"روش آموزش" در گفتار و سیره امام هادی

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، امام علی النقی الهادى(ع) در طول عمر ۴۱ ساله‌اش، ۳۳ سال به عنوان امام به وظایفی که از جانب خدا برای ایشان مشخص شده بود پرداخت. یکی از این وظایف، تعلیم و آموزش مردم است. با این حال دشمنان امامت و تشیع، مانع این کار می‌شدند که یکی از اقدامات آنان انتقال امام به سامرا بود. علی رغم محدودیت‌هایی که برای آن حضرت وجود داشت هرگز آموزش تعطیل نشد و غالبا در قالب غیر رسمی ادامه یافت. تعالیم ایشان در رابطه با نیاز‌های جامعه اسلامی در زمینه عقائد، احکام و اخلاق بر اساس اصول، مبانی، ابزارها، روش‌ها و تکنیک‌های خاصی ارائه می‌شد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:

۱. تأکید بر عقل و نقل به عنوان دو ابزار شناخت

در بینش اسلامی، عقل سلیم مانند نقل، حجت و معتبر است. در روایتی ابن سکیت علاوه بر پذیرش بعثت پیامبران و فرستادگان از جانب خدا و با توجه به اینکه مدعیان و ادعا‌ها زیاد شده بود از امام هادی (ع) می‌پرسد: «امروز حجت بر خلق چیست؟» امام فرمود: «العقل، یعرف به الصادق على الله فیصدّقه و الکاذب على الله فیکذّبه: عقل؛ به وسیله خرد می‎توان مبلّغ صادق از طرف خدا را شناخت و او را تصدیق کرد و دروغگوى از طرف خدا را هم شناخت و او را تکذیب کرد.» ابن سکیت گفت: «به خدا، جواب همین است»

امام، عقل را به عنوان یک حجت درونی برای انسان در شناخت صدق و کذب کسی که خود را از جانب خدا آمده، معتبر می‌شناسد.

همچنین ایشان نقل می‌کند: از امیرالمؤمنین (ع) روایت شده که نجده، خدمتش رسید و درباره خداشناسى سؤال کرد که: «به چه وسیله پروردگارت را شناخته‏اى؟» فرمود: «به نیروى تمیزى که به من عطا کرده، و عقلى که مرا به او رهنمون شده است».

۲. تأکید بر نقش معلم و متعلم

امام علی النقی (ع) درباره نقش علما در عصر غیبت می‌فرماید: «اگر بعد از غیبت قائم شما (عج)، علمایى نبودند که داعى به سوى او بوده و اشاره به او کنند، و با براهین الهى از دین او دفاع نمایند، و بندگان مستضعف خدا را از دام ابلیس و اعوانش برهانند، و از بند نواصب رهایى بخشند، همه مردم از دین خدا دست کشیده و مرتد می‎شدند. لکن علما کسانى هستند که زمام قلوب شیعیان ضعیف ما را در دست داشته و مهار می‎کنند، همچون ناخداى کشتى که سکان آن را در دست دارد. این گروه همان شخصیت‌هاى برتر و افضل در نزد خداوند با عزت و جلال می‎باشند».

۳. ایجاد انگیزه و تشویق به علم آموزی

از نکات مهم در آموزش، پدید آوردن انگیزه درونی برای فراگیری علم در عموم مردم است. از این رو امام بر فضیلت علم و عالم تأکید می‌کرد. ایشان از امیرالمؤمنین (ع) نقل می‌کند: «دانش میراثى گرامی و گرانبها است» (مفید: الأمالی، ص ۳۳۶، کنگره شیخ مفید). همچنین از ایشان نقل شده که برتر و افضل از علم، کسی است که آن را حمل می‌کند.

۴. تأکید بر رعایت اخلاق در علم

امام هادی (ع) در کنار تشویق بر علم، بر کسب فضائل و دفع رذائل و رعایت آداب علم آموزی تأکید داشته‌اند. از جمله این امور ترک عُجب و خودبرتربینی است. ایشان می‌فرماید: «خودپسندى مانع کسب دانش و موجب بی‎‏ارزشى پیش مردم و نادانی است».

