و شبی که قرآن، کتاب سرنوشت در آن نازل شده است.
امّا چرا قرآن در چنین شبی نازل شده است؟ آیا شب قدر در امت‌های پیش از اسلام هم بوده است؟ اینکه گفته می‌شود اگر کسی در شب قدر توبه نکند تا شب قدر آینده بخشیده نخواهد شد، صحت دارد؟ در این یادداشت به دنبال پاسخ به این قبیل سوالات هستیم.
شکی نیست که قرآن، کتاب سرنوشت‌سازی است و برنامه سعادت، رستگاری و هدایت انسان‌ها در آن مشخص گشته است. بالطبع شب قدر نیز که شب تعیین سرنوشت‌هاست، بهترین فرصت برای نزول کتاب قرآن، کتاب سرنوشت‌ساز است.
امّا در اینجا سوال مهمی که مطرح می‌شود این است که چگونه امکان دارد کتاب قرآن که به گواه تاریخ طی بیست و سه سال بر پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل گشته، براساس آیه قرآن «إِنّا أَنْزَلْناهُ فی لَیْلَةِ الْقَدْرِ»[1] به یکباره در شب قدر به صورت تام و کامل نازل شده است؟ آیا همه قرآن در همان شب نازل گشته است؟ یا اینکه نوع نوع نزول آن متفاوت بوده است؟
با توجه به آیات قرآن و روایاتی که در این مورد وجود دارد، مفسران معتقدند که قرآن کریم دارای دو گونه نزول بوده است: نزول دفعی که از آن تعبیر به «انزال»[2] می‌شود، در یک شب بوده و تمام آن، بر قلب پاک پیامبر نازل شده است. اما نزول تدریجی قرآن که از آن به «تنزیل»[3] تعبیر شده در طی بیست وسه سال دوران نبوت پیامبر انجام گرفته است.
آیا شب قدر در امت‌های پیشین هم بوده است یا این شب منحصر به امت اسلام دارد؟
براساس برخی احادیث شب قدر مخصوص امت پیامبر است. علتش هم این است که قرآن آخرین کتاب آسمانی قبل از پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) نازل نشده بود و چه بسا به برکت همین نزول قرآن، شب قدر هم شب قدر شده و از هزار ماه برتری پیدا کرده است.
البته شب قدر تنها منحصر به نزول قرآن نیست و خصوصیات دیگری نیز دارد؛ از جمله تعیین سرنوشت انسان‌ها و دیگر موجودات تا یکسال دیگر و نزول فرشتگان به زمین در همین شب؛ به همین خاطر در برخی روایات گفته شده که شب قدر از ابتدای خلقت وجود داشته است و منحصر به امت پیامبر نیست.
امام جواد (علیه‌السلام) در حدیثی فرموده است:
«خداوند شب قدر را در ابتداى خلقت دنیا آفرید و در آن شب، نخستین پیغمبر و نخستین وصی (آدم و شیث) را آفرید [وجود آن‌ها را مقدر ساخت] و حکم فرمود که در هر سالى شبى باشد که در آن شب، تفسیر و بیان امور تا چنان شبى در سال آینده فرود آید. هر که آن شب را انکار کند، علم خداى عز و جل را رد کرده؛ زیرا پیغمبران و رسولان و محدثان جز به وسیله حجتى که درآن شب به آن‌ها می‌رسد با حجتى که جبرئیل (در غیر آن شب) براى آن‌ها مىآورد، قائم نشوند و به پا نایستند. راوى گويد: عرض كردم: جبرئيل يا ملائكه ديگر نزد محدثان هم مىآيند؟ فرمود: امّا نسبت به پيغمبران و رسولان كه شكى نيست و نسبت به غير ايشان، ناچار بايد از نخستين روز آفرينش زمين تا پايان جهان حجتى براى اهل زمين بوده باشد كه خداى تعالى تفسير امور را در آن شب بر محبوبترين بندگانش نازل فرمايد. به خدا سوگند كه جبرئيل و ملائكه در شب قدر آن امر را براى آدم آوردند و به خدا سوگند كه آدم نمرد، جز اينكه براى او وصيى بود و براى همه پيغمبران پس از آدم امر خدا در شب قدر مىآمد و براى وصى پس از او هم مقرر شد. به خدا سوگند كه هر پيغمبرى از آدم تا محمد (صلّى‌اللَّه‌عليه‌وآله) در آن شب مأمور می‌گشت كه فلان فرد را وصی خود كند.»[4]
جمع بین این دو دسته از روایات، گویای این نکته است كه اصل شب قدر پیش از دوره اسلام بوده است، امّا برکات بسيار بالايى از جمله نزول قرآن در آن شب براى امت پیامبر قرار داده شده كه در امتهاى پيشين نبوده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که شب قدر از همان اول خلقت، شب جهان‌شمولی برای همه انسان‌ها و بلکه همه موجودات عالم بوده است، ولی نزول قرآن تنها در دوره پیامبر رخ داده است.
رفع یک شبهه در مورد شب قدر
در آموزه‌های دینی توصیه‌های فراوانی بر درک و رعایت آداب و توبه و استغفار در این شب شده است، امّا برخی از روایات از جمله اینکه «اگر انسان در شب قدر توبه نکند تا شب قدر آینده بخشیده نخواهد شد.» به نظر می‌آید با آن دسته از احادیث که می‌گوید همواره درِ توبه باز است و انسان فرصت بازگشت از خطا و گناه را دارد در تعارض است. این دو دسته روایات چگونه قابل جمع است؟
در پاسخ باید گفت آن دسته از روایاتی که تأکید بر توبه و استغفار در شب قدر می‌کنند برای بیان ارزشمندی ماه مبارک رمضان و شب قدر است تا افراد از این فرصت طلایى برای توبه و استغفار و جبران گناهان استفاده کنند، ولی این بدین معنی نیست که توبه و بازگشت در روزها و ماههاى دیگر ممکن نیست. در واقع تعیین بعضى از وقتها برای توبه و استغفار؛ همچون شب قدر براى تشویق انسان‌هاست، نه انحصار آن در زمان خاص.
از سویی دیگر انحصار توبه و جبران گناهان به یک وقت خاص با فلسفه آن که ایجاد امید در دل گناهکاران است، هم‌خوانی ندارد؛ چرا که ممکن است شخص گناهکاری به هر دلیلی نتواند شب قدر را درک کند. به امید اینکه بتوانیم در شب قدر بهترین استفاده‌ها را بکنیم و در صدد تصفیه باطن و تزکیه نفس برآییم./918/ی701/س
عقیل مصطفوی مجد
پی‌نوشت:
[1]. سوره قدر، آیه1.
[2]. از جهت لغوی به معنای نزول دفعی است.
[3]. از جهت لغوی به معنای نزول تدریجی است.
[4]. الكافي، ج1، ص 251.
ارسال نظرات