همچنین امام بر رعایت آداب سؤال پرسیدن تأکید داشت. شخصی به نام فتح بن یزید جرجانی از ایشان خواست تا سؤالاتی از ایشان بپرسد. امام قبل از پاسخ آداب سؤال پرسیدن را برای او چنین توضیح می‌دهد: «در سؤال خویش استوار باش و به جواب، درست گوش بده. مبادا از روى عناد و لجبازى سؤال کنى و متوجه هدف خویش باش».

علاوه بر این، امام، عالم و متعلم را بر خیرخواهی و دوری از خیانت نسبت به هم دعوت می‌کرد. حضرت فرمود: «دانشجو و استاد هر دو در پیشرفت و رشد شریکند و هر دو باید خیرخواه یک دیگر باشند و هرگز نباید نسبت به هم غش و خیانت نمایند».

۵. استفاده از ابزار و روش‌ها برای آموزش

امام علی النقی (ع) برای آموزش از روش‌هایی استفاده می‌کرد. یکی از این روش‌ها، مناظره بود که با علمای مخالف حق و فرقه‌های مختلف انحرافی صورت می‌گرفت. همچنین برای جبران محدودیت آموزش حضوری شیعیان از نامه‌نگاری استفاده می‌کرد.

علاوه بر این یکی از امور مورد اهتمام امام، توجه به احادیثی بود که از معصومان قبل به دست مردم رسیده است. در این احادیث، روایاتی جعلی وجود داشت و برخی به درستی نقل نشده بود. شیعیان، احادیث را بر این امام عرضه، تأیید یا رد آن را دریافت می‌کردند. گاهی عرضه به صورت جزئی و گاهی به صورت کلی بود؛ به این معنی که گاهی یک حدیث بر این امامان عرضه می‌شد و گاهی مجموعه‌ای از روایات یا یک کتاب بر آنان، عرضه می‌گردید و تأیید یا رد می‌شد که نمونه‌های این عرضه درباره این امام متعدد رخ داده است.

۶. تکنیک‌های آموزشی:

امام هادی (ع) برای اینکه آموزش بهتر در ذهن مخاطب اثر بگذارد از تکنیک‌هایی استفاده می‌کرد که دسته‎بندی و بیان عددی مطالب از آن جمله بود. تنظیم مطالبی که دارای شاخه‌های متعدد است، به صورت دسته‌بندی و عددی، حفظ را برای طالب علم، آسان می‌کند. برای نمونه ایشان از امام صادق (ع) نقل می‌کند: «النّاس فی القدر على ثلاثة أوجه: [۱.]رجل یزعم أنّ الأمر مفوّض إلیه فقد وهّن اللّه فی سلطانه فهو هالک. [۲.]و رجل یزعم أنّ اللّه جلّ و عزّ أجبر العباد على المعاصی و کلّفهم ما لا یطیقون فقد ظلم اللّه فی حکمه فهو هالک. [۳.]و رجل یزعم أنّ اللّه کلّف العباد ما یطیقون و لم یکلّفهم ما لا یطیقون».

تمثیل و تشبیه از اموری است که باعث تقریب مطلب به ذهن یادگیرنده می‌شود. یکی از تکنیک‌های امام علی النقی (ع) در رساله اعتقادی برای رد قول به جبر و تفویض استفاده از این روش است.

علاوه بر این نثری که دارای وزن و آهنگ باشد برای مخاطب دلنشین است و جذابیت آن باعث می‌شود که به کلام بیشتر توجه کند. امام از این تکنیک در برخی از موارد استفاده می‌کرد. نمونه دیگر این تکنیک در زیارت جامعه کبیره که از آن حضرت وارد شده، دیده می‌شود.

نکته گویی از دیگر تکنیک‌های ایشان است. گاهی بدون هیچ سؤالی امامان به بیان نکته‌ای می‌پرداختند. به عنوان مثال ایوب بن نوح می‌گوید: من در مدینه خدمت امام ایستاده بودم. امام بدون اینکه من سؤالی کرده باشم فرمود: «یا ایّوب انّه ما نبأ اللّه من نبیّ إلّا بعد أن یأخذ علیه ثلاث خصال: شهادة ان لا إله إلّا اللّه، و خلع الانداد من دون اللّه، و انّ للّه المشیّة یقدّم ما یشاء و یؤخّر ما یشاء، اما انّه اذا جرى الاختلاف بینهم لم یزل الاختلاف بینهم الى أن یقوم صاحب هذا الامر»./918/ی702/س

مجتبی صداقت